«Bir jyldyǵyn oılaǵan el bıdaı egedi, on jyldyǵyn oılaǵan el aǵash egedi, máńgiligin oılaǵan el urpaǵynyń júregine izgiliktiń dánin egedi» - demekshi kez-kelgen eldiń el bolyp qalyptasýda óziniń negizi bolady, ol negiz din ekeni aıtpasa da belgili. Qazirgi tańda dinder men dinı aǵymdar óte kóp. Ár dinniń jáne dinı aǵymdardyń jekelegen lıderleri ózderiniń túsinigi boıynsha saıası, áleýmettik, geografıalyq sebepke baılanysty dindi túsindirýde. Sol sekildi qazaq halqynyń ózine tán dinı senimi men tanymy bar. Árıne ol dástúrli dinı tanym.

Dástúrli dinı tanym – bizdiń ulttyq bolmysymyzdyń ózegi. Qazaq mádenıetiniń ózegin Islam dininsiz elestetý múmkin emes. «Dindi ustaı alsań qasıetiń, ustaı almasań qasiretiń» - demekshi din erikkenniń ermegine aınalmaýy kerek. «Torǵaıdy soısa da qasapashy soısyn» - degen ustanymdy ustanyp, din jóninde birinshiden ǵalymdar, dintanýshy-teolog mamandar jáne ekspertter aınalysýy kerek. Sebebi qoǵamymyzda bolyp jatqan daý-damaılar qazaqtyń rýhynda dinı bilim almaǵan azamattardyń kesirinen dinı sebepti ekpeden bastartý, mýzykaǵa tyıym salý, sýret salýdy kúná deý, mekteptiń tártibine dinı sebepti baǵynbaý sekildi daý-damaılar eldiń bólinýine ákelýde. «El ishinde daý kóbeıse, el syrtynda jaý kóbeıedi» - demekshi dinı búliktiń betin qaıtaryp, qoǵamdy biriktirý úshin qazaqtyń dástúli dinı tanymyna oralý kerek. Bul ıdeıany dintanýshy ǵalym Dosaı Kenjetaı, tarıhshy Zikirıa Jandarbek t.b. ǵalymdar da aıtýda. Sebebi qazaqtyń dástúrli dinı tanymy meıirimdilikke, tatýlyqqa, adaldyqqa, toleranttylyq pen gýmanızmge úndeıdi.

Hakim Abaı:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de súı ol Allany jannan tátti.

Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,

Jáne haq joly osy dep ádiletti.

Osy úsh súıý bolady ımanı gúl,–dep elimizde turatyn 130-dan asa ulttardyń násiline, jynysyna, túsine, dinine qaramastan adam bolǵany úshin jaqsy kórýge úndegen.  Sebebi qazaqtyń jerinde júrgen azamatardyń bári bir-birin qurmettýi adamgershilik qasıetten, ımannan. Otan otbasynan bastalady. Demek, otaǵasy áke men ana balalaryn úlken-kishi, ul-qyz demeı bárine birdeı  mahabbat meıirimin tógetini  sekildi, bizdiń elimizde turyp jatqan ózge ult ózge din ókilderine qurmetpen qaraýymyz - el shańyraǵynyń bıik jáne shaıqalmaýyna kepil bolary sózsiz.

Al dástúrli emes dinı aǵymdar jáne ekstremıstik toptar tek ózderinen basqanyń bárine qatigez bolýǵa, tek bizdiń jol aqıqat, qalǵannyń bári adasqan «shirik», «haram», «bıdǵa» - dep adamdardyń sanasynda jat dinı tanym qalyptastyryp qoǵamdy jik-jikke bólýde. Sondaı dinı aǵymdardyń jeteginde ketken ul-qyzdarmyzdyń taǵdyry byt-shyt bolyp ómirleri tozaqqa aınalýda. Arly da ımandy qylyp ósirip otyrǵan qyz balarynyń taǵdyryn oıran qylǵan jat dinı aǵym ókilderin jıi ınternet pen teledıdardan kórýdemiz. Osyndaı oqıǵalar bizdi beıjaı qaldyrmaýy kerek.

Sebebi uldarymyz jat dinı aǵym ókilderine qul, qyzdarmyz kúń bolmasyn desek, urpaqty qazaqtyń dástúrli dinı tanymy negizinde tárbıelep, dástúrli dinı tanymnyń negizin salǵan Qoja Ahmet Iasaýı babamyzdyń dinı tanymyn jandandyrý keshiktirmeıtin jumys dep sanaımyn. Iasaýı babamyz fıkhta Hanafı mázhabyn, senimde Matýrıdı aqıdasyn ustandy. Al óziniń dinı tanymy tórt qaǵıdaǵa negizdeldi.

Birinshi qaǵıda «ýaqyt», ıaǵnı zamanǵa saı ómir súrý. Elbasy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda qanymyzǵa sińgen  kóptegen daǵdylar men taptaýryn bolǵan qasań qaǵıdalardy ózgertpeıinshe, bizdiń tolyqqandy jańǵyrýmyz múmkin emes. Iaǵnı, realızm men pragmatızm ǵana taıaý onjyldyqtyń urany bolý kerek – dep zamannyń ozyq bilimi men ǵylymyn tehnologıasyn ıgerýimiz kerek ekenin jetkizdi. Al dinı aǵymdar bolsa, fanattyq ıdeıaǵa senip tek dinı dogmalarmen shektelip memleketimizdi damytatyn máselelerdi qozǵaýdyń ornyna namazda «ámındi» ishten aıtamyz ba, «Qudaı qaıda», «ortaǵasyrdaǵy musylmandar halıfaty kúshti bolypty»-degen sekildi ýaǵyz-nasıhattarymen elimizdi orta ǵasyrǵa súıreýde. Óz ýaqytynda Qoja Ahmet Iasaýı babamyz bolsa, zamanǵa tótep beretin básekeli el bolýdy nasıhattap túrki jurtynyń basyn biriktirip, úlken ımperıalyq memleketke aınaldyrǵany tarıhı shyndyq.

 Ekinshi qaǵıda «mákán» ıaǵnı Otan dep týǵan eline, jerine aıanbaı eńbek etip, halqynyń súıikti uldary men qyzdary bolý. Elbasy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda patrıotızm kindik qanyń tamǵan jerińe, ósken aýylyńa, qalań men óńirińe, ıaǵnı týǵan jerińe degen súıispenshilikten bastalady – dep qazaqı bolmysymyzdan aıyrylýmaǵa, qasyq qanyń tamaǵansha elińe adal bolýdyń mańyzdy ujdandyq qasıet ekenin jetkizdi. Degenmen,  Saýd Arabıasy, Mysyr, Kýveıt t.b. elderge oqyp kelip sol memlekettiń dástúrin, mádenıetin nasıhattap qazaqtyń dástúrine túzetý  jasaýshylarǵa jol bermeýimiz kerek. Qazaq atam ý ishseń rýyńmen dep týǵan jerin satpaýǵa úndegen.

 Úshinshi qaǵıda «ıhýan» ıaǵnı baýyrmaldyq dep adamdardyń ultyna, násiline, dinine, túsine qaramastan qurmet kórsetip baýyr tutý. Elbasy N.Nazarbaev Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XVII sesıasynda sóılegen sózinde «Qazaqstan – álemdegi musylmandar, pravoslavtar, katolıkter, protestanttar, býddıster, ıýdeıler sıaqty kóptegen din ókilderiniń birlikte, beıbitshilikte, konfesıaaralyq kelisimde ómir súrip kele jatqan memleket» -dep, ózge din ókilderine qurmetpen qaraý jarqyn bolashaqtyń kepili dedi.

Tórtinshi qaǵıda «Rabyta-sultan» basshyǵa baǵyna otyryp, ádilettilikti talap etý. Quran Kárimniń Nısa súresiniń 59 aıatynda «Eı, múminder! Sender Allaǵa boısunyńdar, paıǵambarǵa boısunyńdar, ári ózderińnen bolǵan ámir ıelerine de. Eger, bir nárse ústinde talas-tartysta qalsańdar, Allaǵa jáne paıǵambarǵa júginińder. Eger sender Allaǵa, aqyret kúnine senetin bolsańdar, osylaı isteý ári qaıyrly, ári jaqsy nátıjeli bolmaq» – delingen.

Jaqypov Erzat Jasqanbaıuly,

 «Din problemalaryn zertteý ortalyǵynyń» basshysynyń orynbasary