Qaıran ákem (Jany Jannátta bolǵaı!) ómiriniń sońǵy jyldarynda «Tym kóp jasap kettim, meni jylatpaı balalarymnyń aldynda ala gór», — dep Qudaıǵa qulshylyq etip, tilek tileýden bir tanǵan emes. «Ata-Anańnyń qadirin, balaly bolǵanda bilersiń», — dep, qazaq maqalynda aıtylǵandaı, kezinde ákemniń bul sózine onsha mán bermegenimde ras. Biraq, keıinnen ózimde balaly, nemereli bolyp, áke, ata atanǵanymnan keıin osy áńgimeniń syryn birshama sezingendeı bolǵanymdy da jasyra almaımyn.
Soǵys. Soǵys. Soǵys... Sonaý bala kezimnen barlyq oqyǵan tarıhı dúnıelerimniń bári osy atyń óshkir soǵys jaıly edi. Mekteptegi barlyq tarıh oqýlyqtarynyń da basty taqyryby tek qana soǵys jaıly bolatyn. Tarıhı kitaptardyń bári sol qaǵıdalarynan kúni búginde de bir tanǵan emes. Áli de sol soǵystar jaıly aıtýdan da, jazýdan da, jyrlaýdan da, sol soǵys kúnin toılaýdan da bir tanbaı kelemiz. Osy kitaptardy oqyp otyrǵan adam balasy mynaý jaryq dúnıege tek qana soǵysyp ólý úshin kelgen sıaqty bolyp sezineri haq. Mende kezinde osyny sezindim. Birde tarıh jaıly áńgime bolǵanda óz balalarym da týra osy oıdy aıtty. Qolyma qalam alyp ata shejireni zertteı bastaǵaly beri soǵys jaıly eshqashan sóz qozǵamaýǵa ózime sert bergenmin.
Alaıda, sonaý bala kezimde óz ata-anamnan jáne aýyl qarıalarynan estigen myna bir áńgimeni aıtpaı tura almadym.
Kóne Mańǵystaý. Ejelgi shejire derekteri osy óńirde Mańǵystaý, Syndy, Qana, Súmbe Temir Alan sıaqty qalalardyń bolǵanyn jáne osy Manǵystaýdyń san myńdaǵan jyldar boıy álem astanasy atalǵanyn aıtady. Osy uly eldiń turǵyndary ózderin qazaq, qazaq bolǵanda sol qazaqtyń qarashańyraǵy man adaı dep, ózge jurttar bul sózdi qysqartyp Mad patshalyǵy dep atapty. Sonaý túpkirdegi Adam ata men Haýa anadan bastalǵan adamı qasıetterdiń bári osy elde qalyptasyp, ol búkil álemge «mádenıet» degen ataýmen taraldy. Mádenıettiń sóz túbiri Mád (Mad) bolatyny osydan. Álem halyqtary ony «360 áýlıeli kıeli Manǵystaý», — dep atady.
Túsinikteme: Biz munyń dáıekti deregin altaılyqtar kúni búginde de aýyzdarynan tastamaı jyrlap júrgen «Man adaı qara» dastanynan tabamyz. Sol Mannyń ataýyn Manǵystaýdan, Adaı ataýyn osy ólkeni kúni búginde de mekendep otyrǵan adaılardan, qara ataýyn Mańǵystaýdyń úsh túbeginiń biri Túpqaraǵan (Qaraǵantúp, Qaralardyń túbi) ataýynan tabamyz.
Adaı batyrlary. Adaıdyń batyrlyq, erlik dastandaryn jyrlaǵan Abyl, Nurym, Aqtan, Qashaǵan, Aralbaı, Qalnıaz, Sáttiǵul, Túmen, Súgir, Muryn t.b. osy soǵysty aınalyp óte almaǵan. Biraq, qarap otyrsam sol jyrlardyń bári tek qana el men jerdi jaýdan qorǵaǵan erlerdiń isi jaıly eken.
Bul oqıǵa osy Mańǵystaý topyraǵynda óte eski zamandarda ótipti. Adam ata jer betine túsip, shaıtannyń azǵyrýymen Abyldy Qabyl óltirgeli beri soǵystar da bir toqtamaı keledi emes pe? Mine sol soǵysqumar bir eldiń patshasy qalyń áskermen astana qalany qorshaýǵa alypty. Jaý qarasy qorǵanýshylardan áldeneshe ese kóp bolypty.
Qazaq hany el men jerdi qalaı qorǵap qalý máselesin talqylaý úshin qyryq ýázirlerimen keleli keńes qurypty. Jetpisti jelkemdep, seksenniń seńgirine shyqqan bas ýázir mynadaı jospar usynypty. Jospar boıynsha áıel, bala-shaǵany ishte qaldyryp erkek kindiktiniń bári qamaldyń syrtyna shyǵyp úshke bólinedi. Jaýdyń qarsy aldyndaǵy birinshi qatarǵa jastary alpystan asqan barlyq qarıalar shyǵady. Olar naıza jáne jeńil baltamen qarýlanady. Ekinshi qatarǵa eń ákki sarbazdar jáne olardyń balalary ornalasady. Úshinshi qatarǵa aldyńǵy sheptegi atalardyń nemereleri, ıaǵnı ekinshi qatardaǵy ákelerdiń balalary ornalasady. Jospar esh talqyǵa salynbaı bir aýyzdan qabyldanypty.
Osy jospar boıynsha bas qolbasshy handa óz jarlyǵyn jarıalapty. Aldyńǵy sheptegi qarıalar óz balalary men nemereleriniń, ekinshi qatardaǵy ákeler óz balalarynyń ólgenderin kórmeýge tıis degen.
Mine tańda atty. Jaý jaqyndap keledi. Jaýdyń qarsy aldynda shymqaı aq kebinge oranǵan qarıalar turǵanyn kórgende tańdanystaryn jasyra almaı, tez jeńiske jetetinderine esh kúmán keltirmegen. Mine shabýylda bastaldy. Áp-sátte qarıalar jerde jatqan uzyn naızalardyń sabyn jerge tirep, ushyn jaýǵa qarsy kezegende jaýdyń aldynan jan shoshyrlyq qorǵanys shebi paıda boldy. Aldyńǵy lek túgelimen naızaǵa shanshyldy. Jaralanǵandarynyń basy baltamen shabyldy. Ekinshi qatardan Sadaq jebeleri bult bolyp jaýdy. Qarıalar jantalasa shaıqasty. Eń álsizderiniń ózi jastyǵyn alyp óldi. Kúni keshegi HIH ǵasyrdyń basynda, 75 jasynda Mańǵystaýdaǵy eldi shapqan, bes qarýy túgel saı jasanǵan, 3000 jaýdyń sońynan er-toqymsyz, jeleń kóılekpen jalǵyz qýyp jetip soǵys salyp, sol jaýdyń 18-in jer jastandyrǵan Er Qarmys Bekbolatuly, elý ret qol bastap soǵysqa kirip, birde-bir ret jeńilis tappaǵan, sol Qarmys Atamyzdy opat qylǵan 3000 qoldyń artynan bar-joǵy 100 sarbazymen qýyp jetip sol 3000 qoldy talqandap, jesir men maldy aıyrǵan Er Tólep Ánetuly (1753-1835) sıaqty batyr atalarymyz bir emes, on, jıyrma, otyz «jastyqtaryn» ala ketti. (Olar jaıly Qalnıaz jyraý Shopyqulynyń «Er Qarmys-Er Tólep» dastany bar). Áıtse de jaý tym kóp edi. Qarıanyń aty qarıa emes pe, bul soǵys uzaqqa sozylmady. Soǵys saıabyrsýǵa aınaldy. Aq kebinge oranǵan qarıalardyń barlyǵy ólgeni ólip, ólmegenderi jerde qyzyl qanǵa boıalyp qansyrap jatty, aınalasynda olardan áldeneshe ese kóp jaýdyń ólikteri de jýsap jatty. Artta turǵan ákeler men balalar ashý-yzadan kókirekteri qars aırylyp áreń shydap turdy.
Mine, bas qolbasshynyń ákelerge de soǵysqa kirýdi buıyrǵan jarlyǵy estildi. Qandy qyrǵyn soǵys kúnimen bir tynǵan joq. Adaı batyrlary Atameken týǵan jerleri, artta qorshaýda qalǵan bala-shaǵalary, kóz aldarynda mert bolǵan ákeleriniń kegin qaıtarý úshin jantalasa shaıqasty. Áıtse de jaý tym kóp edi. Kesh túse qamal syrty jaýdyń sansyz óligine toldy. Ákelerdiń de kúshi sarqylýǵa aınaldy. Jaýda burynǵydaı emes, menmenshil, ópiremdikteri ádáýir basylǵan, jasqana soǵysýǵa kóshken.
Mine nemerelerdiń kóz aldynda urpaǵyn qorǵaımyn dep atalary túgel opat boldy. Mine eń sońǵy áke de jaýdyń naızasyna ilindi. Osy sońǵy ákeniń qolynan kúni boıy úzilissiz júrgizilgen soǵysta jaýdyń qanshama jasaǵy jer jastandy deseńizshi. Onyń sanyna jetý esh múmkin emes edi. Áıtse de jaý áli de tym kóp bolatyn. Nemereler osylardyń báriniń kóz aldarynda bolyp jatqanyna áreń shydap turdy.
Bas qolbasshynyń nemerelerdi soǵysqa kirýge buıyrǵan jarlyǵy da jetti. Mundaı jankeshti soǵysty jan balasy estip, kórmegen bolar. Jıyrma, otyz shamasyndaǵy kúsh qaıraty kemel, keýdelerin ashý-yza men kek kernegen jalyndaǵan jas sarbazdar kóz aldynda ózderi úshin janyn qıǵan ata men ákeniń kegin alý úshin, artynda qalǵan el men jerdi qorǵaý úshin eki kún boıy jaýǵa damyl bermeı tynymsyz shaıqasty. Bul soǵysta adam túgili astaryna mingen attary shydamaı qanshama at aýystyrylyp minildi. Eki kún boıǵy tynymsyz soǵysqa jaý shydas bere almady. Adamdary da, attary da álsirep, ólgeni ólip, tiri qalǵandary sheginýge májbúr bolypty. «Qashqan jaýǵa qatyn er». Sol shaıqasta qan ańsap kelgen jaýdyń basy qazaq dalasynda kómýsiz qalyp, qarǵa-quzǵynǵa jem bolypty desedi.
...Tipti bir Ájemiz (Tumar hanshaıym) «osy jerge qan ańsap keldiń ǵoı, ish endi keregińshe dep, sondaı bir jaý patshasynyń basyn ishine qan toltyrylǵan torsyqqa salyp, qaqpaǵa ilip qoıǵan», — desedi.
Sodan beri osy qaǵıdany búkil qazaq balasy qoldanatyn bolypty desedi. Sodan beri qazaq dalasyna qansha ret jaý kelse, sonshama ret osy dala da ólikteri kómýsiz qalypty. Atalar Atameken-týǵan jer men urpaqty qalaı qorǵaýdyń úlgisin kórsetipti. Atalar ákeler men balalar úshin, ákeler balalar úshin janyn qıatyn bolypty. Ákeler Alladan ózderin balalarynyń aldynda alýyn suraıdy eken. Mine osy qaǵıdalar san ret qaıtalana kele, bul qaǵıda qazaq balasynyń ata saltyna aınalypty.
Men atadan jetken amanatty keshigińkirep bolsa da oryndadym. Qalǵany búgingi jáne keler urpaq Sizderge Amanat.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý
