Quran Kárim – musylmannyń ómirlik nusqaýlyǵy. Onda jeke bas ustanymdary, otbasylyq máseleler, qoǵamdyq moral, tipti memleketaralyq qarym-qatynastar da aıtylǵan. Sondaı-aq Quranda mindetti bolyp tabylatyn talap-tyıymdarmen qatar, san alýan aqyl-keńester de qamtylǵan. Qurannyń áleýmettik-otbasylyq máselelerdiń ishindegi eń kóp qozǵaıtyny - erli-zaıyptylardyń ózara qarym-qatynas etıkasy men ereje-qaǵıdalary.

Osy oraıda, sońǵy kezderi jeli qoldanýshylary arasynda jıi ári qyzý talqylanyp, qoǵamdyq rezonans týdyryp jatqan «Áıeldi urý» máselesine toqtalǵym kelip otyr. Bul da Qurannan tys qalǵan másele emes...

Alla Taǵala «Nısa» súresiniń 34-shi aıatynada «Áıelderińniń qyńyrlyqqa basyp, baǵynbaı ketýinen qoryqsańdar, olarǵa aldymen nasıhat aıtyńdar. (Aıtylǵan nasıhattan nátıje shyqpasa,) olardan bólek jatyńdar. (Sonda da qyńyrlyǵyn qoımasa, bir jerine zaqym keltirip almaı aqyryndap) uryńdar. Eger túzelip moıynsunsa, olarǵa jamandyq jasaýdyń jolyn izdemeńder (ári ne bolsa sony jeleý etip olardy renjitpeńder). Bilip qoıyńdar, Alla – Alı (bárinen bıik), Kábır (asqaq hám uly)» (Anarbaev, Ákimhanov aýdarmasy) dep aıtqan.

Endi osy aıatty tápsir (Quran túsindirmesi) kitaptaryna júgine otyryp túsinýge tyrysalyq. Aıatta eki másele qozǵalǵan. Birinshi, áıeldiń erine baǵynýy kerektigi meńzelgen. Biz oǵan uzaq toqtalmaı, ol jerdegi eń bastysy eri sharıǵat belgilegen quqyqtarynyń sheńberinde birdeńe talap etse, áıeli oǵan baǵynýy kerektigin aıtýmen ǵana shektelemiz. Tolyǵyraq M. Isaulynyń «Otbasy ǵylymhaly», Sh. Ádilbaevanyń «Islamdaǵy januıa» kitaptarynan qarańyz. Ekinshi, erine baǵynbaı, qarsy shyǵatyn áıelge qatysty qoldanýǵa bolatyn sharalardyń túrleri aıtylǵan. Sonyń ishinde «Urý» sharasy da bar. Biraq ondaǵy eń basty maqsat tárbıe ekenin jáne ony qoldanýda sharıǵat sheńberinen shyqpaý kerektigin eskerý kerek!

Sonymen áıeliniń baǵynbaý, qarsy shyǵý áreketterine kýá bolǵan erkek Quran Kárim kórsetken tómendegi tórt sharany qoldana alady: (Biraq ol bul sharalardy qoldanýǵa mindetti emes, bul Quran Kárimniń aıtylmysh jaǵdaıǵa qatysty erkekterge bergen keńesi desek te bolady)

1. Úgit-nasıhat aıtý. Bul onyń áıeline «Qudaıdan qoryq!» degen sózden bastap, istep jatqan áreketiniń sharıǵat turǵysynan da, adamgershilik jaǵynan da durys emes ekenin jetkizýi, túsindirýi arqyly júzege asady. Sondaı-aq ýaǵyzyn zekip, dórekilikpen emes, Quran buıyrǵandaı (16:125), kórkem túrde aıtýy kerek! Eger budan nátıje shyqpasa, onda otaǵasylyq tárbıeniń kelesi tásiline kóshedi.
2. Tósekten bas tartý. Iaǵnı, áıeliniń baǵynbaý áreketine narazylyǵyn isimen tanytý jáne, sol arqyly, ony oılandyryp, sabasyný túsirý maqsatynda áıelinen bólek jatady, onymen tósek qatynasyna túspeıdi. Imam ál-Matrýdı «Bir tósekte jatyp, odan teris burylyp jatýyna bolady» degen. (Tafsırýl Matýrıdı, 3/164) Biraq onymen úsh kúnnen artyq sóılespeı qoıýyna sharıǵat ruqsat bermeıdi. Sondaı-aq sahaba Ibn Abbas «Eger tósekti tárk etkeninen keıin áıeli oǵan baǵynsa, ıaǵnı táýbesine kelse, onda eriniń ony urýǵa qaqysy joq» degen. Eger bul da nátıje bermese, onda ol Quranda aıtylǵan úshinshi sharany qoldana alady.
3. Azdap urý. Iaǵnı, aıtylǵan sharalardy tolyqtaı sharıǵat talaptaryna sáıkes qoldanǵan erkekke, endigi kezekte, áıelin azdap urýǵa ruqsat beriledi. Bul Quran aıattary men paıǵambar hadısteriniń negizinde bekitilgen úkim. Biraq buny tolyq jáne durys túsinip almaı turyp, iske kóshýge bolmaıdy.

Buǵan qatysty paıǵambarymyz (s.a.ý.) «Áıelderge kelgende, Alladan qorqyńdar! Rasynda sender olardy Allanyń amanaty retinde aldyńdar. Sondaı-aq Allanyń sózimen arlaryn ózderińe adal ettińder. Olar úılerińe ózderiń jaqtyrmaıtyn adamdardy kirgizbeýge mindetti. Eger bul mindetin oryndamasa, olardy azdap qana uryńdar. Al sender olardyń nápaqalaryn, kıim-keshekterin taýyp berýge mindettisińder» degen. Ibn Jýraıj Ata ıbn Ábý Rabahtyń hadıstegi urýdy «Azdap urý mısýak (mısýak – kólemi qaryndashtaı bolatyn, tis tazalaýǵa arnalǵan taldyń tamyrynan jasalatyn qural) jáne soǵan uqsas nárselermen júzege asady» dep túsindirgenin jetkizgen. (Ál-Jassas. Ahkamýl Qýranda, 2/189)

Profesor Ý. Áz-Zýhaılı óziniń «Át-Tafsırýl Mýnır» atty aýqymdy, zamanaýı tápsir kitabynda: «Urý áıeliniń ıyǵynan úsh ret alaqanymen azdap soǵý nemese mısýakpen, shybyqpen jaı ǵana sabaý arqyly júzege asady. Ondaǵysy – áıeldi tárbıeleý ǵana... Sondaı-aq bir jerden eki ret qatarynan urýǵa bolmaıdy. Sosyn betinen urýǵa bolmaıdy. Sebebi ol – onyń ajary, sulýlyǵynyń jınalǵan jeri! Sosyn qamshymen, taıaqpen urýǵa bolmaıdy. Jalpy az, jeńil bolýyn qadaǵalaý kerek. Sebebi ondaǵy maqsat, keıbir nadandar istep júrgendeı, aýyrtý, zaqym keltirý emes eskertý, tárbıeleý» dep erdiń áıelin urýdaǵy sharıǵattyń talaptaryn túsindirgen. (3/60)

Shynynda da bul áıel adamnyń ar-uıatyn oıatý maqsatynda ǵana qoldanylatyn shara. Bul jerde eshqandaı da aýyrtý, zaqym keltirý bolmaý kerek. Tek áıel «Otymnyń ıesi, shańyraǵymnyń kıesi bolǵan er azamatymdy osyndaıǵa deıin aparǵanym ba?» dep oılansyn, kinásin túsinip, táýbesine kelsin degen maqsatta ǵana jasalady. Ol túgil sharıǵat bekitken «Dúre soǵý» qylmystyq jazalarynyń ózinde de aýyrtý bolmaıdy. Tek kóptiń aldynda maskúnemdi nemese basqa «Dúre soǵý» jazasyna kesilgen qylmyskerdi uıaltý ári ony basqalarǵa sabaq qylý ǵana.

Sondaı-aq áz-Zýhaılı (3/60-61) áıeldi urýdyń sharıǵattaǵy orny – mýbah (ruqsat) bolǵanymen, urmaı, onyń ornyna basqa shara qoldanýdyń abzal ekenine ǵalymdar biraýyzdan keliskenin aıtady. Oǵan ımam ál-Baıhaqıdiń Ábý Bákir qyzy Ýmmý Kúlsimnen jetkizgen myna rıýaıaty dálel bolady: «Bastapqyda paıǵambar (s.a.ý.) erkekterge áıelderin urýǵa tyıym salǵan bolatyn. Sosyn olar (keıbireýleri) paıǵambarǵa (s.a.ý.) kelip áıelderiniń ústinen shaǵym aıtty. Sosyn ol (s.a.ý.) olarǵa bóget bolýyn doǵardy. Biraq «Senderdiń jaqsylaryń eshqashan áıelin urmaıdy» dep aıtty». Sahaba Omardyń da «Shynynda da olardyń (áıelderin uratyndardyń) ishterińdegi jaqsylaryń emes ekenine kózderiń jetetin bolady!» degen. Osyǵan súıenip áz-Zýhaılı (3/61) «Aıtylǵan hadıs pen sahabanyń sózi bul máselede eń durysy urmaý ekenin bildiredi» dep tujyrymdaǵan. Onyń aıtýynsha, buny Alla Taǵala da qup kóredi. Quran Kárimniń «Baqara» súresinde «Ony ne jaqsylyqpen ózine jar etip alyp qalady, ne bolmasa kóńilin taýyp, jaqsylyqpen qoıa beredi» (2:229) dep aıtqan. Taǵy bir sózinde paıǵambar (s.a.ý.) «Senderden bireý áıelin qul sabaǵandaı sabap, sosyn túnde onymen tósektes bola ma?! (Munysy qalaı?)» dep onyń ersi áreket ekenin aıtqan.

Sodan soń Alla Taǵala aıattyń jalǵasynda «Eger túzelip moıynsunsa, olarǵa jamandyq jasaýdyń jolyn izdemeńder (ári ne bolsa sony jeleý etip olardy renjitpeńder). Bilip qoıyńdar, Alla – Alı (bárinen bıik), Kábır (asqaq hám uly)» degen. Bul, ımam ál-Matrýdıdiń aıtýynsha (3/167), erkekterdiń áıelderine zulymdyq jasaýǵa bolmaıtyndyǵyn bildiredi. Ári Óziniń uly sıpattaryn aıtyp, Alla Taǵala jábir kórgen áıeldiń aqysyn Qıamet kúni Ózi alyp beretinin ańǵartady. Sondaı-aq Alla Taǵala Óziniń kóptegen kúnáker quldaryna degen keshirimdiligin úlgi etip, erkekterdi de áıelderiniń keıbir kemshilikterine keshirimmen qaraýǵa shaqyrady. (Át-Tafsırýl mýnır, 3/61)

Endi osy aıtylǵan sharalardy qoldanýda aıattaǵy rettilikti saqtaý mindet pe, joq pa degen suraqqa qatysty ǵalymdardyń kózqarastary birdeı bolmaǵan. Biraq Álı sahabanyń aıtýynsha, aıatta tárbıe tásilderi aıtylǵanda jeńlinen bastalyp, aýyrymen aıaqtalǵandyqtan, rettilikti saqtaý mindet bolady. Demek, aldyńǵy sharalardy qoldanbaǵan erkekke áıelin urýǵa bolmaıdy.

Sondaı-aq ımam át-Tırmızı Ánas ıbn Málıktiń «Allanyń elshisi (s.a.ý.) eshqashan qolymen eshteńeni urǵan emes. Ol (s.a.ý.) qyzmetshini de, áıeldi de urǵan joq» degen sózin keltirgen.

4. Tórelik. Joǵaryda aıtylǵan úsh sharanyń úsheýi de oń nátıje bermegen jaǵdaıda, eki jaqtyń áýletteri, jaqyndary kelesi tásilge kóshýleri kerek. Ol – tórelik tásili. Sebebi kelesi, 35-shi aıatta Alla Taǵala «Al eger erli-zaıyptylarlyń ajyrasyp ketýinen qoryqsańdar, er adamnyń óz jurtynan bir ádil tóreshi, sondaı-aq áıeldiń tórkininen de bir ádil tóreshi taǵaıyndańdar. Bul ekeýiniń nıeti olardy jarastyrý bolsa, sózsiz Alla Taǵala olardy qaıta tabystyrady. Shúbásiz, Alla – Alım (bárin biletin sheksiz ilim ıesi), Habır (barlyq nárseden tolyq habardar bolýshy)» (4:35) dep aıtqan.

Imam ásh-SHáfıǵı, eger tóreshiler ádil, nıetteri túzý bolsa, eki jaqtyń áýletterinen emes bóten adamdardan taǵaıyndalýlaryna ruqsat etiledi degen. Sondaı-aq ımam Málık, ásh-SHaǵbıler «Tóreshilerdiń mısıalary – erli-zaıyptylardy jarastyrý» degen. (Át-Tafsırýl mýnır, 3/61) Sonda baryp Alla Taǵala olardyń izgi nıetteri men ıgi isterine bereke darytyp, ekeýin jarastyrady. Olar bar bolǵany qol qýsyryp alystan tamashalap otyrmastan, janashyrlyq tanytyp, jarastyrýǵa tyryssa boldy, arǵy jaǵyn Alla Taǵala Ózi retteıdi. Óıtkeni Alla Taǵala musylmandardyń arasyndaǵy baýyrmaldyqty Ózi jaratatynyn aıtyp paıǵambarymyzǵa (s.a.ý.) «Sen jer betindegi baılyqtyń bárin osy jolda jumsasań da, olardyń júrekterin dál bulaı jarastyra almas ediń. Alaıda Alla olardy jarastyrdy» (2:63) degen.

Qoryta aıtqanda Qurandaǵy «Uryńdar» sózi sharıǵatta áıeldi sabaýǵa ruqsat ekenin bildirgenimen, Qurandy túsindirý úshin jiberilgen elshi, paıǵambar Muhammed (s.a.ý.) tekti azamattyń áıelin urmaıtynyn aıtqan. Sondaı-aq ǵalymdar da sabaýdyń ornyna basqa shara qoldanýdyń abzal ekenine biraýyzdan keliskenin joǵaryda aıtqan bolatynbyz. Tipti urǵanda da, joǵaryda aıtylǵan sabaýǵa qatysty sharıǵat talaptaryn eskersek, onyń urýdan kóri keıýge  jaqyn ekenin baıqaımyz. Oǵan qosa musylmannyń úlgi tutar eń birinshi adamy da eshqashan áıel sabamaǵany belgili. Ony paıǵambarymyz ózgelerge de (s.a.ý.) «Qamshyńdy ilip qoı, ıa bolmasa áıeliń kóretin jerge tasta. Biraq áıelińdi onymen urma!» (Át-Tabaranı) dep eskertken.

Dastan Qurmanbaev, dintanýshy