(Qazaqtyń tanymal qalamgeri Zeınolla Sániktiń rýhyna)

          Ómir degen kúres eken daýyldy,

          Kóteremiz qol ustasyp aýyrdy, – dep aıaýly Zekem ekeýmiz, osylaısha, ómir jolyn kúrespen bastap, jeńispen jeńip, jemisin terip, raqatyn kórip júrgen mynaý jer ortadan asqanda, qaıran Zekem-aı, esimdi alyp, eseńiretip tastap kettiń-aý, qaıteıin... Saǵan jabysqan jalaǵa qashanda arashaǵa túsip, shyr-shyr qaqqan júregimniń lúpilinen tez sergı qalýshy ediń-aý... Osy ret allanyń tótesinen jibergen dertinen qansha qarmansam da, arashalap ala almadym-aý, amalym joq, sum taǵdyr jalt etkizip aıaýly alaqanymnan seni ala qashqanyn óziń de, men de sezbeı qala berdik-aý, qaıteıin!

          Aı men kúnim ediń nuryn shashqan, batyp kettiń qaıyrylmasqa... Túnerdi aspan, turaǵyńdy muń basty. Balalaryń, nemerelerińniń esi qashty. Eziledi, jylaıdy, eńireıdi. Olardy jubatatyn meniń dimkás janymdy janshyp, júregimdi mújip, máńgilik muńdy qushaqtatyp kettiń-aý... Aıtasyńdar ǵoı: «Bolmasqa bolattan berik bol», – dep... Biraq jany jaısań, aq jarqyn Zekeńniń sharapaty men oı qanatynda qalqyp, shalqar shabytpen shalqyp, sezimmen serpilip júrgen maǵan ońaı tımedi ǵoı, qaıteıin... Tula boıymdy muń basty, júırik qıal úrke qashty, qalam alsam qolym dirildep, kóz shanaǵymnan móp-móldir jas monshaqtary bógeýsiz aǵyla berdi! Mynaý qara ormandaı qaıysqan qalyń halqyma, qalamdas zamandastarǵa raqmet!

       – Sháke, toqtaý qyl, esińdi jı! Myna balalaryńa endi sen ákesiń, – degen zor daýystan selt ettim de, seni saǵynǵan júregimniń lebizderin shımaılap otyrmyn.

                                            Joqtaý

                              Kelgen kezde azat kún,

                             Baǵyna týdyń qazaqtyń.

                             Elý jyl istep baspada,

                             Arqanyn úzdiń azaptyń.

                             Talyqpadyń, talmadyń,

                             Bárińdi halyqqa arnadyń.

                             Aıaýly, asyl jan-jarym,

                             Qandaı ǵajap armanyń!

                             Qandaı ǵajap armanyń!

                             Ǵasyrǵa jalǵap ǵasyrdy,

                             Jetkizdiń ejelgi asyldy,

                             Sondyqtan da jas urpaq –

                             Qurmettedi, bas urdy.

                             Jolyqsań da burqaqqa,

                             Jibermeı bóten bultaqqa,

                             Tabystadyń murany –

                             Pák kóńildi urpaqqa.

                             Keýdeńde toly altyn bar,

                             Qadir tutqan halqyń bar –

                             Sol halqyńa úlgi bop,

                             Rýhyń máńgi jarqyldar,

                             Rýhyń máńgi jarqyldar...

                             Endi óleńdi qoıaıyn,

                             Basyńa belgi oıaıyn.

                             Minájat etip rýhyńa,

                             Alladan ıman suraıyn.

                             Muraǵattaryńdy jınaqtap,

                             Tabys etip halqyńa –

                             Arýaǵyńnyń aldynda,

                             Men de armansyz bolaıyn.

          Iá, ómir degen qas-qaǵym sátterden turady eken. Ony ómir súrip júrgen adamnyń ózi de sezbeı qalatyn kórinedi. Biz Zekeń ekeýmiz shańyraq kótergenimizge de, mine, jarym ǵasyrdaı bolypty ǵoı. Maǵan ylǵı da kúni keshe ǵana sıaqtanyp sezile beredi. «Qas-qaǵymdy qart-tarıhqa syılaısyń, izsiz-túzsiz joǵaltýǵa qımaısyń...» degendeı, sol qas-qaǵym sátterdiń jıyntyǵy adam ómiriniń tarıhy bolyp qalady eken-aý...

          Zekeń ekeýmiz qol ustasyp, ómir men óner ólkesinde jubymyzdy jazbaı, beıne qońyr qazdaı jarasyp, tatý-tátti ótken sol bir ómir izderimiz, mine, endi úlken bir shubyryndy kóshteı kóz aldymnan lek-legimen ótip jatyr, ótip jatyr...

          Men Shınjıań ınstıtýtyn bitiretin jyl qarsańynda, elimizde tarıhtan jalǵasyp kele jatqan, úlkender aıtatyn: «Dúnıe – úlken kól, zaman – soqqan jel» degendeı, sol soqqan jeldiń alasapyran kezi – 1959 jyly – tanystyq. Zekeń Beıjińnen oqýyn bitirgen soń Úrimshidegi «Shınjıań jastar baspasynda» qyzmet isteıdi eken. Sol kezdegi qoǵamdyq jumystyń talaby ma, álde uıymnyń uıǵarymy ma, áıteýir, Shınjıań ınstıtýty men bizben kórshiles pedagogıka ınstıtýtyna kóp kelip-ketip júretin kórinedi. Sonda 1-2 ret kórgenim bar. Keıin men oqýymdy bitirgen soń, Úrimshi ónerkásip tehnıka mektebine bólinip, ádebıet oqytýshysy boldym.

          «Sóz anasy – sálem» degendeı, Zekeń bir kúni maǵan ádeıilep amandasa keldi ári kelgen saıyn sáleminiń mán-maǵynasy kósile kelip, meniń janymnyń jazırasyn baýrap alǵysy keldi me, áıteýir, ádebıet álemindegi tańǵajaıyp qyzyqty áńgimeden sóz qozǵady. Óziniń aýylda erjetip, qoǵamdyq jumysqa aralasyp, zaman talabyna saı Beıjińge oqýǵa barǵanyn qysqada-nusqa tanystyra júrip, baspanyń talaby boıynsha, 1960 jyly aldaǵy shyǵatyn óleńder jınaǵyna oqyrman arasynan óleń jınap, mektep aralap júrgen jaı-japsaryn jaımalap aıtyp, menen birneshe óleń áketip, alǵashqy redaktorym da bolyp úlgirdi. Bul jınaqtar jurtqa málim – sol kezdegi «İnime», «Úsh jasasyn», «Sara jol», t.b. edi. Keıin aqyryndap júrip menimen bolashaq (naq sózimen aıtsam) «sosıalısik semá» bolaıyq degen oıyn sýyrtpaqtady. Jany sulý, zerdeli, parasatty, Zekem osylaısha meni ózine magnıtteı tartyp áketti. 1962 jyly kóktemde bas quradyq. Shekspırdiń myndaı bir sózi esime orala beredi: «Tirlik degenimiz – jaqsy- jaman jipterden toqylǵan mata». Biz baılyqqa, mansapqa emes, qos qolymyzǵa súıene júrip kerege jaıyp, aq nıet, asqaq arman arqalap, izgi tilek, uly adamgershilikti tý etip shańyraq kóterdik. «Kóktemde týǵannyń kóńili jaz» degendeı, aıaýly Zekem armanyna jetip, óziniń aıtqanyndaı, meni jebep-jetildirip, aıalap, ómiriniń sońyna deıin syılap ótti ǵoı, amal qansha!

 ***

«Mádenıet zor tóńkerisiniń» orta sheni, ıaǵnı 1970 jyly, «shetelge baılanǵan», «naq qylmysker» dep jalǵannan jala jabylyp, Manas jaza lagerine baratyn bolǵanda oıdan oıdyrylǵan oıdyrmaǵa janym qalaı shydasyn?! «Jaraıdy, barsaq birge baramyz, Zekeńniń semásynan alystaýyna densaýlyǵy kelmeıdi», – dep bir Zekeń úshin istep otyrǵan qyzmetimdi tastap edim-aý. Kezindegi «Shınjıań jastar baspasy» uıǵyr bólimindegi Ahmet Pasarov degen aqyn, redaktor az ult tilindegi týyndylardy hanzý tiline aýdarýshy edi. Sol kisige «Qaǵazym – jer» degen óleńimdi aýdartyp, kúresti basqaryp júrgen basshylyqqa ustattym:

          Qaǵazym – jer, ketpen – meniń qalamym,

          Qoıly aýylǵa qonystaný talabym.

          Abyzal ustaz qart dıqannyń qolynan,

          Men ómirlik mol tárbıe alamyn...

Ári ony bekittirip alyp, úıge qýana bir-aq kirdim. Zekeńniń ákesimen birge týysqan Qaınısa apaıymyz Jyń aýdanynan kelip jatqan.

           – Zeke! Al kettik!

           – Qaıda?

            – Apaıymyz turǵan Jyń aýdany Taqıa komýnasynyń 9-shy úlken atretine, – dedim.

             – Áı, seniń short ketetin minezińniń osyndaıda bir paıdasy tıdi ǵoı! Biraq balalar áli kishkene. Ekeýmizde de qyzmet joq bolsa, balalardy qalaı baǵamyz? Eń bolmasa, bireýimizdiń uıymnan aıyrylmaýymyz qajet qoı, – dep kúńkildeı berdi. Biraq ar jaǵynan júregi kúlip, tútin tútetken uıasynan aıyrylmaıtyn bolǵanyna erekshe qýanǵan edi-aý!

            – Qarǵalarym-aı, baratyn jerlerińde  mynadaı daıyn dúnıe joq. Otyn ákep, sý tasyp, úı sharýasyn, dala-túz jumysyn túgel ózderiń isteısińder, qınalyp qalasyńdar ǵoı, – dep apaıymyz shyjaq qaqty. Biraq onysyna qaraǵam joq, táýekel dep kirisken men:

            – Apaı, aýyl ómiri baılyq qoı! Zekeńmen birge eńbek istep, bárin tyndyramyn, – dep ýádemdi berip, belimdi býdym. Sonymen, Jyń aýdanyna kóship kettik.

          Bara salyp, osy apaıdyń qarsy úıinde boldyq. Aýyl aqsaqaldary, aq shylaýyshty analar: «Sábıt aqsaqaldyń, Qaınısanyń baýyry kóship kelipti», – dep ultymyzdyń salty boıynsha, erýlik ákelip, qonaqqa shaqyryp jatty. Sonymen, bir qysty ótkizdik.

          Biz barǵan osy úlken atrettiń azat bolǵannan bergi bastyǵy qart dıqan Sábıt ata eken. Osy berekeli qazaq aýyly úlkender turǵanda kishiler sóılemeıtin, qazaqtyń baıyrǵy salt-dástúriniń qaımaǵy buzylmaǵan tamasha aýyl edi. Qýanyshbaı, Yrysbaı, Nurjaqyp, Jumádil, Qaraqat, Káribaı, Dáribaı sıaqty shejireshi-sheshen qazynaly qarttary, Sapa apadaı halqynyń tarıhtan kele jatqan ádet-ǵurpyn, áıel zatynyń jan sulýlyǵyn boıyna saqtap kele jatqan aq samaıly analary bizdi jat kórmeı, birden baýyryna basyp ketti. Jabyrqap júrgen Zekeń ekeýmizdiń janymyz birden jaı taýyp, kóńilimiz qazaqtyń darqan dalasynda kósile tústi. Aýyl ómiri – asyl qazyna ǵoı, osy kezderi Zekeń qarttardyń aýzynan qıssa-dastan, ańyz-ertegi, maqal-mátel, shejire tyńdap, ultymyzdyń mádenıet murasynyń máıeginen nár aldy. Aýyz ádebıet shalqaryna bar zeıin-zerdesimen kirisip, halyqtyq muraǵa aýnap kete bardy...

 ***

   Qasıetti qara Barlyq, Shaǵantoǵaı – Zekeńniń týǵan jeri. Túgin tartsań maıy shyǵatyn, jeri – jannat, eli – baı qut meken. Basbaıdaı áıgili demokrat qaıratkerdi, Káribaıdaı áıgili aqyndy, Ákemolladaı, Muqataıdaı oqymysty ustazdardy, nebir bilgir sheshen-shejireshi, aqyn-jazýshylardy qanattandyrǵan arqaly el. Tarbaǵataı tóńiregindegi alǵash qajyǵa barýshylar da osy aradan attanǵan. Múbárak atamyzdyń ózi de kóńili darqan, kókiregi oıaý, sanasy sergek, shejireshi karıa kórinedi. Bala kezinen-aq zerdeli de zerek ósýine osy bir qara shańyraq, aqyl-parasaty urpaqqa juqqan qasıetti eldiń duǵasy qashan da Zekeńniń oıyn ushtap, qanatyn qomdap, qalamyn sermeýge medet bolyp keldi-aý...

          Zekeń aýylda erte qyzmetke jegildi. Osy barysta el aralap, jer kórip, kórgen-bilgenin kókeıine qondyryp, kóńiline toqı júrdi. Týǵan aýyldyń darqan tabıǵaty men úsh Qulystaıdyń burqyraǵan boz jýsanynyń ıisi, Barlyqtyń qulpyrǵan shuǵanaq gúli, kógildir aspan, móldir bulaq sýy denine saýlyq, boıyna qýat, oıyna sarqylmas aqyl-parasat baǵyshtasa kerek, sondyqtan Zekeń: «Alǵashqy qyzmetti bajyǵa ala minip shyqqanda», – dep bastaıtyn sózin. Men osy sózge qıystyryp: «Ala at minip tepeńdep, jaqsy ómirge jetem dep, jetken shyǵarsyń», – dep ázildeıtinmin. Kindik qan tógilip, eseıip-erjetken Barlyqtyń barshyn tulǵasy, Qarakemer, Tasty, Búrgentekshe, Aq shoqy jaılaýy... Osylaısha, kóz aldyna elestetip, týǵan jerge degen sarylǵan saǵynyshynan týǵan kóńil kúıiniń kósilgen sezimderin dombyraǵa salyp, «ágýgaı» dep ándetip otyratyn-dy. Keıde mynadaı óleń shýmaǵy eske oralatyn:

          Keń dala, taý-tas, ǵajap kún,

          Quıady boıǵa qýat.

          Sondyqtan da qazaqtyń,

          Ekeýiniń biri – aqyn» (Syrbaı). Zekeń ashyq aspan, nurly tań, kerbez dalasynyń tamasha tabıǵatynan ózinshe syr túıip, oqyǵan saıyn oqyǵysy kele beretin. Kópti kórip, kóp qadirlep, oqyǵannan qalamy ushtalyp, syıy mol jyldardyń syrlary, el-jer qazynasy, kókiregi qazynaǵa tolǵan aýyl karıalary arqyly Zekeńniń qyrǵıdaı qyraǵylyǵymen jylt etken jańalyqqa jany qumar jyrshyl da syrshyl júregine kıeli uǵymdaı sezilip, ózi jasaǵan ortanyń qupıa qubylystarynan oı ólkesine jınaǵan oıyn topshylady ári ony qaǵaz betine túsire berdi, túsire berdi. Zekeń halyqtyq tilge baı, halyq tarıhyna jetik edi-aý! Ol osy baılyǵyn kádege jaratyp:

          Taý turǵyzdym ata mura altynnan,

          Qazynasy bizge qalǵan halqymnan.

          Zaman jebep, maqsatyma jetkizdi,

          Bala kezden armanym edi talpynǵan, – dep, óziniń óshpes izin qaldyryp ketti. Zekeńniń qolynan shyqqan «Han batyr Qabanbaı», «Basbaı», «Sergeldeń», «Demejan batyr», «Tuǵyryl han», «Súleımen bı», «Qaıraqbaı», t.b. eńbekterine úńilseńiz, sondaǵy kesek tulǵalardy somdaýyndaǵy janqıarlyqpen istegen sansyz eńbegi, balalar ádebıetine sińirgen eńbegi, tókken teri óz aldyna bir-bir taý. Sol kesek tulǵalarǵa bolǵan zamanyna saı kózqarasynyń durystyǵyna tańǵalasyń. Bylaısha oılasam Zekeńniń dúnıeni taný, dúnıeni túsiný, oǵan kórkemdik turǵyda baǵa berý bolmasynda bilimdiligi baıqalyp turýshy edi-aý... Ásirese Zekeńniń móp-móldir tunyp turǵan qazaq tiliniń ýyz máıeginen nár alyp, oı-órisin ashyp, óresin bıktetip otyrǵan naǵyz suńǵylalyǵy qalam izderinen baıqalyp turmaı ma! Meniń maqtaǵanym emes, Zekeń – shynynda, asqan daryn ıesi, talanytty, qabiletti, ushan-teńiz bilim jınaǵan ulaǵatty jan.

          Onyń qarshadaıynan halqym dep soqqan ystyq júregi, halqynyń mádenıeti, ádebıeti, tarıhy úshin janqıarlyqpen istegen mashaqatty qyzmeti, tom-tom bolyp qalǵan muraǵaty sol ulylyǵyn baıqatyp turmaı ma?! Ulylyq júrektegi uly sezimmen, óz qamynan halyq qamyn joǵary qoıýmen ólshenetin bolsa kerek. Sonda seniń taýdaı eńbekteriń sol ulylyǵyńdy áıgilep turady. Men ózim de tańǵalamyn, Zekeń aýyryp júrse de, sońǵy jyldary erekshe qaırattanyp, kóńildiń kók dónenine qamshy basty Qaıran qalasyń, «Qazaq etnografıasy», «Dala mádenıetiniń dara tulǵalary», «İz»... Jastarǵa arnalǵan ushan-teńiz bata, tilek, tolyp jatyr, tolyp jatyr.

          Zekeńniń este saqtaý qabileti óte jaqsy edi. Kórgen-bilgenderin únemi estelikke alyp, oı ólkesinde saqtap, úıge kelgende jazyp, bizge áńgimelep otyrýshy edi. Únemi kitap oqıtyn, oı júgirtetin, oılanyp-tolǵanyp júretin minezine qarap, men jáne balalary japyryla kútetinbiz. Jazǵanyn maǵan únemi oqyp beretin. Keı jazbalaryndaǵy sanaǵa syımaıtyn jerlerine pikir usynsam, keıde burtıa qalyp, turyp ketetin de, oılanyp-tolǵanyp bolǵan soń, qaıta kelip, jyly qabyldap: «Áı, sary kempirim-aı, degenmen oqyǵanyń bar-aý! Men asyp-tasyp bara jatsam, etegimnen ustap, tartyp qoı», – dep kishireıe qalýshy edi-aý...

          Meniń erekshe kútimim, ystyq yqylasym, birge ótken 50 jyldaı ómirim Zekeńe teńdessiz baqyt syılady. Tutas tirshilik dúnıesi kúnniń nury men áıel zatynyń shýaǵynan nár alatyny álmısaqtan aıtylyp kele jatqan qısyn ǵoı. Sońǵy kezderi Zekeń meni janynan shyǵarmaıtyn boldy.

         – Sháke, únemi janymda otyr! Qaǵaz, qalamymdy ákel, ylǵı da bir nárse jazǵym kelip turady, – deıtin.

         – Sen aýrýdan jazylsań, bizge baqyt – sol! – dep men jubatatynmyn.

Abaı atamyzdyń:

          Júrektiń aqyl-sýaty,

          Ónerge salar bar kúshin.

          Deneniń barsha qýaty,

          Mahabbat qylsa alla úshin, – degendeı, 2013 jyly 13 qyrkúıek kúni óshińki jazýmen «Altyn qol» dep jazyp, eń sońǵy qalamynyń núktesin maǵan arnaǵan óleń jolymen qoıypty:

Aıaýly jarym Shámshabanýǵa

                   Seniń qolyń – altyn qol,

                   Bizdiń uly shańyraqqa jaqqan qol.

                   Seniń qolyń – kenish qol,

                   Bárimizdi eńbegimen baqqan qol.

                   Seniń qolyń – yrysty,

                   Muqym jurtqa jaqqan qol.

                   Seniń qolyń – ǵajaıyp,

                   Tanylǵan týǵan elińe,

                   Sonaý Juńgo jerine,

                   Kóterilip ǵaryshqa,

                   Jetti ǵoı, mine, jetti ǵoı,

                   Keń-baıtaq qazaq jerine,

                   Sondyqtan da súıindim,

                   Altyn qol tókken terińe!

                                                                   Zeınolla Sánik,

                                                                   2013 jyl, 13 qyrkúıek, Almaty.

          2013 jyly 26 qyrkúıek, beısenbi kúni tańerteń mıy tup-tunyq, kóńili jaısań, ómirde qandaı taza bolsa, ádebıetke de ary taza qalpynda baqıǵa attanyp ketti-aý, qaıteıin... Janymdaǵy jaryǵym, mol juldyzymnan aıyrylyp, móldiregen meniń máńgi muńym bolyp kete bardyń, aıaýly jarym!

          Mine, endi oılasam, adamzat balasynyń boıyndaǵy sezim qudireti joıylyp ketpese, júrekti altyn shýaǵymen nurlandyrylǵan poezıa – óleń sáýlesi sónbeıdi eken. Kóretin jaryǵy sónip, dám-tuzy taýsylǵan adamnyń ómiri de onyń keýdesinen óleń bolyp ushyp ketedi eken ǵoı. Beıne Abaı atamyzdyń:

          Týǵanda dúnıe esigin ashyp óleńmenen,

          Óleńmenen jer qoınyna kirer deneń, – degenindeı, aınalaıyn Zekem-aı arýaǵyńa syıyndym, sen ólgen joqsyń, seniń rýhyń máńgi jasaıdy.

         Máńgilik tirisiń sen, tirisiń sen,

          Keleshek jas túlektiń jyrysyń sen.

          Jumyr jer dóńgelese, dóńgelesin,

          Áıteýir Zeńgirlerdeı júrersiń sen.

                                                                   Aıtqalı Jobalaıuly.

          Oıhoı, dúnıe-serýen,

          Adam bir kóshken kerýen...

                                                                             Jambyl.

          Men de sonyń birimin,

          Ómirge solaı kelip em,

«Ýa, qadirli Zeke, jatqan jeriń jannat, ımanyń joldas bolsyn!        Topyraǵyń torqa bolsyn! Aldyń beıish, artyń kenish bolsyn! Artyńda qalǵan urpaqtaryńdy arýaǵyń qoldap-qorshap júrsin!» – dep tileımin bir alladan...

          Iá, rabbym alla, tilegimdi qabyl alǵaısyń!

Shámshabaný Qamzaqyzy

Shámshabaný QamzaQyzy 1940 jyly Tarbaǵataı aımaǵy, Shaýeshek aýdanynda dúnıege keldi. 1952-1955 jyldary Shaýeshek kalasyna oqyp, 1955-1959 jyldary Shyńjań Instıtýty Ádebıet fakúltetinen oqý taýysyp, 1959-1962 jyldary Úrimji qalalyq ónerkásip tehnıkýmyna oqytýshy boldy, 1962-1970 jyldary «Shyńjań jastar baspasynda» redaktor, 1970-1978 jyldary Bóritolanyń Jyń aýdanynda oqytýshy, 1978-1984 jyldary Úrimji qalalyq 14-ortada mektep oqytýshysy, 1984-1998 jyldary Shyńjań oqý aǵartý Instıtýtynda oqytýshy bolyp istep Dosent ataǵymen  zeınetke shyqty. Sóıtip Shámshabaný 50 jyldyq ǵumyryn Qazaq urpaǵynyń oqyp, bilim aýyna arnady.

          Shámshabaný aqyn ǵana emes, 50 jyl boıy Qytaıdaǵy  Qazaq jastaryna janashyr ana, qamqor ustaz bola bildi.

          Shámshabaný jyl saıyn ár dárejeli «Oqý-aǵartý ozaty», «Ardaqty ana», «Zerdeli zertteýshi», t.b.bolyp syılanyp júrdi. Onyń «Qazaqtyń besik jyrlary» atty ǵylymı maqalasy (qytaı tilindegi nusqasy) 2000 jyly memlekettik, 2002 jyly ońtústik Qytaıda ótkizilgen jarysta «Dúnıejúzilik úzdik shyǵarma» syılyǵyn aldy, «Qazaq balalar ádebıetinyń bastaý kózi – besik jyry» degen maqala 2002 jyly Gonkongda dúnıejúzilik tańdaýly shyǵarma syılyǵyny aldy  , «Tábıǵat lırıkalary» atty óleńy Shyńjań jazýshylar odaǵy syılyǵyn aldy,2005 jyly Astanada ótkizilgen dúnıejúzilik Qazaq qaýymdastyǵynyń 3-retki jyr múshaırasynda «Armannyń sýyrtpaǵy» qatarly óleńderi bas báıgeni jeńip aldy.

          Shámshabaný Qamzaqyzynyń «Jaýqazyn», « Ǵasyr tolǵanystary», « Ana jyry», « Aqjigit aıdaı», « Armannyń sýyrtpaǵy» syndy  t.b atty kitaptary  jaryq  kórgen.