Kóne túrkilerdiń tý tikken, ósip-óngen ata-mekeni bolyp sanalatyn búgingi qazaq jerine ıslam sonaý VIII ǵasyrda jetken dep qaraıdy tarıhshylar men ıslamtanýshylar. Islam órkenıeti túrkiler meken etken saıyn dalaǵa qanat jaımas buryn baıyrǵy túrkiler nege tabyndy, neni pir tutty degen suraq ekiniń birin mazalaıdy. Sol zamanda bizdiń túrkilermen ıaǵnı túrkilerdiń bir tarmaǵy bolyp sanalatyn qazaqtarmen kórshi bolǵan jurttar men juraǵattardyń keıbireýleri qudaılaryn óz qoldarymen jasap alyp, soǵan bas ıip, quldyq uryp jatsa, bireýleri sıyrdy, endi bireýleri taý men tasty qudaı sanap, soǵan tabynyp júretin. Eger túrkiler, ıaǵnı qazaqtar haıýannyń ishinde birine tabynar bolsa onda olar sıyrǵa emes, jylqyǵa tabynar edi. Óıtkeni jylqynyń shyqqan jeri qazaq dalasy bolsa, ony adamzat tarıhynda alǵash ret qolǵa úıretken halyq ta qazaq. Qazaq oǵan da, basqasyna da tabynbady. Islam dini kelgenge deıin  qazaqtar jaratýshyny jalǵyz dep tanydy, soǵan tabyndy, sonan tiledi. Onyń atyn "Táńir"  dep bildi. Ol kókte ıaǵnı ǵaryshta dep bilgendikten ony "Kóktiń Táńiri", "Kók Táńir" dep atady. Sondyqtan da tilek tilegende eki alaqanyn kókke qarata jaıyp tilek tiledi. Aıdy, kúndi jáne juldyzdardy Táńirdiń múlki dep qarady. Sol sebepti olar jańa týǵan aıdy kórgende:  "Aı kórdim, aman kórdim, eski aıda esirkediń, jańa aıda jarylqa, Táńirim" dep, aıǵa sálem beretin. Bul bir jaǵynan aıdy Táńir jaratqan jaratylystyń biri dep taný, eski aıdan jańa aıǵa aman-saý jetkizgen Táńirge shúkirshilik etý bolsa, ekinshi jaǵynan Táńirden tilek tileý bolyp tabylady. Búgingi qazaqtardyń birazy áli de osylaısha aıǵa sálem berip, Táńirden jarylqaý tileıdi. Al keıbir kisilerdiń ata-babalarymyz kók Táńirge tabynǵan, taýdy-tasty, aıdy, kúndi qudaı sanaǵan dep qaraýy qazaqty, onyń tili men salt-dástúrin tolyq túsinbegennen týyndaǵan jaǵdaı dep qaraýǵa bolady. Táńir jalqy esim. Táńir sóziniń kópshe túri buryn da bolǵan joq, qazir de joq. Táńirler dep eshqashan aıtylmaǵan, aıtylmaıdy da. Al erte zamanda keıbir taýlar men jerler, áýlıelerdiń beıitteri kıeli sanalǵan. Sol jerlerde Táńirden tilegen tilekter tez qabyl bolady dep sanaǵan. Sondyqtan da sondaı jerlerge baryp Táńiriniń razylyǵy úshin qurban shalyp, názir taratyp Táńirinen jarylqaý tilegen. Taýlardyń taýyn "Táńir taý" dep atasa, shyńnyń shyńyn "Han Táńiri" atady. Muny túsinbegen keıbir jat jurttyqtar olardy taýǵa, tasqa nemese ata-babasynyń beıitine tabynýda dep teris túsindi.

Jaratýshyny jalǵyz dep, ony Táńir atap, eginin egip, malyn jaıyp júrgen bizdiń jurtqa VIII ǵasyrda ıslam dini kelgen. Ata-babamyzdyń ustanǵan Táńirlik dini men ulttyq salt-dástúriniń kóp tustarynyń ıslam dininiń shárıǵatyna saıma-saı kelýi jańa dindi birden qabyldaýyna yqpal etti. Sol sebepti de túrkiniń baıyrǵy ata-mekeninde otyrǵan bizdiń jurt beıbit jolmen ıslam dinin qabyldady. Islam dininiń kelýimen qazaqtyń sózdik qoryna "Táńir" sóziniń jańa balamasy "Alla" ataýy endi. Keıindep qazaqtyń tildik qoryna parsy tilinen Allanyń taǵy balamasy "Hudá" sózi azdap qazaqı dybystyq ózgerispen "Qudaı" bolyp qabyldandy. Al ózbek, uıǵyr tilderinde "hudá" sózi sol kúıin saqtap qaldy ári kúni búginge deıin solaı qoldanylady. Qoryta aıtqanda "Táńir", "Alla", "Qudaı" sózderi máni bir, maǵynasy bir sóz bolyp, ol jaratýshy qudyretti kúshti bildiredi. Búgingi qazaqtarda osy 3 ataýdyń úsheýi de alma-kezek qoldanylǵanmen olar negizin Ábý-Hanıfa Nuǵman ıbn Sábıt qalaǵan ıslamnyń sýnnıttik baǵyttaǵy hanafıttik mázhabyn ustanady. Hanafıttik mázhab-basty senim, ustanymdyq tirek retinde Quran men hadıske, ıjma jáne qıasqa oryn beredi. Hanafı mázhaby shárıǵatqa qaıshy bolmaǵan ıslamǵa deıingi qalyptasyp qalǵan ata-babaǵa degen erekshe syı-qurmet sıaqty jergilikti dástúrlerdi keńinen syılaıtyn, oı-pikir aıyrmashylyqtaryna sabyrlyqpen qaraıtyndyǵy turǵysynan da erekshelenedi, Sondyqtan da osy mázhabty kóp ólkelerde, onyń ishinde bizdiń ólkedegi halyqtar óz erikterimen qabyldady. Qazaq dalasynda ǵasyrlar boıy bir din, bir mázhab ıaǵnı ıslam dini, onyń Hanafı mázhaby dáýren súrdi. Islamnyń kelýi qazaq mádenıetiniń ósip-órkendeýine ólsheýsiz úles qosty. Osy ólkeden arysy Ábý Nasyr ál-Farabı, Qul Qoja Ahmed Iassaýı syndy ǵulama-ǵalymdar shyqsa, berisi Abaı Qunanbaev, Máshhur Júsip Kópeev, Shákárim Qudaıberdiuly syndy ǵulamalar  shyǵyp qazaqtyń, qazaq dalasynyń abyroıyn asqaqtaty.

Qazaq dalasyn patshalyq Reseı otarlaı bastaǵannan bastap qazaqtyń dinine, salt-dástúrine birte-birte shekteý qoıyldy.  Qazaq dalasyna kelip ornyqqan oryspen birge olardyń dini-hrıstıan dini, onyń provoslav baǵyty kelip, sol zamanǵy bıliktiń qoldaýymen aýqymen keńeıtti. Bir ult bolyp bir dindi berik ustanǵan qazaqtyń baıyrǵy ata-mekeni eki ulttyń ıaǵnı qazaq pen orystyń qonysyna aınaldy,  Birte-birte qos tildi, qos dindi qoǵam qalyptasty. 1917 jyly Keńes ókimeti ornaǵannan soń barlyq dinge shekteý qoıyldy.

Osy saıasattyń kesirinen orys halqy da, qazaq halqyda ǵasyrlar boıy ustanǵan dininen, qalyptastyrǵan jaqsy salt-dástúrinen birte-birte aıryldy. Aınalasy 74 jylda Qazaqstan qoǵamynda ne qudaıǵa senbeıtin, ne adamǵa senbeıtin dúbara halyq paıda boldy. Tyń ıgerýdi jeleý eken Sovet ókimeti qazaq eline ýkraın, polk, nemis, koreı t.b. ulttardy jappaı qonystandyrdy. Osy saıasat jemisin birden berdi. Az ǵana jyl ishinde kóp ultty Qazaqstan paıda boldy. 

Tek 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdik alǵannan soń ǵana Qazaqstan azamattaryna din ustaný erkindigi berildi. Ata dinimiz-ıslam dini jandanyp qazaq halqymen qaıta qaýyshty. Jer-jerde jańadan meshitter salyna bastady. 2011 jylǵy sanaq boıynsha(halyq sany 16,5 mıllıon) halyqtyń 71% musylmandar, 25% hrıstıandar, 4%  ózge din ókilderi jáne ateıster men dinshil emes adamdar ekeni anyqtaldy. Taǵy da sol jylǵy málimet boıynsha Qazaqstanda musylmandarynyń  2756 dinı birlestigi, 40-tan astam ártúrli dinder men dinı aǵymdardy  ustanýshylardyń 1238 uıymy zańdy tirkelip óz jumystaryn jalǵastyp jatqandyǵy rastaldy.

Qazaqstandaǵy musylmandardyń dinı birlestikterin ıaǵnı meshitterin 1990 jylǵy 12 qańtarda ótken Qazaqstan musylmandarynyń tuńǵysh quryltaıynda qurylǵan Qazaqstan Musylmandary Dinı Basqarmasy(QMDB) basqarady. QMDB Qazaqstan musylmandaryna dinı-rýhanıattyq basshylyq jasaıtyn respýblıkalyq birlestik bolyp qurylǵandyqtan 2011 jylǵa deıin Qazaqstan terıtorıasyndaǵy musylmandardy basqaratyn birden-bir mekeme bolyp qyzmet atqardy. Ókimetke tóte qaraıtyn qalalar men barlyq oblys ortalyqtarynda olardyń bólimsheleri jumys atqardy, áli de atqaryp keledi. Munan basqa Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ıslam dininen basqa dinderdiń óz basqarmalary, óz birlestikteri boldy. Árıne Qazaqstandaǵy barlyq dinı birlestikter ár dárejedegi ádilet basqarmalarynda zańdy túrde tirkeldi. Biraq olar bir-birine baǵynbaıtyn óz aldyna derbes birlestik bolǵandyqtary sebepti óz erkinshe jumys jasady, óz erkinshe kóbeıdi. Joǵaryda atalǵan túrli dinder men dinı aǵymdardyń birlestikterin bir ortalyqtan basqarý jáne olardyń atqaryp otyrǵan jumystaryna baqylaý ornatý úshin ókimettiń janynan 2011 jyly QR din isteri agenttigi qurylsa, 2014 jyly QR Mádenıet mınıstrliginiń din isteri komıteteti bolyp qaıta quryldy.  2016 jyly din isteri komıteti Mádenıet mınıstrliginen bólinip shyǵyp QR-nyń Din isteri jáne Azamattyq qoǵam mınıstrligi bolyp qaıta jasaqtaldy. Onyń úkimetke tóte qaraıtyn qalalar men barlyq oblys ortalyqtarynda basqarmalary qurylyp, jumys jasaýda.

Dinniń adam men qoǵam arasyn jalǵastyrýshy, jarastyrýshy jáne úılestirýshi qasıetin jete túsinip, ony jan men tán tazalyǵyn saqtaıtyn, parasat taǵylymdaryn demeýshi, adamǵa ónege, tálim-tárbıe beretin, peıilge meıirim uıalatatyn rýhanı kúsh ekenin tereń baǵalaǵan Qazaqstan bıligi azamattardyń din erkindigine basa mán berdi. Mysalǵa alsaq táýelsiz Qazaqstandaǵy ıslam yqpaldy qoǵamdyq kúshke aınaldy. Musylman birlestikteriniń (meshitterdiń) sany jyl saıyn qarqyndy ósti. Olardyń sany 1975 jyly 25 bolsa, 1990 jyly 50, 1991 jyly 68, 2000 jyly 1652, 2011 jyly 2756 bolyp, 2015 jylǵa kelgende 3000-ǵa jetti.

Búgingi tańda elimizde 130 neshe ult pen ulystyń ókili turady. Prezıdentimiz N.Nazarbaevtyń dara da dana saıasatynyń arqasynda olar bir-birimen tatý-tátti ómir súrýde. Ár ulttyń  óz aldyna ulttyq mádenı ortalyqtary bar. Ulttyq tilderin, dinderin, salt-dástúrlerin saqtaýdy maqsat etken mundaı ortalyqtar 1995 jyly qurylǵan "Qazaqstan halqy Assambleıasynyń" múshesi bolyp tabylady. Assambleıa bir jaǵynan olarǵa basshylyq etse, ekinshi jaǵynan olardyń teń dárejede gúldenip-kórkeıýine qoldaý kórsetip keledi.

1991 jyldan kúni búginge deıin elimizde dástúrli din ustanýshylar arasynda birde-bir ret dinı alaýyzdyq týyndaǵan joq. Islam, hrıstıan, katolık, ıýdeı t.b. dástúrli din ustanýshylar  Qazaqstan aýmaǵynda beıbit ómir súrýde. Prezıdentimiz N.Nazarbaev Qazaqstandaǵy dinı tatýlyqty saqtap qana qoımaı dúnıejúzindegi dástúrli dinderdiń tatýlyǵyn saqtaý jolynda da aıanbaı eńbek etýde. Álemdik jáne Dástúrli Dinder Lıderleriniń Sezi Perzıdentimiz N.Nazarbaevtyń bastamasymen Qazaqstannyń Astana qalasynda 3 jylda bir ret ótýde.

Árıne buǵanasy qatpaǵan demokratıalyq jas eldiń keıbir zańnamalarynyń álsiz tustaryn sheber  paıdalanǵan batys elderi men arab elderi óz dinderin, dinı aǵymdaryn bizge tyqpalaı bastady. Dinnen eshqandaı habary joq qarapaıym halyq, jastar men jas-jetkinshekter shet elden kelgen túrli-tústi dindi, dinı aǵymdardy ustana bastady. Shet eldiń qarjysymen qarjylandyrylatyn dinı ekstremıstik uıymdarda paıda bolyp, olar dindi jeleý etip, ózderiniń saıası maqsattaryna jetýdi kózdedi. Qazaqstannyń quqyq qorǵaý organdary olardy der kezinde anyqtap, sot sheshimderimen Qazaqstan aýmaǵynda dinı sharalarmen aınalysýyna shekteý saldy. Olar tizimdigi tómendegideı:

Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda tyıym salynǵan uıymdar

Joǵarydaǵylardan basqa 19 qazan 2016 jyly Bilim jáne Ǵylym, Ádilet, Din isteri jáne Azamattyq qoǵam mınıstrligi Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes, mektep oqýshylarynyń biryńǵaı formasyn saqtaý úshin dinı rásimdegi kıimderdi mektep terıtorıasynda kıýge tyıym saldy. Sondaı-aq 22  jeltoqsan 2017 jyly kisilerdiń túr-túsin anyqtaýǵa kedergi keltiretindigi úshin Qazaqstan aýmaǵynda nıqab jáne burqa kıgeni úshin 113450 teńge kóleminde aıyppul salynatyn zań qabyldandy. Nátıjesinde, Internet betterindegi kóptegen saıttarda bir qatar sáláfı ıdeologıasyn ustanatyn namazhan toptar, óz qarsylyqtaryn kórsetip, konstıtýsıalyq quqyqtaryna qarsy keletini týraly pikirlerin bildirdi. Degenmen, bul zańnyń qataldyǵyna qaramastan, elimizdegi dástúrli Islam dinin ustanatyn baýyrlarymyzdyń arasynda qoldaý taýyp, jaqsy jaǵynan baǵalanýda.  

Táýelsiz Qazaqstannyń ótpeli kezeńdegi dinı erkindigin saıası maqsatqa paıdalanǵysy keletin ıslamnyń  teris pıǵyldy aǵymdary paıda bola bastady. Olar ata-babamyz ustanǵan, sondaı-aq qazirgi Qazaqstan musylmandarynyń basym kóp bóligi ustanatyn, beıbitshilikti qoldaıtyn jáne eshqandaı saıası astary joq Islam dininiń Hanafı mázhabyn ustanýshylardy adasqandarǵa baǵalady. «bizdiki durys, sender adasyp júrsińder» dep jadymyzǵa jat dúnıelerdi tyqpalap, dindi saıası qural retinde paıdalanyp, bılikti kúshpen basyp alýdy kókseıtinder ár jerden boı kórsetti. Olardyń keıbireýleri ózderin salafı sanasa, endi bireýleri ózderin ýahhabıler qataryna jatqyzdy. “Sáláfılik” ne degen suraqqa "Islam dini" saıty bylaı dep jaýap beripti:  – modasy ótip bara jatqan jáne musylmandarǵa qara bet bolǵan ýahhabılerdiń jańa betperdesi (maskasy). Sońǵy elý jyldyń ýahhabıleri ózderin osy atpen jasyrýda. Salafı men ýahhabılerge budan asyp anyqtama berý múmkin emes sıaqty. Qazaqstan ókimeti QMDB-sy janynan bilimdi ǵalymdardy uıymdastyryp, barlyq oblystarǵa jiberdi, Din mamandary dinı ýaǵyz júrgizdi, túsindirý jumystaryn jasady. Olardyń ekstremıstik baǵyt ustanǵandarymen Qazaqstannyń quqyq qorǵaý organdary aınalysýda. Olardy birinshi kezekte durys baǵyt ustanýǵa úgitteıdi. Ekstremıstik baǵyt ustanyp halyqqa, qoǵamǵa qater tóndiretinderi anyqtalǵan jaǵdaıda olarǵa tıisti shara qoldanady. Qazirgi tańda salafılik baǵyt ustanatyndarǵa qalaı shekteý qoıý máselesi Din isteri jáne Azamattyq qoǵam mınıstrliginde talqylanýda. Aıta ketetin másele, bárimizge belgili 2013-2016 jyldar aralyǵynda teris jolǵa túsken shamamen 150-ge jýyq qazaqstandyq otbasy Sırıa eline attandy. Olardyń kózdegeni «din úshin kúresý» bolyp tabylady. Alaıda, atalmysh namazhandar ózderiniń teris aǵymnyń jeteginde ketip, adasqan ıdeologıanyń qurbany bolyp jatqandaryn túsinbedi. Qazirgi kezde, buqaralyq aqparat quraldary arqyly baıqap otyrǵanymyzdaı, Sırıa elindegi sodyrlardyń tynysy tarylyp, jan-jaqqa bas saýǵalaýda. Óz kezeginde, QR Elshiligi arqyly Sırıa elinde jan saýǵalap júrgen QR azamattaryn elge qaıtaryp, olardyń dinı ustanymyn dástúrli Islam arnasyna burý kózdelýde.     

Jyl ótken saıyn ıslamnyń týra baǵyty-Hanafı baǵytyn ustanatyn jastardyń qatary artyp keledi. Qazir arnaıy «Asyl arna» atty dinı kanal 24 saǵat halyqqa qyzmet kórsetýde. Jańadan dinge kelýshilerge durys baǵyt-baǵdar kórsetedi. Munan basqa QMDB-nyń arnaıy gazeti-«Islam jáne órkenıet»  apta saıyn jaryq kóredi. www.muftyat.kz  siltemesi boıynsha QMDB-nyń arnaıy saıty bar. «Iman» atty jýrnal aı saıyn jaryq kóredi. Munan basqa barlyq oblys ortalyqtary men ókimetke tóte qaraıtyn qalalardaǵy basty meshitteriniń óz saıttary bar. Olarda jastarǵa dindi týraly durys baǵyt-baǵdar beredi. Dinı kitaptar tek QMDB-nyń saraptamasyn alǵan soń baspadan shyǵarylyp keledi.

Elimizdegi dinı jaǵdaı jyl ótken saıyn jaqsaryp keledi. Elimizdegi musylmandar ıslamnyń Hanafı baǵyty boıynsha namaz oqýda. Olardyń sany kún ótken saıyn artyp keledi. Bilmestikpen ıslamnyń Salafı-Ýahhabı nemese basqa da baǵyttaryn ustanǵandar óz erikterimen ustanǵan baǵyttarynan qaıtyp Hanafı baǵytyna qaıtýda, Hanafı baǵyty boıynsha namaz oqýda. QMDB túrli deńgeıdegi bilim jetildirý kýrstaryn uıymdastyryp jergilikti jerlerdegi ımamdardyń dinı bilimin arttyryp keledi. Dinge bet burǵan keıbir qaltaly azamattar jeke qarjylarymen meshitter turǵyzyp, ony QMDB-nyń basqaryp-baqylaýyna ótkizýde.

Elimizdegi dinı ahýaldy budanda jaqsarta túsý úshin tómendegideı usynys bermekshimin:

1. Meshitterde, mekemelerde nemese adamdar toptasqan ortalardyń qaı-qaısysynda da dinı ýaǵyzdy tek QMDB-sy bekitken ýaǵyzshylar men ımamdar júrgizse. Bulaı bolǵanda meshittiń buryshynda nemese basqa oryndarda shaǵyn top jıyp teris pıǵyldaǵy jeke ýaǵyz júrgizýshilerge shekteý qoıylar edi.
2. Jamaǵat namazdary meshitte tek ımammen ǵana ótkizilse. Imammen jamaǵat namazyn oqýǵa úlgermegenderdiń óz aldyna jamaǵat bolyp basqa mázhabtarda namaz oqýyna shekteý qoıylsa. Bulaı bolǵanda meshit jamaǵatynan bólingen salafıtterdiń nemese basqalardyń óz aldyna jamaǵat bolyp namaz oqýlaryna shekteý qoıylady (Osydan 2 jyl buryn Qunanbaı qajy meshitinde bolǵanymda ondaǵy 4 salafıttiń ımamǵa baǵynbaı óz aldyna namaz oqyǵanyn kórip jaǵamdy ustaǵam. Imamnan suraǵanymyzda olardyń ımamǵa baǵynbaıtyny aıtylyp edi. Qunanbaı qajy olardy kórgende olarǵa qandaı shara qoldanar edi dep qatty oıǵa qalǵan jáıim bar).

                                                             Áripjan Raıys,

                                                        hımıa ǵylymdarynyń kandıdaty

           «QAZAQSTANDAǴY DİNI JAǴDAI JÁNE ONY 

         OŃALTÝDYŃ JOLDARY TÝRALY OIMAQTAI OI»

Kóne túrkilerdiń tý tikken, ósip-óngen ata-mekeni bolyp sanalatyn búgingi qazaq jerine ıslam sonaý VIII ǵasyrda jetken dep qaraıdy tarıhshylar men ıslamtanýshylar. Islam órkenıeti túrkiler meken etken saıyn dalaǵa qanat jaımas buryn baıyrǵy túrkiler nege tabyndy, neni pir tutty degen suraq ekiniń birin mazalaıdy. Sol zamanda bizdiń túrkilermen ıaǵnı túrkilerdiń bir tarmaǵy bolyp sanalatyn qazaqtarmen kórshi bolǵan jurttar men juraǵattardyń keıbireýleri qudaılaryn óz qoldarymen jasap alyp, soǵan bas ıip, quldyq uryp jatsa, bireýleri sıyrdy, endi bireýleri taý men tasty qudaı sanap, soǵan tabynyp júretin. Eger túrkiler ıaǵnı qazaqtar haıýannyń ishinde birine tabynar bolsa onda olar sıyrǵa emes, jylqyǵa tabynar edi. Óıtkeni jylqynyń shyqqan jeri qazaq dalasy bolsa, ony adamzat tarıhynda alǵash ret qolǵa úıretken halyq ta qazaq. Qazaq oǵan da, basqasyna da tabynbady. Islam dini kelgenge deıin  qazaqtar jaratýshyny jalǵyz dep tanydy, soǵan tabyndy, sonan tiledi. Onyń atyn "Táńir"  dep bildi. Ol kókte ıaǵnı ǵaryshta dep bilgendikten ony "Kóktiń Táńiri", "Kók Táńir" dep atady. Sondyqtan da tilek tilegende eki alaqanyn kókke qarata jaıyp tilek tiledi. Aıdy, kúndi jáne juldyzdardy Táńirdiń múlki dep qarady. Sol sebepti olar jańa týǵan aıdy kórgende:  "Aı kórdim, aman kórdim, eski aıda esirkediń, jańa aıda jarylqa, Táńirim" dep, aıǵa sálem beretin. Bul bir jaǵynan aıdy Táńir jaratqan jaratylystyń biri dep taný, eski aıdan jańa aıǵa aman-saý jetkizgen Táńirge shúkirshilik etý bolsa, ekinshi jaǵynan Táńirden tilek tileý bolyp tabylady. Búgingi qazaqtardyń birazy áli de osylaısha aıǵa sálem berip, Táńirden jarylqaý tileıdi. Al keıbir kisilerdiń ata-babalarymyz kók Táńirge tabynǵan, taýdy-tasty, aıdy, kúndi qudaı sanaǵan dep qaraýy qazaqty, onyń tili men salt-dástúrin tolyq túsinbegennen týyndaǵan jaǵdaı dep qaraýǵa bolady. Táńir jalqy esim. Táńir sóziniń kópshe túri buryn da bolǵan joq, qazir de joq. Táńirler dep eshqashan aıtylmaǵan, aıtylmaıdy da. Al erte zamanda keıbir taýlar men jerler, áýlıelerdiń beıitteri kıeli sanalǵan. Sol jerlerde Táńirden tilegen tilekter tez qabyl bolady dep sanaǵan. Sondyqtan da sondaı jerlerge baryp Táńiriniń razylyǵy úshin qurban shalyp, názir taratyp Táńirinen jarylqaý tilegen. Taýlardyń taýyn "Táńir taý" dep atasa, shyńnyń shyńyn "Han Táńiri" atady. Muny túsinbegen keıbir jat jurttyqtar olardy taýǵa, tasqa nemese ata-babasynyń beıitine tabynýda dep teris túsindi.

Jaratýshyny jalǵyz dep, ony Táńir atap, eginin egip, malyn jaıyp júrgen bizdiń jurtqa VIII ǵasyrda ıslam dini kelgen. Ata-babamyzdyń ustanǵan Táńirlik dini men ulttyq salt-dástúriniń kóp tustarynyń ıslam dininiń shárıǵatyna saıma-saı kelýi jańa dindi birden qabyldaýyna yqpal etti. Sol sebepti de túrkiniń baıyrǵy ata-mekeninde otyrǵan bizdiń jurt beıbit jolmen ıslam dinin qabyldady. Islam dininiń kelýimen qazaqtyń sózdik qoryna "Táńir" sóziniń jańa balamasy "Alla" ataýy endi. Keıindep qazaqtyń tildik qoryna parsy tilinen Allanyń taǵy balamasy "Hudá" sózi azdap qazaqı dybystyq ózgerispen "Qudaı" bolyp qabyldandy. Al ózbek, uıǵyr tilderinde "hudá" sózi sol kúıin saqtap qaldy ári kúni búginge deıin solaı qoldanylady. Qoryta aıtqanda "Táńir", "Alla", "Qudaı" sózderi máni bir, maǵynasy bir sóz bolyp, ol jaratýshy qudyretti kúshti bildiredi. Búgingi qazaqtarda osy 3 ataýdyń úsheýi de alma-kezek qoldanylǵanmen olar negizin Ábý-Hanıfa Nuǵman ıbn Sábıt qalaǵan ıslamnyń sýnnıttik baǵyttaǵy hanafıttik mázhabyn ustanady. Hanafıttik mázhab-basty senim, ustanymdyq tirek retinde Quran men hadıske, ıjma jáne qıasqa oryn beredi. Hanafı mázhaby shárıǵatqa qaıshy bolmaǵan ıslamǵa deıingi qalyptasyp qalǵan ata-babaǵa degen erekshe syı-qurmet sıaqty jergilikti dástúrlerdi keńinen syılaıtyn, oı-pikir aıyrmashylyqtaryna sabyrlyqpen qaraıtyndyǵy turǵysynan da erekshelenedi, Sondyqtan da osy mázhabty kóp ólkelerde, onyń ishinde bizdiń ólkedegi halyqtar óz erikterimen qabyldady. Qazaq dalasynda ǵasyrlar boıy bir din, bir mázhab ıaǵnı ıslam dini, onyń Hanafı mázhaby dáýren súrdi. Islamnyń kelýi qazaq mádenıetiniń ósip-órkendeýine ólsheýsiz úles qosty. Osy ólkeden arysy Ábý Nasyr ál-Farabı, Qul Qoja Ahmed Iassaýı syndy ǵulama-ǵalymdar shyqsa, berisi Abaı Qunanbaev, Máshhur Júsip Kópeev, Shákárim Qudaıberdiuly syndy ǵulamalar  shyǵyp qazaqtyń, qazaq dalasynyń abyroıyn asqaqtaty.

Qazaq dalasyn patshalyq Reseı otarlaı bastaǵannan bastap qazaqtyń dinine, salt-dástúrine birte-birte shekteý qoıyldy.  Qazaq dalasyna kelip ornyqqan oryspen birge olardyń dini-hrıstıan dini, onyń provoslav baǵyty kelip, sol zamanǵy bıliktiń qoldaýymen aýqymen keńeıtti. Bir ult bolyp bir dindi berik ustanǵan qazaqtyń baıyrǵy ata-mekeni eki ulttyń ıaǵnı qazaq pen orystyń qonysyna aınaldy,  Birte-birte qos tildi, qos dindi qoǵam qalyptasty. 1917 jyly Keńes ókimeti ornaǵannan soń barlyq dinge shekteý qoıyldy.

Osy saıasattyń kesirinen orys halqy da, qazaq halqyda ǵasyrlar boıy ustanǵan dininen, qalyptastyrǵan jaqsy salt-dástúrinen birte-birte aıryldy. Aınalasy 74 jylda Qazaqstan qoǵamynda ne qudaıǵa senbeıtin, ne adamǵa senbeıtin dúbara halyq paıda boldy. Tyń ıgerýdi jeleý eken Sovet ókimeti qazaq eline ýkraın, polk, nemis, koreı t.b. ulttardy jappaı qonystandyrdy. Osy saıasat jemisin birden berdi. Az ǵana jyl ishinde kóp ultty Qazaqstan paıda boldy. 

Tek 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdik alǵannan soń ǵana Qazaqstan azamattaryna din ustaný erkindigi berildi. Ata dinimiz-ıslam dini jandanyp qazaq halqymen qaıta qaýyshty. Jer-jerde jańadan meshitter salyna bastady. 2011 jylǵy sanaq boıynsha(halyq sany 16,5 mıllıon) halyqtyń 71% musylmandar, 25% hrıstıandar, 4%  ózge din ókilderi jáne ateıster men dinshil emes adamdar ekeni anyqtaldy. Taǵy da sol jylǵy málimet boıynsha Qazaqstanda musylmandarynyń  2756 dinı birlestigi, 40-tan astam ártúrli dinder men dinı aǵymdardy  ustanýshylardyń 1238 uıymy zańdy tirkelip óz jumystaryn jalǵastyp jatqandyǵy rastaldy.

Qazaqstandaǵy musylmandardyń dinı birlestikterin ıaǵnı meshitterin 1990 jylǵy 12 qańtarda ótken Qazaqstan musylmandarynyń tuńǵysh quryltaıynda qurylǵan Qazaqstan Musylmandary Dinı Basqarmasy(QMDB) basqarady. QMDB Qazaqstan musylmandaryna dinı-rýhanıattyq basshylyq jasaıtyn respýblıkalyq birlestik bolyp qurylǵandyqtan 2011 jylǵa deıin Qazaqstan terıtorıasyndaǵy musylmandardy basqaratyn birden-bir mekeme bolyp qyzmet atqardy. Ókimetke tóte qaraıtyn qalalar men barlyq oblys ortalyqtarynda olardyń bólimsheleri jumys atqardy, áli de atqaryp keledi. Munan basqa Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ıslam dininen basqa dinderdiń óz basqarmalary, óz birlestikteri boldy. Árıne Qazaqstandaǵy barlyq dinı birlestikter ár dárejedegi ádilet basqarmalarynda zańdy túrde tirkeldi. Biraq olar bir-birine baǵynbaıtyn óz aldyna derbes birlestik bolǵandyqtary sebepti óz erkinshe jumys jasady, óz erkinshe kóbeıdi. Joǵaryda atalǵan túrli dinder men dinı aǵymdardyń birlestikterin bir ortalyqtan basqarý jáne olardyń atqaryp otyrǵan jumystaryna baqylaý ornatý úshin ókimettiń janynan 2011 jyly QR din isteri agenttigi qurylsa, 2014 jyly QR Mádenıet mınıstrliginiń din isteri komıteteti bolyp qaıta quryldy.  2016 jyly din isteri komıteti Mádenıet mınıstrliginen bólinip shyǵyp QR-nyń Din isteri jáne Azamattyq qoǵam mınıstrligi bolyp qaıta jasaqtaldy. Onyń úkimetke tóte qaraıtyn qalalar men barlyq oblys ortalyqtarynda basqarmalary qurylyp, jumys jasaýda.

Dinniń adam men qoǵam arasyn jalǵastyrýshy, jarastyrýshy jáne úılestirýshi qasıetin jete túsinip, ony jan men tán tazalyǵyn saqtaıtyn, parasat taǵylymdaryn demeýshi, adamǵa ónege, tálim-tárbıe beretin, peıilge meıirim uıalatatyn rýhanı kúsh ekenin tereń baǵalaǵan Qazaqstan bıligi azamattardyń din erkindigine basa mán berdi. Mysalǵa alsaq táýelsiz Qazaqstandaǵy ıslam yqpaldy qoǵamdyq kúshke aınaldy. Musylman birlestikteriniń (meshitterdiń) sany jyl saıyn qarqyndy ósti. Olardyń sany 1975 jyly 25 bolsa, 1990 jyly 50, 1991 jyly 68, 2000 jyly 1652, 2011 jyly 2756 bolyp, 2015 jylǵa kelgende 3000-ǵa jetti.

Búgingi tańda elimizde 130 neshe ult pen ulystyń ókili turady. Prezıdentimiz N.Nazarbaevtyń dara da dana saıasatynyń arqasynda olar bir-birimen tatý-tátti ómir súrýde. Ár ulttyń  óz aldyna ulttyq mádenı ortalyqtary bar. Ulttyq tilderin, dinderin, salt-dástúrlerin saqtaýdy maqsat etken mundaı ortalyqtar 1995 jyly qurylǵan "Qazaqstan halqy Assambleıasynyń" múshesi bolyp tabylady. Assambleıa bir jaǵynan olarǵa basshylyq etse, ekinshi jaǵynan olardyń teń dárejede gúldenip-kórkeıýine qoldaý kórsetip keledi.

1991 jyldan kúni búginge deıin elimizde dástúrli din ustanýshylar arasynda birde-bir ret dinı alaýyzdyq týyndaǵan joq. Islam, hrıstıan, katolık, ıýdeı t.b. dástúrli din ustanýshylar  Qazaqstan aýmaǵynda beıbit ómir súrýde. Prezıdentimiz N.Nazarbaev Qazaqstandaǵy dinı tatýlyqty saqtap qana qoımaı dúnıejúzindegi dástúrli dinderdiń tatýlyǵyn saqtaý jolynda da aıanbaı eńbek etýde. Álemdik jáne Dástúrli Dinder Lıderleriniń Sezi Perzıdentimiz N.Nazarbaevtyń bastamasymen Qazaqstannyń Astana qalasynda 3 jylda bir ret ótýde.

Árıne buǵanasy qatpaǵan demokratıalyq jas eldiń keıbir zańnamalarynyń álsiz tustaryn sheber  paıdalanǵan batys elderi men arab elderi óz dinderin, dinı aǵymdaryn bizge tyqpalaı bastady. Dinnen eshqandaı habary joq qarapaıym halyq, jastar men jas-jetkinshekter shet elden kelgen túrli-tústi dindi, dinı aǵymdardy ustana bastady. Shet eldiń qarjysymen qarjylandyrylatyn dinı ekstremıstik uıymdarda paıda bolyp, olar dindi jeleý etip, ózderiniń saıası maqsattaryna jetýdi kózdedi. Qazaqstannyń quqyq qorǵaý organdary olardy der kezinde anyqtap, sot sheshimderimen Qazaqstan aýmaǵynda dinı sharalarmen aınalysýyna shekteý saldy. Olar tizimdigi tómendegideı:

Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda tyıym salynǵan uıymdar

Joǵarydaǵylardan basqa 19 qazan 2016 jyly Bilim jáne Ǵylym, Ádilet, Din isteri jáne Azamattyq qoǵam mınıstrligi Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes, mektep oqýshylarynyń biryńǵaı formasyn saqtaý úshin dinı rásimdegi kıimderdi mektep terıtorıasynda kıýge tyıym saldy. Sondaı-aq 22  jeltoqsan 2017 jyly kisilerdiń túr-túsin anyqtaýǵa kedergi keltiretindigi úshin Qazaqstan aýmaǵynda nıqab jáne burqa kıgeni úshin 113450 teńge kóleminde aıyppul salynatyn zań qabyldandy. Nátıjesinde, Internet betterindegi kóptegen saıttarda bir qatar sáláfı ıdeologıasyn ustanatyn namazhan toptar, óz qarsylyqtaryn kórsetip, konstıtýsıalyq quqyqtaryna qarsy keletini týraly pikirlerin bildirdi. Degenmen, bul zańnyń qataldyǵyna qaramastan, elimizdegi dástúrli Islam dinin ustanatyn baýyrlarymyzdyń arasynda qoldaý taýyp, jaqsy jaǵynan baǵalanýda.  

Táýelsiz Qazaqstannyń ótpeli kezeńdegi dinı erkindigin saıası maqsatqa paıdalanǵys