Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń kezekti quryltaıy qarsańynda
Quryltaı qarsańynda ortaǵa salar oı kóp. Sonaý halyq eposynan tamyr tartqan jyraýlar poezıasymen ulttyq kórkem oıymyzdyń shyńyna jetken, Abaımen telegeı-teńiz oılarǵa shomyp, Maǵjan, İlıas, Júsipbek, Muhtar, Qasym, Ǵabıttermen ǵajaıyp sulýlyqqa kenelgen, Muqaǵalı, Tólegen, Tumanbaı, Ábish, Qabdesh, Muhtar Maǵaýın, Tólendermen álemdik ádebıettiń ozyq úlgilerimen úzeńgi qaǵysqan ádebıetimizdiń tili kúnnen-kúnge jutańdanyp, júdep barady! Basty ýaıym - osy! Keıingi tolqyn jastarǵa ókpe joq. Ádebıetimizdiń kósegesin kógertip, kókjıegin keńeıtken abyz aqsaqaldarymyz ben asyl aǵalarymyzdyń tórdegi oryny oısyrap, ulttyq tilimizge tóngen qaýip-qater qabyrǵamyzǵa batyp-aq tur!
Amanhan Álimulynyń óleńderin zer salyp oqı bermeýshi edim. Óıtkeni shama-sharqyn bilem. Osy bala qazaqtyń qunarly qara tiliniń ýyzyna jarymaǵan-aý dep basymdy shaıqaıtynmyn da qoıatynmyn. Taıaýda gazet betinen bir top óleńderin kórgende soǵan kózim anyq jetti. Buldyr oılar, burys qoldanǵan sózder, túsiniksiz tirkester, oǵash teńeýler, uǵynyqsyz uıqastar kóz súrindirip, kóńil sýytady. Osy ýaqytqa deıin halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qordalanǵan kórkem sóz qazynasynan qur qalyp, bul qaıda qarap júrgen desem, aıǵa qarap júrgen eken. Senbeseńizder oqıyq: «Týdy eken sondaǵydaı Aı nelikten», «Mekkede kórgendeımin myna aıdy men», «Ana Aı ma, ana Aı bolsa jıi qaqqan», «Aı týsa dóńgelenip tas tóbemde», «Turatyn kókten qarap Aı», «Monshaǵy bolyp juldyzdar, Alqasy bolyp taǵyldy Aı» (Maǵjandy eske túsiredi), «Kýá oǵan aı da, terek te» (Tumanbaıdy eske salady), «Ondaı kún, ondaı joq Aı da», «Anasy bolyp kózine, Kórindi me eken, Aı myna». Aınalasy bes-alty óleńniń ishinde qanshama «Aı» júr? Biraq, aıǵa álsin-álsin qaraı bergeni bolmasa, aıdy razy qylar ilip alar teńeýi joq. Ony qoıshy. Aı sanap otyryp ıttiń «anasyna» jolyqtyq. It týraly óleńinde «Anasy bolyp kózine, kórindi me eken, Aı myna» deıdi. Esi túzý qazaq ıttiń enesi deıdi. Ana sózi tek adamǵa ǵana tán. Amanhan ana degen kıeli sózdi ımenbeı ıtke de qoldanady. Ol az deseń, Aıdy álekke salǵan «Aı nury alaqanymda» degen jınaǵyn ashaıyq:
«Barady tereń tartyp aspan Aıly», «Tozǵan taǵa sekildi jarty Aı da anaý», «Búgingi tún, shirkin, Aı áńgelek eń», «Synap syndy syrǵyǵan syralǵy Aı da», «Sup-suıyq salqyn sáýle (?) sozbasyn ba Aı», «Sonan soń kórsem deımin jáýdir Aıdy», «Mysyq kóz Aı tursyz, Siz, qarap kimge?!». Aıdy «mysyq kóz» dep kelemejdep alyp, «Siz» dep syzyla qalatyny qyzyq?
«Mysyq kóz Aı... Syr boıy... Mysyr keýde...», «Mysyr keýdesinen» Amanhandy arnaıy zerttep júrgender bolmasa dym túsinbedik?!.
«Sup-sýyq sylanǵan Aı kúmis kirpik», «Kóńilsizdeý keledi Aı da ilesip», «At jaqty Aıdyń sáýlesin tizgin delik», «Sary maıdaı erıdi Aspandaǵy Aı», «Búgin de taba qoımas kúzgi Aı tynym», «Aq sur aıdyń betinen jemtik kórip, Bergeniń ne aspanǵa ulı janym?». Aıdyń betinde jatqan ne qylǵan jemtik? Jemtikke jete almaı ulyǵan nendeı jan? Bul qylyǵyn qoımasa, túbi aıǵa ulyǵan Amanhan atanar.
«Kýá bolyp Aı týǵan qıyq jebe», «Qulan ıek tań ata úzildi Aıym», «Shyǵandap shyǵa keldi jarty Aı qula», «Degende jarty aı qula, jarty aı qula», «Mysyq kóz Aı tursyz, Siz, kimge qarap?», «Tamyp kete jazdap tur Aı tamyzda», «Aýyl... toǵaı... sonan soń alystaǵy Aı», «Keleńsiz kebis bas Aı tur aspanda», «Shanshylyp qaldy oraq Aı», «Kókke ilinip kóńilsiz tur synyq Aı», «Aq bultqa aýnaǵan urlandy Aıym», «Kúzettemin, Aı týdy qıaqtanyp», «Shanshylady tóbemnen muńsyz myna Aı», «At jaqty aı kókte júze me?», «Mysyq kóz Aı, bir gáp bar qarasynda», «Jaılanyp jatyp aldy Aı da kókte», «At jaqty Aıdyń júzinen kúıe kórdim». Qatyn kózine qazannyń túbinen kórinetin qara kúıeniń, aqyn kózine Aı betinen kóringeni tarıhta osy shyǵar?
«Mysyq kóz Aı sup-sýyq jyltyraıdy», «Mysyq kózi tartylyp shyqqan Aıdy», «Tún kirpigin kóterdi de Aı týdy», «Keltirip kózge tıyndy Aı», «İz baqqan qarmaq tumsyq solǵan Aıdyń», «Qarmaq Aı hanǵa tartqan qaıystyryp», «Marqa qozy kóringen Aı kózine», «Bultty aspan... syzdy aýa... Jarymjan Aı». Aıdyń aýrý-saýyn qaıdan bildi eken?
«Marqa qozy Aı kózime tústiń nege?». «Qozy» sózin qystyrmaı-aq marqanyń qozy ekeni ózinen-ózi belgili emes pe? Abaı «Bóten sózben bylǵansa sóz arasy, ol aqynnyń bilimsiz beısharasy» dep osyndaıdy aıtqan. «Marqa qozy Aı izińdi baǵyp turmyn», «Asyp, áne, barady sony Aı bozdan», «Aı aýnaǵan alysta ala bult», «Syr etip aıta almaımyn Aıǵa muny», «Bolbyrap boz ókpedeı borsyp ketken, Borsyq Aı bolar bolmas bozdan asty». Sonaý ǵaryshtaǵy Aıdyń borsyǵan ıisin sezgen tanaýyna bolaıyn! Manadan beri Aıdy qysyq kóz mysyqqa teńep otyr edi, aıaq astynan borsyǵan borsyqqa aınaldyryp jibergen Amanhannyń «talantynda» shek bolsaıshy?
Adamdy ań-tań qaldyratyn neshe túrli «Aıyn» túgendeımiz dep 300 betke jýyq kitaptyń bel ortasyna ázer jettik. Al, aıjady bolǵan Amanhannyń toqtar túri joq... Aıdy: jez legenge, kebiske, attyń jaǵyna, tıynǵa, borsyqqa, borsyǵan boz ókpege, jarymjanǵa, áńgelekke, tozǵan taǵaǵa, synapqa, mysyqqa taǵy basqaǵa teńep Aı «baıǵustyń» ábden masqarasyn shyǵarady.
Atam zamannan sulýlyqtyń sımvoly bolǵan aıdy shyǵystyń shaıyrlaryndaı móldiretip jyrlaýdyń orynyna, óńkeı bir suryqsyz sýretterdi kóz aldymyzǵa ákeledi. Tap bir aıda óshi ketkendeı, aıdy «keleńsiz» dep muqatady. Munysy qalaı? Endi Sý ıesi - Súleımenine keleıik:
«Jaısyzdaý aq jal tolqyn aýnap tústi, Súleımen – sý ıesi kúrsindi me?», «Súleımen sý ıesi kúrsingende, Qalǵandaı sezindim men qur súldem de». «Qur súldem de» degeni uǵynyqsyz. Durysy – qur súldem qalǵanyn sezindim ǵoı bolar. Uıqasty ıgere almaǵan jerde sózdiń ıini ıkemge kóne bermeıdi. Biraq oǵan qymsynatyn Amanhan bar ma? Qısynǵa kelsin-kelmesin ura beredi.
«Júregin sýyldatyp tynyshtyqtyń, Kúrsindi sý ıesi – Súleımen de», «...Shirkin-aı, sybyrlasa, Sý ıesi – Súleımen qulaǵyna», «Sý ıesi – Súleımen qyryna alǵan, Uıyqtasam túsime Syr kiredi». Súleımen paıǵambardy jyrǵa qosqany jón-aq. Alaıda, bir aıtqanyn júz aıtyp, mezi qylǵan orasholaq oılaryna sý ıesi súısine qoıar ma eken?.. Jalpy qaıtalaýǵa jıi barý dármensizdiktiń belgisi.
Shyn aqyn tógilip turady, qarymy men shalymy sóz saptaýynan-aq kórinip turady. Arzan sózge aldanbaı, marjan sózden monshaq tizedi. Qara kemikten qara sorpa qaınatyp sapyra bermeıdi! Amanhan bolsa ózinshe kórkem sózdiń kórigin qyzdyryp jatyrmyn dep oılaıdy. Áıtpese, «Túsime endi aýyldyń qyrat-jony», «Uıyqtasam túsime sý kiredi, Sýmen birge ilese shý júredi», «Uıyqtasam túsime Syr kiredi, Sý ıesi Súleımen bir júredi», «Qyzylqum qyzarańdap jatýshy edi, Qyzyl Kún qadaǵanda kirpikterin», «Qyzyl qum... Syrdarıa...qarasha aýyl, Túsime jıi enedi sońǵy kezde» - dep shubyrtpas edi. Syr men Qyzylqum týraly birińǵaı oı qaıtalaý men sóz qaıtalaýdan turatyn «áláýláıin» túgel tizip shyǵýǵa shydamymyz jetpedi... Osy aradan tizgin tarttyq. Arǵy jaǵyn kózi qaraqty oqyrman ózi-aq túsiner...
Syr boıy – búkil qazaqqa ortaq altyn besik. Bizdiń de babamyzdyń basy sonda jatyr. Bir qyzyǵy – Amanhannyń Syr boıyndaǵy dúıim eldi jyrlaýdan góri, quıyn-jeldi jyrlaýǵa jany qumar. Alash, Qazaq, Táýelsizdik, arysy adamzat, berisi ultymyzdyń bolmys-bitimi, arman-muraty haqynda kitabynan bir óleń taba almadyq. Údere kóshken bulttary men jypyrlaǵan juldyzdaryn ózine qaldyrdyq. Syr-anany Ábdilda aqynsha kemeline keltirip, kóńil toltyryp jyrlaı bilse quba-qup.
Ádebıettiń jany – til. Talantyń qansha tasyp tursa da jutań tilden jaqsy shyǵarma týmaıdy. Bul – aksıoma! Tapqyrlyq pen sheberlikke shabyt qosylǵanda ǵana jyrdyń shyraıy kiretinin Amanhan múlde umytqan. Óleńderin bastan-aıaq súzip jáne syzyp oqı otyryp janym ashydy. Mysal kerek pe? Shash-etekten:
«Jekendeı jańa jurtta júrem jelip, Aldy ǵoı ıemdenip bir óńdi Elik(?)». «Jekendeı jelip júrem» deıdi. O zamanda, bu zaman jekenniń jelgenin kim kórgen, Amanhannan ózge. «Jelbir jeken, jelip júrgen jaılaýda biz bir bóken» degen óleńdegi «jekendi» bókenniń bir túri dep túsinedi. Máskeýde oqyǵan sabaz tym bolmasa 2013 jyly shyqqan «Qazaq sózdigin ashyp, 495 betindegi «Jeken – ósimdik shóp» degen anyqtamany oqyǵanda mundaı uıatqa qalmas edi.
«Astań-kesteń sapyryp dúnıeni, Qara quıyn urshyqtaı asty jyra(?)». Saı men jyra tereńdi bildiredi. Abaı «Aýyldyń jany tereń saı» demeı me? Asý sózi bıikke qatysty. «Aýylym kóship barady taýdan asyp, Taýdan asqan bultpen aralasyp». Halyq óleńi. Qazaq «jyra asady» demeıdi. Jyradan ótedi, jyrada jatady, jyrany quldaıdy, jyrany órleıdi, jyraǵa túsedi... Munyń bárin jurt bilmeıdi dep emes, Amanhan úshin aıtyp otyrmyn.
«Jeńdi qolmen tur taǵy qarmap aspan, Ajal aıdap laqtaı jarǵa qashqan(?)». Aspan jeńdi qolmen neni qarmap tur? Jeń bolǵannan keıin kıim bolýy kerek qoı. Ol jaǵyna Amanhan alańdamaıdy. Qalaı túsinseń olaı túsin. Al, jarǵa qashqan laq jardan ushyp óle qoıady degenine kim senedi. Jardan ushyp ólgen laqty kórgen qazaq bar degendi estisek qulaǵymyz kereń bolsyn. Qaıta laqtyń oınaq salatyn jeri jar emes pe? Jar demekshi, «Jańǵyryq sıaqtanyp jardan qaıtqan» dep, jardy jartasqa aınaldyryp jibergen shirkinge daýa bolsaıshy?
«Mama qaz maqpal baýyr bult ta ushpa, Kózge urar qubyla jaq turyp tusta - Qulyndaı taǵdyryma uqsap ketti, Tastaıtyn biraq oǵan quryq qysqa». «Maqpal baýyr bultty qulyndaı taǵdyryna uqsatqanyna» seneıik. Másele - quryqta! Bala kezinde asqar-asqar taýlarǵa shyqpaǵan, kókoraı shalǵyndy kók jaılaýlarda asyr salmaǵan, úıir-úıir jylqyny ıirip kórmegen Amanhan quryqty salatynyn, buǵalyqty tastaıtynyn qaıdan bilsin? Oǵan bir esepten kiná joq. Quryq kóbinese jýas jylqylarǵa, jelidegi saýyn bıelerge, qulyndarǵa salynady. Buǵalyq shý asaýlarǵa tastalady.
«Tútinge ystaı-ystaı keýip qalǵan, Keltirdi kóz aldyma qalbyrdy aspan», «Qalbyryń jónsiz keıde qaýdyraıdy, Bermesten ushqyn shasha baýǵa raıdy(?)». Qyzyqtyń kókesi endi boldy. Búkil aspan onyń kózine qańyltyr qalbyr ǵana bolyp elesteıdi eken. Jáne ol qalbyr «qaýdyraıdy» dep jańalyq ashady. Qalbyr qaýdyramaıdy, saldyrlaıdy. Kepken teri qaýdyraıdy. Durysy – qaýdyrlaıdy. Temir ystalmaıdy, teri ystalady.
«Alakól aıshyqtanyp aı qabaqty, Silemdi taý etegin(?) jaılap apty. Men bolsam tolqyp turdym jaǵasynda, Sen bolsań áńgime ettiń qaıdaǵy aqty(?)». «Meńi bul jaz aıynyń Mamyr (?) atty, Qoıa tur tyqpalamaı, tamyr, aqty (?)». «Aqty» qaıta-qaıta sóz qylady. Bul ne qylǵan «aq»? Araq pa, aıran ba, ashyp aıtpaıdy. Biz mólsherlep otyrmyz. Al, qarapaıym oqyrman qalaı uqpaq? Onda onyń sharýasy joq. Óıtkeni ol Amanhan ǵoı...
«Qaıteıin, eı, tabıǵat ıgenińdi (?), Qondyryp uıasyna kúıme kúndi». Kúndi kúımege teńegeni kóńilge qonar. Al, kúıme uıaǵa qonatyn qus emes qoı? Qısyn(logıka) qaıda? Endi, Mamyrdy jaz aıy dep jańylyp otyrǵanyna jol bolsyn. Mamyr – kóktem aıy. Jyldyń tórt mezgilin aıyra almaıtyn Amanhan jyrdyń názik tabıǵatyn qaıdan tanysyn?
«Saǵynysh sanamdaǵy sartaptanǵan, Enesi óristegi qońyr qozy (?)». Bul jerde ózin enesin saǵynǵan qońyr qozyǵa teńep otyrýy múmkin. Biraq ol oıyn jetkize almaǵan. Mátindi qalaı oqysań da saǵynyshtyń enesi qońyr qozy bolyp uǵylady. Sonda «balıǵatqa» tolmaǵan qozy qozylaı ma? Toqty, tusaq bolsa bir basqa. Óstip, sózden súringen jerde oı adasady, órnek buzylady.
«Syryqtaı sıdań shıdiń syńylyna (?), Qulaǵyn arlan buqqan saı tigedi». Syryqtaı shı bola ma? Shıdiń ózi syryqtaı bolsa, qalaı sıdań bolady? Syryq - shı emes syrǵaýyldan jińishke, soıyldan uzyn aǵash. «Syryqqa quryq jalǵap» degen turaqty tirkes bar emes pe? Sózdikke júgineıik. «Syryq – jýan, uzyn aǵash», «Qazaq sózdigi», 1198-bet. Syrdyń boıynda shynymen syryqtaı shı ósse, osy kúnge deıin nege ony «Qyzyl kitapqa» kirgizbeı júr?..
«Otyrdyq oshaqtyń biz irgesinde». «Oshaqtyń irgesinde otyrmyn» degenine kúlkimniń kelgeni-aı. Qazaq «ot basy, oshaq qasy» deýshi edi. Oshaqta irge bolmaıdy. Úıdiń irgesi, aýyldyń irgesi bolady. Osyny bilmeı otyrǵan Amanhannyń aýylda óskenine de kúmánim bar...
«Sábıdiń mańdaıyndaı jórgektegi, Bylqyldap tur tirshilik jer-kóktegi». Sábıdiń mańdaıy emes eńbegi bylqyldaıdy. Bálenbaı balanyń ákesi atanǵan adamnyń eń aıaǵy muny da bilmeýi masqara qoı!..
Bul - búgingi Amanhan ǵana emes, erteńgi búkil qazaq qaýymyn barmaq tisteter ókinishti jaǵdaı... Nege týǵan tilinen jerigender kóbeıdi? Nege Abaı tili mádenıetinen maqurym qalyp baramyz? Nege aýyzeki sóıleý tilimen jyr jaza bastadyq? Búıte bersek, arǵy babalardy aıtpaǵan kúnniń ózinde, Abaıdan bastap kúni keshegi Jarasqan, Jumataı, Keńshilikke, búgingi Járken, Serik Aqsuńqaruly, Tynyshtyqbek, Júrsin, Ulyqbek, Esenǵalı, Ǵalym, Svetqalı, Dáýletkereıge deıingi kilegeıi qalyń, qaımaqty tilimizdiń keleshegi ne bolmaq?... Jiligi tatymaıtyn, kóterem, kókjasyq dúmbilez dúnıeler nege ádebıet aýlasynda aramshópteı qaptap ketti?.. Bul - Jazýshylar odaǵyn ǵana emes, Úkimetti de, ultymyzdy da oılandyratyn úlken másele!
Ultty óltirmeıtin ulttyq tili bolatyn bolsa, ult rýhanıatynyń kerýen-kóshin bastaıtyn ulttyq ádebıet. Sondyqtanda «El bolamyn deseń, besigińdi túze» dep M.Áýezov aıtqandaı, endigi jerde el bolamyz desek, eń aldymen sózimizdi túzeýimiz kerek. Ol úshin óz ishimizge ózimiz úńilip, ar aldyna júginip, naǵyz talanttardy tanyp, súbeli sózge, súıekti oıǵa baı kesek shyǵarmalarǵa jol ashýymyz kerek.
Óleńge qatysty bir sózinde: «Óleńge qoıylatyn basty talap - til, obraz, mýzyka» depti. Óleńge ne kerek ekenin Amanhansyz da qazaq bilgen. Onyń ozyq úlgisi – Qaraóleń!
Ókinishke oraı, ózgelerge talap qoıǵysh aqynnyń óz óleńderinde sol úsh talaptyń ushqyny da baıqalmaıdy. «Qashady oı shirkiniń Aıǵa, saıǵa, Keýildi jaman eken jaılasa aıla». Osy da óleń be? Osyndaıda oıǵa Qıasbaı oralady. «Anaý qyrda kók qasqyr soqaq, soqaq, Qasqa sıyrǵa shabynady jıren aıǵyr». Amanhannyń «Qashady oı, shirkiniń, Aıǵa,saıǵasy men keýilde jaılasa aılasy» Qıasbaıdikinen ne aıyrmasy bar?
Qıasbaıda sýret bar. «Jıren aıǵyrdyń qasqa sıyrǵa shabynyp turǵany bolmasa». Kúldirgi, ótkir tildi Qıasbaı ony Abaı aǵasynyń kóńilin kóterý úshin ádeıi aıtqan. Amanhanda túk joq. Aıǵa qashqan oıyn quptaıyq. Aıǵa qumar qıaly sharyqtaǵan shyǵar. Saıǵa qashqanyn qalaı túsinemiz? Qıasbaı Abaıdy kúldirgisi keldi, Amanhan kimdi kúldirmek?..
Amanhandy qolpashtap júrgenderge tańym bar. Olar ne kóńil jyqpastyqqa salǵan, ne sóz tanýdan qalǵan...
Shynymen sóz tanýdan qaldyq pa? Álde sóz tanıtyn kóz azaıdy ma? Óz qıalyna ózi sengen, óz demine ózi pisken «klasıkter» sany kóbeıip barady...
Qoryta aıtqanda, ádebıetimizdiń qazirgi tolǵaqty taǵdyry týraly keńesip pishetin keleli máseleler jetkilikti. Biz bul joly Amanhan shyǵarmashylyǵyn taldaý arqyly ózgelerge oı salǵymyz keldi...
Nesipbek AITULY,
Memlekettik syılyqtyń laýreaty
