Qaısysy durys, qaısysy burys? Qazirgi zamanǵy qoǵamdyq-saıası oı-pi­kirde ıslamofobıa, antısemıtızm, sıno­fobıa, antıamerıkanızm, amerıkano­fobıa, NATO-fobıa sıaqty túrli fobıalar, ıaǵnı, qor­qynysh uıalatatyn uǵym-túsinikter men jekkórýshilik sezimder týyndap otyr­ǵa­ny jasyryn emes. Sonymen qatar, an­tı­glo­balıstik, evroskeptıktik, antıeý­razıa­lyq pıǵyldar da, ultshyldyqty fashızmge te­ńeý­shi antıýkraınalyq kózqaras ta be­leń alyp tur.

«Aqıqat» jýrnalynyń aldyńǵy nómirlerinde osyndaı fobıa­lardyń biri – Islamofobıa máselesi jan-jaqty talqylanyp, onyń mán-jaıy men aq-qarasy ashylǵan edi. Qa­zaq­stannyń aqparattyq keńistiginde reseı­lik buqaralyq aqparat quraldary ústemdigin júrgizip otyrǵandyqtan, qazir antıýkraınalyq ustanymmen bir­ge «modaǵa» aınalǵan «fobıalardyń» biri – amerıkanofobıa nemese antıamerıkanızm bolyp otyr. Ideologıalyq burmalanǵan saıası úgit-nasıhat saldarynan qoǵamdyq pikirdiń de syńarjaq bolyp qalyptasýy zańdylyq. Sondyqtan, qazirgi qoǵamda Amerıka dese, aza boıy qaza bolatyn, AQSH-qa qarsy jaǵymsyz oı jeteginde júrgender jetip artylady. Al, Amerıkaǵa baryp, ondaǵy ómir­di óz kózderimen kórip, bilimin alyp, ju­mysyn istep, aqshasyn taýyp kelip jat­qandardyń pikiri múldem bólek – olar AQSH-tyń jaqsy jaqtaryn aıtyp, jappaı maqtaıdy. Amerıkaǵa qatysty qoǵamdyq pikir ambıvalentti (ekiushty) bolyp tur. Osydan kelip: «Aý, sonda bul fánıdegi demokratıanyń etalony sanalatyn AQSH shyn mánisinde zulym el me?» deıtin, kópshilikti oılandyratyn suraqtardyń biri týyndaıdy. Buryn da, Keńester Odaǵy dáýirinde AQSH qubyjyq, soǵysqumar, otarshy, adam­dy qanaýshy el retinde nasıhattalatyn. Sebebi, túsinikti, ol kezdegi álem eki polárǵa bólindi: bir jaǵynda – dúnıejúzin totalıtarly komýnızmge aınaldyrýdy kóksegen, KSRO yqpalyndaǵy, Varshava sharty uıymyna kirgen sosıalısik  lager elderi; qarsy jaǵynda – demokratıa men lıberalızmdi tý etken, AQSH bastaǵan NATO-ǵa múshe elder. Bıpo­lárlyq teke-tiresken «Qyrǵı-qabaq soǵystan» sońǵylardyń mereıi ús­tem bolyp shyqty. Osylaısha, «Iadro­lyq parıtet», «Aıǵa ushý jarysy», «Karıb daǵdarysy», «Jantalasa qarýlaný» sıaqty saıası-tarıhı proses­ter men ǵalamdyq aýqymdaǵy geosaıası, ıdeologıalyq, áskerı, ekonomıkalyq  konfrontasıaǵa arqaý bolǵan eki polárly álem qurylysy ydyrap, jańa álemdik tártip qalyptasty.  Al, onyń bas­ty ereksheligi – alyp derjavaǵa aınalǵan AQSH-tyń álemdik saıası arenadaǵy ús­tem­digine (gegemondyǵyna) negizdelýi.  Ke­­zin­de «Temir ledı» atanǵan Margaret Techer «Memleketti basqarý óneri. Óz­geris ústindegi álem úshin strategıalar» atty eńbeginde qyrǵı-qabaq soǵys pen Amerıkanyń jeńisi týraly oı tolǵaı kele, AQSH qana álemdik lıder bolýdyń moraldyq quqyǵyna ıe jáne oǵan materıaldyq negizi de bar dep qorytyndy jasaıdy. Onyń oıynsha, AQSH pen NATO ǵalamsharda demokratıalyq qurylys ornaýyn, adamnyń quqyqtary men bostandyqtary qorǵalýyn baqylaýshy «Álemdik jandarm» rólin oınaýy ýaqyt talabynan týyndap otyr.  Óıtkeni, kóptegen memleketterde adam quqyqtary aıaqqa taptalýda, avtorıtarly nemese totalıtarly bılik ornaýda, ksenofobıa, genosıd, terorızm, azamattyq soǵystar, áskerı agresıa sıaqty adamzatqa qarsy áreketter men áskerı qylmystar jasalýda. Bulardyń bárin halyqaralyq deńgeıde rettemese, jeke-dara memleketter men ulttardyń shamasy jetpesi anyq.  Alaıda, M.Techer AQSH-ty egemendi elderdiń ishki isine qol suǵatyn, ıaǵnı, gýmanıtarlyq kómek berýmen búrkemelengen kúsh qoldanýdan saqtanýǵa shaqyrady. Saıasatker retinde óziniń ustanymshyl qataldyǵymen qatar, pragmatıkalyq kó­re­gen­digimen de erekshelengen marqum M. Techerdiń álemdik saıasattaǵy AQSH-tyń róli týraly pikirinde aqıqat bar ekeni daýsyz. AQSH pen NATO blogynyń qyryna iligetin memleketterdiń tizimine kóz salsaq, olar negizinen demokratıalyq qundylyqtarǵa pysqyryp ta qaramaıtyn avtorıtarly, totalıtarly nemese des­pottyq saıası bılik ornaǵan, ǵalamdyq qaýipsizdikke qater tóndiretin jappaı qyryp joıýshy qarýǵa qumar, ekstremızm men terorızm qozyp turǵan, adam quqyqtary men bostandyqtaryn buzatyn, ksenofobıa, dıskrımınasıa, genosıd, áskerı qylmystar beleń alyp otyrǵan elder. Iaǵnı, AQSH eks-prezıdenti,kishi Dj.Býshtyń tilimen aıtsaq, «zulymdyq osinde» ornalasqan Soltústik Koreıa, Irak, Iran sıaqty memleketter. Keıinirek AQSH Memlekettik hatshysy Djon Bolton bul tizimdi Kýba, Lıvıa, Sırıa sıaqty antıdemokratıalyq eldermen tolyqtyrdy. 2005 jyly Kondolıza Raıs eń antıamerıkandyq rejımder dep Kýba, Iran, Soltústik Koreıa, Belarýs, Zımbabve  men Mánmany atady. Eki polárly álemniń qalyptasýy İİ-shi Dúnıejúzilik soǵystan keıin bas­taý alsa, geosaıası gravıtasıalyq tartylystyń kúshti áserin birinshi bolyp sezgen Germanıa boldy.  Potsdam konferensıasy negizinde ekige bólingen nemis eliniń Batysy AQSH bastaǵan batystyq elderdiń yqpalynda qalsa, Shyǵys bóligi KSRO jeteginde ketti. Fashısik fúrermen ımperıa qurýǵa dámelengen, arıalyq ult sanalǵan nemister ekige aıyrylyp qoımaı, ortasynan qyl ótpeıtin Berlın qabyrǵasy arqyly qaq bólindi. Qyryq jyldan astam ýaqyt bir ult eki túrli tártippen ómir keshti: eldiń batysyndaǵy  ne­mister evroamerıkandyq demokratıa prınsıpterin, shyǵys nemisteri kom­mýnıstik ıdeologıany basshylyqqa aldy. 1980 jyldardyń ortasynda Shyǵys Eýropada «shoshytyp emdeý», «barqyt tóńkerister» júrip, antıkeńestik kóńil-kúı óristedi. Oǵan qosa, KSRO-da bılik basyna M.S. Gorbachevtiń kelýi, «qaıta qurý», «jarıalylyq» sıaqty saıası ózgerister sosıalısik lager elderin dúr silkindirdi. 1989 jyly 9 qarashada Berlın qabyrǵasy qulatylyp, Germanıa birikti, ekige aıyrylǵan ult qaıta tabysyp, birtutas el-jurtqa aınaldy. Mine, sol kezde álemdik qaýymdastyq qatigez saıası eksperımenttiń nátıjesin kórip qaıran qaldy. Qyryq tórt jyl eki túrli saıası júıede bólektenip ómir súrgen bir ulttyń ókilderiniń saıası sanasy men mádenıeti, psıhologıasy men mentalıteti bir-birine múldem uqsamaıtyn dárejege jetken. AQSH yqpalyndaǵy batys nemisteri qaı jaǵynan alsańyz da, áldeqaıda damyp ketken, al, KSRO «tárbıesindegi» shyǵys nemisteri mesheý kúıde qalyp qoıǵan. Sodan beri de shırek ǵasyr ýaqyt ótkenimen, bul erekshelik áli kúnge deıin teńespeı kele jatqan kórinedi. Eger de, AQSH jaman bolsa, batys nemisteri soǵystan qıraǵan qalalaryn qalpyna keltirip qana qoımaı, odan saıyn gúldenip, jan-jaqty damyp, eýropalyq betke ustar eldiń deńgeıine qalaı jetken? Týra osyndaı analogıany (teńeýdi) ko­reı ultyna qatysty qoldanýǵa bolady. İİ-shi Dúnıejúzilik soǵysta gıtlerlik Germanıanyń odaqtasy bolǵan japon mı­lıtarısteri jaýlaǵan Koreıany azat etýge eki dúleı saıası kúsh –  KSRO men AQSH bilek sybana kiristi. Biri eldiń soltústiginen, ekinshisi ońtústiginen Koreı eline kómek qolyn sozyp, japon basqynshylaryn qýyp shyqty. Keńes  Odaǵyna Qytaı jaqtas boldy, AQSH-qa Ulybrıtanıa, BUU bitimgershilik kúshteri men NATO blogy qoldaý jasady. Japon basqynshylarynan qutylǵan soń, odaqtastar ýaqytsha basqarý rejımi týraly kelisim jasap, Koreıany qaq ortasynan bólip jatqan geografıalyq 38 beldeý (paralel) boıymen KSRO yqpalyndaǵy Soltústik Koreıaǵa jáne AQSH yqpalyndaǵy Ońtústik Koreıaǵa bólýdi uıǵarady. Ýaqytsha basqarý rejımi bitken soń, eki tarapty biriktirý kózdeldi. Soltústik Koreıany basqarýǵa komýnıs Kım Ir Sen taǵaıyndalsa, Ońtústik Koreıany basqarýǵa Lı Syn Man saılandy. Biraq, kóp uzamaı, Koreıa eki alyp derjavanyń saıası oıynshyǵyna aınalyp, koreı ultynyń taǵdyry tálkekke tústi. Ekige jarylǵan koreıler birikpek túgil, bir-birimen soǵysyp ketti. 1950 jyly 25 maýsymda bastalǵan Koreı soǵysy 1953 jylǵy 27 shildege deıin jalǵasty, al, soǵystyń bitimi týraly resmı kelissóz áli kúnge deıin jasalmaǵan. Koreı soǵysynyń zardaby orasan zor boldy: túrli derekter bul soǵysta jalpy sany 5-6 mln. adam  qaza tapqanyn kórsetedi, myńǵa tarta ushaq joıylǵan, atylǵan oq-dári men qarjy-qarajat shyǵynynda qısap joq. Koreı soǵysynan keıin eki polárly álemdik saıasattyń qurbanyna aınalǵan bir ult ekige bólinip, KSRO men Qytaı komýnıstik partıalarynyń yqpalyndaǵy Soltústik bólik — Koreı halyq demokratıalyq respýblıkasy (KHDR), Ońtústik bólik AQSH yqpalyndaǵy Koreı Respýblıkasyna aınalyp shyǵa keldi. Sodan beri jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de, komýnıs koreıler men  demokrat koreılerdiń basy biriger emes, bir-birin jaýdaı kóredi. Damýyna kelsek, taǵy da sol, KSRO yqpalynda bolǵan Soltústik Koreıa artta qaldy, bıligi áskerı avtorıtarızm bolǵandyqtan, ómirleri jantalasa qarýlanýmen, yqtımal soǵysqa daıyndalýmen ótýde. «Tentek shoqpar jınaıdy» degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Al, AQSH yqpalyna ótken Ońtústik Koreıa demokratıalyq jolǵa túsip, qaryshtap damyp, órkenıetti elge aınaldy. Qazir ońtústik koreılik ǵylym men tehnıka damýy jaǵynan álemdegi aldyńǵy orynǵa shyqty, basqasyn aıtpaǵanda, koreılik Samsung  kompanıasy amerıkalyq Apple kompanıasymen ashyq básekelesetin deńgeıge jetken. Budan basqa da básekege qabiletti brendtteri jetip artylady. Koreılik elektronıka men turmystyq tehnıka álemdi jaýlap barady, avto-moto, aýyr mashına jasaý, jeńil ónerkásip te kúshti damýda. Ońtústik Koreıa keme jasaý salasynda da álemdik lıder. Saýda-ekonomıkalyq baǵyttaǵy portty qala Pýsanda álemdik jıyndar men sport dodalary ótse, astanasy Seýl – Azıa-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy iri qarjylyq jáne mádenı ortalyqqa aınalǵan. Osy jerde taǵy da oryndy suraq týyndaıdy: AQSH jaman bolsa, onyń yqpalyndaǵy Ońtústik Koreıa qalaı jaqsy el bolyp otyr? Nemese AQSH-ty jaý kóretin Soltústik Koreıa nege artta qalyp qoıdy? AQSH-tyń ásker qoldanyp, bógde memlekettiń ishki isine qol suqqan kezderi kóp-aq, muny antıamerıkanızm ókilderi únemi betke basady. Biraq, AQSH bet-albatty, eshbir sebepsiz basqa elderge qatysty ásker kúshi men qarýdy qoldanyp otyrǵan joq. Biz AQSH-ty aqtaǵaly nemese jaqtaǵaly otyrǵan joqpyz. Áıtse de, faktynyń aty fakt. Obektıvti jazylǵan arnaıy ádebıetke taldaý jasaý arqyly AQSH nemese NATO áskeri kóp jaǵdaıda amalsyzdan, keıde, ótkir qajettilikten túrli janjal oshaqtaryna qatysqanyna kóz jetkizý qıyn emes.Mysaly, Grenada jerinde AQSH qarýly kúshteri 1983 jyly «Urgent Fury», ıaǵnı, «Qaharly ashýǵa býlyǵý»degen shartty ataýmen áskerı operasıa uıymdastyryp, qarýly kúshterin endirdi. Mundaı qadam jasaýǵa qolqa salyp, ótinish bildirgen Amerıkalyq memleketter uıymy boldy. Sebebi, 1979 jyly 13 naýryzda Grenada qarýly tóńkeristi bastan ótkerdi. KSRO qoldaýymen Morıs Bıshoptyń «New Jewel Movement» atty qozǵalysy Grenadany basqaryp otyrǵan Erık Geırıdiń úkimetin qulatyp, áskerı avtorıtarlyq bılik ornatty. KSRO, Kýba men KHDR sıaqty sosıalısik elderdiń bergen 100 mln.$ jýyq qarjylyq kómegi men ozyq qarý-jaraǵynyń arqasynda M.Bıshop grenadalyqtardy baqaıshaǵyna deıin qarýlandyryp, 1983 jylǵa taman Karıb teńizi baseınindegi eń myqty qarýly kúsh jasaqtady. KSRO Grenadamen ǵana shektelmeı, Nıkaragýadaǵy sandınıster men Salvadordaǵy solshyl partızandarǵa da jan-jaqty qoldaý jasaýǵa tyrys­ty. Osylaısha, Ortalyq Amerıkadaǵy jaǵdaı kúrt shıelenisti. Bastapqyda AQSH Grenadaǵa baıkot jarıalaýmen shekteldi. Biraq, KSRO-nyń Grenada arqyly aımaqqa óz yqpalyn arttyrýǵa dámeli ekeni anyq sezile bastaýy, qandyqol M. Bıshoptyń óz oponentterin qatań jazalap qoımaı, qyryp-joıýy, amerıkandyq týrıserdiń ómirine qaýip tóndirýi, jalpy, Karıb teńizi aımaǵyndaǵy turaqsyzdyqty shaıqalta bas­taýy Amerıkalyq memleketter uıymyn oılandyryp, joǵaryda aıtylǵandaı, aıaǵy AQSH-tan kómek suraýǵa alyp keldi. AQSH kóp oılanbastan áskerı operasıany bas­tap, M.Bıshop tıisti jazasyn aldy. Osylaısha, 1984 jyldan bastap Grenadanyń qoǵamdyq-saıası ómiri turaqtandy. Búginde Grenada Ulybrıtanıanyń quramyndaǵy konstıtýsıalyq monarhıaly memleket. Týrızmi damyǵan, agrarly el, Karıb teńi­zindegi qaýipsiz ómir aımaq sanalady. Eger, AQSH aralaspasa, M. Bıshoptyń áskerı rejımi Grenadamen qosa, Ortalyq Amerıka aımaǵyn qan qaqsatar edi. Amerıkany jek kórýshilerdiń AQSH-qa qarsy shúıligetin tusy – Balqan daǵdarysyna qatysty. KSRO tusynda Iýgoslavıa degen ataýy bar dardaı memleket Keńester Odaǵymen birge ydyrap, toz-tozy shyqty. Iýgoslavıanyń terıtorıasynda 1991-2001 jyldar aralyǵynda etnıkalyq jáne dinı janjaldar negizinde tutanǵan qarýly qaqtyǵystar serıa-serıasymen júrdi. Reseıdiń qoldaýyna ıe bolǵan serbter (negizinen, pravoslavtar) bir jaq, horvattar (katolıkter), bosnıalyqtar men kosovolyq albandyqtar (negizinen mu­sylmandar) qarsy jaq bolyp bir qyryldy. Onymen qoımaı, horvattar men bosnıalyqtar ózara qy­rylysty. Bul azdaı, albandyqtar men makedondyqtar bir-birimen atysyp-shabysty. Osylaısha, Iýgoslavıa so­ǵysy İİ-shi Dúnıejúzilik soǵystan keıingi kezeńdegi Evropada bolǵan eń úlken soǵysqa aınaldy. Slobodan Mıloshevıch bastaǵan Iýgoslavıa ulttyq armıasy serbterdi qoldap, júgensiz áreketterge bardy. Etnıkalyq tazalaý, atyp-asý, genosıd, zorlyq-zombylyq jappaı oryn alyp, aıýandyq áskerı qylmystar jasaldy. Ásirese, Saraevo men Srebrenıse qalalarynda adamzatqa jat, jan túrshigerlik qandy qyrǵyndar boldy. Álemdik qaýymdastyq aralasyp, ara-aǵaıyndyq etpese, tym uzaqqa sozylǵan Balqan janjaly óz-ózinen sheshilmeıtini anyq edi. AQSH-tyń ara-aǵaıyndyq etýimen 1994 jyly Vashıngton kelisimi jasalyp, Bosnıa men Gersegovına Federasıasy quryldy. 1995 jyly bosnıalyq serbterdiń qanquıly armıasyna qarsy NATO áskerin engizýge týra keldi. 1995 jyly 21 jeltoqsanda AQSH-tyń Ogaıo shtatynda, Deıton qalasynda kezekti beıbit kelissózder ótip, janjaldy retteýge múmkindik týdy, ol tarıhta Deıton kelisimi degen atpen qaldy. Osy surapyl soǵysta adamzatqa qarsy jasalǵan áskerı qylmystardy tergeý maqsatynda Burynǵy Iýgoslavıa jónindegi halyqaralyq trıbýnal quryldy (Gaaga trıbýnaly). Bul áskerı sot 2008 jylǵa deıin 45 serbti, 12 horvatty, 5 bosnıalyqty áskerı qylmysker retinde sottady. Olardyń qatarynda S. Mıloshevıch te boldy. Jalpy, Balqan konflıktisinde qaıtys bolǵandar sany 130 myń adamnan asyp ketti, japa shekken 2,2 mln adam bosqynǵa aınaldy, ondaǵan mıllıard dollar materıaldyq shyǵyn shyqty. Eger de janjaldy sheshýge AQSH pen NATO aralaspasa, BUU atsalyspasa, Balqan soǵysynyń zardaptary budan da qaıǵyly, shyǵyny áldeneshe ese kóp bolar edi… AQSH-tyń sheteldegi áskerı qaty­sýynda erekshe oryn alatyny – Parsy shyǵanaǵyndaǵy soǵys, Irakqa qarsy uıymdastyrylǵan «Shóldegi daýyl» áskerı operasıasy. Onyń mánin túsiný úshin alǵysharttaryn bilýimiz qajet. Iran-ırak soǵysy kezinde Saddam Hýseın Saýd Aravıasy men Kýveıtke shash etekten qaryzǵa batady. Kórshiles jatqan Kýveıttiń ózine Iraktyń qaryzy 17 mlrd. AQSH dollaryna jetken. Qaryzyn qaıtse de qaıtarmaýdy kózdegen Saddam Hýseın Kýveıtke Irak munaıyn urlaýshy, kelisimshartty buzýshy sıaqty negizsiz jala jaýyp, qaryzdy qysqartý týraly talap qoıady. Onymen qoımaı, S.Hýseın Kýveıtke qarasty aımaqtaǵy strategıalyq mańyzy bar Varba jáne Býbıan araldaryn tartyp alǵysy keldi. Óziniń egemendigin qorǵamaqshy bolǵan Kýveıtke Irak soǵys ashyp, basyp aldy. Parsy shyǵanaǵynda týyndaǵan halyqaralyq shıelenisti retteýge BUU arnaıy mandat arqyly AQSH-qa  áskerı operasıa júrgizýge ruqsat berdi. 1990 jyly 29 qarashada BUU Qaýipsizdik Keńesi qarar qabyldap, Irakqa qarsy yqpal etýdiń barlyq múmkin sharalaryn Jarǵyǵa sáıkes qoldanýdy maquldady. AQSH bastaǵan kópultty NATO ás­keri «Shóldegi daýyl» operasıasyn sátti júrgizdi, nátıjesinde, Kýveıttiń táýelsizdigi qalpyna keldi, Irak BUU talaptaryn moıyndaýǵa májbúr boldy. Kýveıtke shabýyl jasamas buryn soǵysqumar S.Hýseın Iranmen uzaq jyl soǵysty. Kórshi eldermen soǵysyp qana qoımaı, qanquıly bıleýshi Iraktyń ishindegi ózge ulttarǵa qatysty genosıd jasap, áskerı qylmysker atandy. Ol 1983 jyly jaz aılarynda kúrdterdiń barzan taıpasynyń 15 jasqa tolǵan erkek kindiktilerine qarsy jappaı óltirip, genosıd jasady. 1987-1989 jyldary Soltústik Irakty mekendeıtin kúrdterdi qyryp-joıý maqsatynda Anfal atty (arabsha«olja» degen maǵyna beredi) jasyryn baǵdarlama júrgizip, oǵan S.Hýseınniń týysy Alı Hasan ál-Májıd (laqap aty «Hımıalyq Alı») basshylyq etti. Ol Balısan, Karadag, Iahsomer, Halabdj atty kúrdterdiń eldi mekenderin asa ýly ıprıt,  zarın, tabýn, VX gazdaryn qoldaný arqyly bom­bylatyp, jappaı qyrdy. Mundaı bas­syz­dyqqa búkil álem narazylyǵyn bildirip jatqanda, KSRO ǵana úndemeı, qalys qaldy. Human Rights Watch jáne Halyqaralyq amnıstıa uıym­darynyń esebi boıynsha qanisherlik áreketten 182 myń kúrd ólgen, 5 myń kúrd aýyly jermen jeksen etilip joıylǵan, 4700 kúrd konslagerlerge toǵytylǵan, 1 mln. as­tam kúrd bosqynǵa aınalǵan. Joǵaryda atalǵan qylmystardyń bári BUU arnaıy qarar qabyldap, AQSH pen NATO áskerine «Shóldegi daýyl» operasıasyn júrgizýge ruqsat berýine yqpal etti. S. Hýseın jappaı qyryp joıýshy atom qarýyn ıelenýge birneshe ret talpynys jasady. Iraktyń Fransıadan satyp alǵan atom reaktorlaryn AQSH Ortalyq barlaý basqarmasy men Izraıldiń «Mossad» barlaýshylary birigip júrgizgen «Opera», «Vavılon» operasıalary arqyly joıǵan. 1981 jyly 7 shilde kúni «Osırak» atom reaktory bombalanyp, joıyldy. «Shóldegi daýyldan» keıin táýbesine kelgen S. Hýseın aıtqanǵa kónip, BUU Qaýipsizdik keńesiniń №687 qararyna sáıkes jappaı qyryp joıatyn qarýdy qadaǵalaý talaptaryn oryndaıtynyn málimdedi. BUU Arnaıy komısıasy Irakqa kelip, hımıalyq, ıadrolyq, bakterıologıalyq qarýlardy, alys qashyqtyqqa ushatyn zymyrandardy ázirleýdi doǵarý men joıý baǵytynda   jumys júrgizdi. Komısıanyń belsendi jumys júrgizýinen qaýiptendi me, álde basqa sebep boldy ma, Irak bıligi 1998 jyly BUU yntymaqtasýdan bas tartty. S.Hýseınniń bul áreketi álemdik qaýymdastyq tarapynan kúdik pen qaýipti kúsheıtti. 2011 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSH-ta oryn alǵan te­raktiler serıasynan keıin Irakqa qatysty kúdik odan saıyn kúsheıe tústi. Buǵan qosa, S.Hýseın «Al-Kaıda» terorıstik uıymymen baılanysy bar degen qaýeset te tarap ketti. Odan keıingi hal-ahýaldyń qalaı órbigeni barshamyzǵa belgili. AQSH jáne onyń odaqtastary 2003 jyly 20 naýryzda «Irak bostandyǵy» atty áskerı operasıaǵa kiristi. Bul operasıa partızandyq soǵys, teraktiler jasaý sıaqty qıyndyqtarǵa tireldi. Soǵan qaramastan, S.Hýseınniń áskerı-saıası rejımi talqandaldy, 2003 jyly 13 jeltoqsanda Tıkrıt qalasynan 15 shaqyrym jerdegi Ad-daýr eldi mekeninde 2 metr tereńdiktegi býnkerge tyǵylǵan S.Hýseın janydaǵy eki serigimen birge qolǵa tústi. Olardan eki avtomat, bir pıs­tolet, 750 myń AQSH dollary tárkilendi. 2005 jylǵy 19 qazanda S.Hýseın 14 túrli aıyptaýmen sottaldy. Aıyptaýlardyń kóbisi áskerı qylmystarǵa, genosıd pen repressıaǵa qatysty boldy. Jasaǵan qylmystarynyń aýyrlyǵyna baılanysty sot oǵan darǵa asý arqyly oryndalatyn ólim jazasyn kesti. Úkim 2006 jyly 30 jeltoqsanda oryndaldy. 2004 jyly BUU Qaýipsizdik keńesi №1637, 1723, 1790 qararlaryn qabyldap, Irakta sheteldik koalısıalyq ásker endirýge sanksıa berdi. 2007 jyly 10 qańtarda «Úlken tolqyn» atty jańa operasıa bastaldy. 2008 jyly BUU mandaty bitýine baılanysty koalısıalyq áskerdiń basym bóligi Iraktan shyǵaryldy, Iraktyń qaýipsizdik organdary eldegi jaǵdaıdy turaqtandyratyn jaǵdaıǵa jetti. 2010 jyly 1 qyrkúıekte «Irak bostandyǵy» operasıasy resmı túrde aıaqtalyp, «Jańa tań» atty operasıasy iske qosylyp, eldiń qaýipsizdigin Irak áskerı kúshterine tapsyrý bastaldy. 2011 jylǵy 15 jeltoqsannan bastap AQSH 9 jylǵa sozylǵan ıraktyq kompanıany aıaqtady. AQSH-tyń Irak soǵysyna qatysýy, S. Hýseındi jasaǵan qylmystary úshin sot arqyly jazalaýyna qatysty pikir de kereǵar. Bireýler AQSH-ty jaqtasa, endi bireýleri aıyptaıdy. Biraq, Amerıkaǵa jaǵymsyz kózqarastaǵylar myna bir aqıqat jaǵdaıdy kópe-kórneý es­ker­gileri kelmeıdi: eger de, S. Hýseın demokratıany qoldap, zańdy saqtap, genosıd pen repressıa jasamaı, gýmandy da beıbit saıasat júrgizgen bolsa, AQSH-tyń da, NATO-nyń da, BUU-nyń da Irakta sharýasy bolmaıtyn edi. AQSH-ty aıyptaýshylardyń jaqsy kóretin taqyryptarynyń biri – Aýǵanstan. «Halyqaralyq terorızmmen kúres, ál-Kaıda men Ýsama ben Ladendi joıý sıaq­ty jeleýmen amerıkandyqtar aýǵan eline basqynshylyq jasady» deıtin pikirlerdi jıi estip jatamyz. Alaıda, «demokratıalyq aýǵan halqyna kómek», «ınternasıonaldyq boryshty óteý» degen urandarmen kezinde KSRO da Aýǵanstanǵa ásker endirip, onyń aıaǵy onjyldyq soǵysqa (1979-1989) ulasqanyn antıamerıkanıster esterinen shyǵarǵan syńaıly. Soǵystan kóz ashpaǵan, kedeılikten sińiri shyǵyp, bilim men mádenıetten maqurym qalǵan Aýǵanstanǵa sheteldikter nege ásker kirgizýge qumar? Keıbireýler Aýǵanstan mańyzdy geosaıası aımaq, Qytaı, Úndistan, Pakıstan, Reseı sıaqty ıadrolyq klýbqa múshe, áleýeti de zor elderdiń qoltyǵyna kirip ketip, keńirdekke qanjar tireýge qolaıly deıdi. Alaıda, AQSH-tyń Aýǵanstanǵa ásker engizýiniń alǵysharttaryn tal­dasaq, geosaıası faktordan góri, álemdi alańdatatyn, ǵalamdyq qaýipsizdikke qater tóndirerlik dárejege deıin shıelenisken ishki problemalar sheshýshi ról oınaǵanyn baıqaý qıyn emes. KSRO 1989 jyly áskerin shyǵaryp áketken soń, Aýǵanstandaǵy «demokratıalyq» bıliktiń dáýreni bes-alty jyl ǵana boldy. Ómirden de, saıasattan da jaqsylyq kórmegen halyq tek dinge úmit artatyn deńgeıge jetedi. Aýǵan halqy arasynda Talıban ıslamıstik qozǵalysynyń tez arada bedel men bılikke ıe bolýyna osyndaı rýhanı-saıası daǵdarys qosymsha áser etti. Talıban – (pýshtý tilinde «medresede tálim alýshylar, tálimger» degen maǵyna beredi) aýǵandyq pýshtýndardyń arasynda 1994 jyly týyndaǵan ıslamıstik qozǵalys. Talıbandar 1996-2001 jyldary «Aýǵan ıslam ámirligin quryp», Aýǵanstandy bılep-tóstegen saıası kúshke aınaldy. Dıplomatıalyq turǵyda Birikken Arab Ámirlikteri,  Pakıstan, Saýd Aravıasy olardyń memlekettiligin moıyndady, ózge elder ala kózben qarady. Talıban óziniń baqylaýyndaǵy aımaqtarda dinı totalıtarızm ornatyp, qoǵam ómirine sharıǵat normalaryn engizdi. Sharıǵat zańdarynyń saqtalýy talıbter tarapynan qatań baqylaýǵa alynyp, teledıdar kórýge, mýzyka tyńdaýǵa, mýzykalyq aspaptarda oınaýǵa, sýret salýǵa, alkogól tutynýǵa, kompúter men ınternetti paıdalanýǵa, shahmat oınaýǵa, arsyz áńgimeler aıtýǵa tyıym salyndy. Sondaı-aq, talıbterdiń týy aq bolǵandyqtan, aq tústik aıaq kıim kıgender jazaǵa ushyrady. Er adamdar belgili bir uzyndyqtaǵy saqal qoıýǵa mindetti boldy. Al, áıelder qoǵamdyq oryndarda betin jaýyp júrýi tıis, jalǵyz emes, týys er azamatqa erip júrýi kerek. Áıel zatyna jumys isteýge tyıym salyndy, qyz-kelinshekter tek qana áıel dárigerge qaralýy qajet. Názik jandylardyń bilim alýyna da shekteý qoıyldy. 2001 jyly 26 aqpanda molda Mohammed Omar Aýǵanstandaǵy barlyq ıslamı emes eskertkishterdi qıratý týraly jarlyq berdi. Sol jyly 2 naýryzdan bastap Bamıan alqabyndaǵy IýNESKO qorǵaýyndaǵy álemdik mádenı mura sanalatyn tarıhı eskertkishter – taýǵa qashalǵan Býddaǵa arnalǵan eki alyp eskertkish (biriniń boıy – 55, ekinshisi – 37 metr) talqandala bastady. Talıbter eskertkishterdi neshe túrli qarý-jaraqpen atqylady, mınamen jardy, raketamen de atty. Bul aıýandyq áreket álem nazaryn aýdartyp, barsha adamzattyń narazylyǵyn týǵyzdy.Talıbandar shetelderdegi ekstremıstik, terorıstik uıymdardy, separatıstik qozǵalystardy qoldaıtyndaryn ashyq málimdedi. Ekinshi sheshen soǵysy kezinde, 1999 jyly kúzde Talıban basshylyǵy Reseı federaldy áskerimen soǵysyp jatqan sheshen sarbazdaryna 4 mıllıon AQSH dollaryn, 24 zenıttik-zymyrandyq keshender jiberý týraly sheshim qabyldaǵan. Onymen qoımaı, álemdegi barlyq musylmandardy Sheshenstannyń táýelsizdigin moıyndaýǵa, orys kápirlerine qarsy qasıtetti soǵysqa (jıhadqa) qatysýǵa shaqyrdy. 2000 jyly mamyr aıynda Reseı prezıdentiniń kómekshisi Sergeı Iastrjembskıı Aýǵanstandaǵy terrorıster bazalaryna soqqy berý múmkindigi týraly má­limdese, Qaýipsizdik keńesiniń hatshysy Sergeı Ivanov talıbandar Tájikstan, Qyrǵyzstan sıaqty odaqtastaryna qysym jasaıtyn bolsa, Reseıdiń áskerı is-sharalar jasaıtynyn aıtty. Biraq, ol kezde Reseı óte álsiz bolatyn, bılik basyna jańadan kelgen V.Pýtın sheshendermen kúresýge basymdyq berip, Aýǵanstanmen alysýǵa shamasy da, murshasy da bolmady. Osylaısha, ıslamdy tý etip, sharıǵatty qalqan etken talıbtik Aýǵanstan ha­lyqaralyq terorızmdi qoldaýshy ári daıyndaýshy el deıtin qoǵamdyq pikir qalyptasty.BUU Qaýipsizdik keńesi de talıban qozǵalysyn terorıstik uıym dep aıqyndady. Talıbter zaıyrly bilim beretin mek­tepterdiń barlyǵyn jaýyp tastaýǵa tyrysty. Olar ózderiniń saıasatyn qarjy-qarajatpen qamtamasyz etý úshin narkotık óndirisine keń jol ashty. Óıtkeni, ondaǵan jyldyq soǵystardan Aýǵanstan ekonomıkasy da, halqy ábden tıtyqtap qaljyraǵan edi. Islam men sharıǵatty betperde etip jamylǵan talıb ókimeti haram áreketterge deıin bardy: opıýmdy mak ósirip, geroın óndirýden basqa aýǵandyqtardyń qolynan keler kásip túri joq ekenin sezip, adamzatqa ajal sebýshi narkobıznesti ózderiniń baqylaýyna aldy. 1999 jyly 15 qazanda BUU Qaýipsizdik keńesi №1267 qararyn qabyldap, talıbter baqylaýyndaǵy Aý­ǵanstanda opıým óndirý kúrt ósip ketýine alańdaýshylyq bildirdi. Talıbandar Aýǵan­standy geroın óndirýshi álemdik lıderge aınaldyrdy. Reseı strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń málimetine súıensek, Aýǵanstanda 1996 jyly 2248 tonna geroın óndirilse, 1999 jyly 4565 tonna geroınǵa, ıaǵnı, eki esege ósken. Al, sheteldik sarapshylar Aýǵanstan 1999 jyly álemdegi barlyq geroınniń 79% óndirgenin, opıýmdy mak egetin egistik kólemi 57 myń gektardan 91,5 myń gektarǵa artqanyn kórsetedi. Tipten, sharýalarǵa bıdaı egýge tyıym salynsa, apıyn magyn egýshiler kerisinshe, aqshalaı syıaqy alatyn bolǵan. Talıbter mak egý men satýǵa 10%, opıým óndirý men satýǵa 20% resmı salyq endirgen. Osyndaı bassyzdyqtan Ortalyq Azıa, Reseı, Shyǵys Eýropa elderin basyp ótetin narkotrafıkter kúsheıip ketti. Narkobıznes damyp, álemdegi narkomandardyń sany kúrt ósti. Aınalyp kelgende, munyń barlyǵy narkoqylmystardyń artýyna, ǵalamdyq turaqtylyq pen qaýipsizdikke qater tóndire bastady. Osylaısha, talıbandar álemdik qaýymdastyqtyń ortaq jaýyna aınaldy, olardy ornyna qoıatyn jalǵyz ǵana kúsh – AQSH bastaǵan NATO ekeni belgili bola bastady. 2011 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSH-ta oryn alǵan teraktiler serıasy shydamnyń shegine jetken qaıǵyly jaǵdaıǵa aınaldy. AQSH kóp uzamaı ha­lyqaralyq terorızmmen kúresýge baǵyt­talǵan «Buzylmaıtyn bostandyq» atty keshendi áskerı operasıany bastady (bes baǵytty: Aýǵanstan, Fıllıpın, Afrıka múıisi, Batys Sahara, Grýzıadaǵy Pankıs shatqaly). AQSH-tyń bastamasyn álem qoldady. BUU Qaýipsizdik keńesi №1386 qararyn qabyldap, AQSH bastaǵan Aý­ǵanstandaǵy qaýipsizdikke járdemdesýshi halyqaralyq kúshterdiń áskerı operasıasyna ruqsat berdi. Iaǵnı, Aýǵanstandaǵy talıbterdiń rejımin áskerı kúshpen joıýdy, onyń ornyna demokratıalyq basqarý júzege asatyn, zań men quqyqqa negizdelgen beıbit qoǵam qurýdy jalǵyz AQSH emes, búkil álem qalap otyr. AQSH-ty basqynshy dep sanaýshylar «Túrli-tústi tóńkerister» men «Arab kóktemin» amerıkandyqtar uıymdastyrdy deýden de taıynbaıdy. Ádette, kiná taǵýshylar máseleniń baıybyna barmaı jatyp, baıbalam salǵysh keledi. Shynyna kelsek, «Túrli-tústi tóńkeristerdiń» de, «Arab kókteminiń» de túpki máni – bıliktiń halyq seniminen aıyrylyp, óziniń legıtımdiligin joǵaltýy. Muny saıası tilde delegıtımdený dep ataıdy. Delegıtımdenýdiń, ıaǵnı, bı­liktiń halyq seniminen aıyrylyp, óz legıtımdiligin joǵaltýynyń basty sebepteri: 1) qoǵamdaǵy ámbebap qundylyqtar men bıleýshi elıtanyń egoıstik múd­deleriniń qaıshylyqqa túsýi. She­neýnikter qaraqan bastarynyń múddesin ulttyq múddeden joǵary qoıyp, sybaılas jemqorlyqqa salynýy qoǵamnyń narazylyǵyn týǵyzady; 2) demokratıa ıdeıasy men áleýmettik-saıası tájirıbeniń arasyndaǵy qaı­shylyq. Bılik óziniń legıtımdiligi azaı­ǵan saıyn jantalasyp, bılikten aıyrylyp qalmaýdyń joldaryn izdes­tire bastaıdy, adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn aıaqqa taptap, sóz bostandyǵyn shektep, opozısıaǵa qatty qysym kórsetedi, bógde oıdaǵylardy (dıssıdentterdi) qatań jazalaýǵa kóshedi. Demokratıalyq ıdeıalar memleket terrorynyń tasasynda qalady; 3) saıası júıe aýqymynda halyqtyń múddesin kózdeıtin mehanızmderdiń bolmaýy; 4) sybaılas jemqorlyq pen bú­rokratıanyń beleń alýy; 5) kóp ultty memleketterde shovınızm, etnıkalyq separatızm, estremızm sıaqty jaǵymsyz qubylystardyń týyndaýy; 6) bıleýshi elıtanyń ózindik senimi joǵalyp, klandyq, traıbalıstik jik­shil­diktiń tereńdeýi; 7) bılik tarmaqtary arasyndaǵy qaıshylyqtar, vedomstvo aralyq teke-tiresterdiń kóbeıýi; 8) bılik organdary men qylmys áleminiń sybaılasyp, aýyz jalasyp ketýi. Bılik legıtımdiliginiń daǵdarysyna alyp keletin sebepter san-alýan, biraq, olardyń barlyǵyna halyqtyń bılikke qatysty narazylyq (protestik) kóńil kúıi tán. Mysaly, saılaýdyń, referendým men plebısıttiń ádil ótpeýi, ınflásıa men devalvasıanyń áserinen bolatyn qymbatshylyqtan turmys taýqimetiniń qıyndaýy, jumyssyzdyq, qylmystyń órshýi, ómir sapasynyń tómendeýi t.b. saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik sıpattaǵy túrli sebepter halyqtyń narazylyǵyn týdyrady. Bılik legıtımdiliginiń resýrstary sarqylǵan saıyn halyq narazylyǵy ósýimen qatar, opozısıalyq kúshterdiń qoǵamdyq qoldaýǵa ıe bolyp, tez kúsheıý­ine yqpal etedi. Narazy halyq pen oppo­zısıanyń maqsat-múddesi túıisken kezde resmı bılikke talap-tilekter qoıý bas­talady. Ádette, «halyqtyń seni­min aqtamaǵan bılik otstavkaǵa ketýi tıis»,  «jalaqyny, túrli áleýmettik tólemderdi kóterý kerek», «salyqtardy tómendetý qajet» t.b. talaptar qoıylady. Bılik mundaı talaptardy qanaǵattandyra almasa, narazylyq odan saıyn kúsheıip, ashynǵan tobyr radıkaldy is-áreketke kóshedi. Munyń sońy jappaı buzaqylyqtar, ereýilder, qarsylyq aksıalaryna ulasyp, asqynǵan jaǵdaıda tóńkerister men azamat soǵysyna deıin órship ketý qaýpi bar. Buǵan sońǵy jyldary álemniń túrli elderinde oryn alǵan Qyrǵyzstan men Grýzıadaǵy túrli-tústi tóńkerister, «arab kóktemi», ýkraınalyq maıdan men «gıbrıdti soǵys», Eýroodaq elderindegi kásipodaqtardyń uıymdastyrýymen ótetin jumysshylardyń jappaı ereýilge shyǵýy jatady. Endi, osylarǵa qysqasha toqtala keteıik. Túrli-tústi tóńkerister – bılikti kúsh qoldanbaı qulatýdyń tehnologıasy sanalady. Túrli-tústi atalý sebebi – ár eldegi bılikke qarsy shyǵýshylar belgili bir ashyq tústi (sary, qyzǵylt, al qyzyl, kógildir, aq, ashyq jasyl) bostandyq úshin kúrestiń sımvoly etip tańdaýy. Osyndaı tóńkeristerdiń nátıjesinde postsosıalıstik lager elderdiń kóbisinde (KSRO, Shyǵys Eýropa, arab álemi) saıası rejımder aýysty. Olardyń hronıkasyn retimen aıtsaq mynadaı: 1989 jyl – Chehoslovakıadaǵy barqyt revolúsıa; 2000 jyl – Iýgoslavıadaǵy búldozerlik revolúsıa; 2003 jyl – Grýzıada «raýshan tóńkerisi» – «vardebıs revolúsıa»; 2004 jyl – Ýkraınadaǵy qyzǵylt revolúsıa; 2005 jyl – Qyrǵyzstandaǵy maqpal revolúsıa; 2005jyl – Ózbekstanda túrli-tústi tóńkeris jasaýǵa talpynys jasaldy; 2005 jyl – Lıvandaǵy kedr revolúsıasy; 2006 jyl – Belorýssıada vasılek (kóktiken gúl – egin arasynda ósetin ashyq kók gúldi aramshópterdiń bir túri) revolúsıasyn jasaýǵa talpynys jasaldy; 2008 jyl – Armenıada túrli-tústi tóńkeris jasaýǵa talpynys jasaldy; 2009 jyl – Moldavıada túrli-tústi tóńkeris; 2010 jyl – Qyrǵyzstanda ekinshi tóńkeris – Qaýyn revolúsıasy – (Halyq tóńkerisi). Bul atalǵan elderdiń barlyǵyndaǵy halyq narazylyǵynyń sebepteri bıliktiń ádiletsizdigi men jaýapsyzdyǵy, biliksizdigi men ashkóz jemqorlyǵy. Iaǵnı, negizinen ishki saıası sebepter sheshýshi ról oınady. Eger, bılik ádiletti, ultjandy, patrıotty bolyp, el-jurtyn oılasa halyq ta ondaı bılikti qurmetteıdi. Halyq bılikke razy bolsa, AQSH turmaq, saıtan kelip azǵyrsa da, eshqandaı tóńkeris jasamaıdy. 2014 jyly «Evromaıdan» dep atalǵan, Ýkraınada týyndaǵan jańa tóńkeris Eýroodaq pen Keden Odaǵynyń qaısysyna qosylamyz degen saıası daýdan týyndady. Onyń aıaǵy Reseıdiń yqpalymen Ýkraınanyń Batys Shyǵys bolyp bóli­nýine, Qyrymdy Reseıdiń aneksıalap, ózine qosyp alýyna ulasty. Reseı óziniń basqynshylyǵyn eshqashan moıyndaǵan emes, moıyndamaıdy da. Halyqaralyq quqyq normalaryn aıaqqa taptaǵan bul ádiletsizdik álemdik qaýymdastyqtyń nara­zylyǵyn týǵyzyp otyr. Taǵy da sol, kúshti el álsizine álimjettilik jasaı bastasa, oǵan AQSH bastaǵan Batys elderi qarsy turady. Qazir Reseıge qarsy ekonomıkalyq sanksıalar jasalýynyń da syry osynda. Eger, Reseı báleli jerge barmaǵyn suqpaı, búlingen jerden búldirgi almaı, Ýkraınaǵa tıispese, oǵan AQSH ta, Eýropa da tıispes edi. Ekonomıkalyq daǵdarys ta, alasapyran soǵys ta bolmas edi. Al, «Arab kóktemi» bolsa, arab áleminde 2010 jyldyń aıaǵynda bastaý alǵan demonstrasıalar men búlikterdiń (bir top adamnyń memlekettik tóńkeris jasaý maqsatymen etken áreketi) tolqyny. 2010 jyly 18 jeltoqsanda Týnıste Mohammed Býazızı eldegi korrýpsıa men alym-salyqtardyń aýyr­lyǵyna narazylyq retinde ózin-ózi órtep jiberdi. Onyń janqıarlyq áreketi týnıstik halyqtyń jappaı bas kóterýine yqpal etip, aıaǵy tóńkeriske ulasty. Qysqa merzim ishinde halyq narazylyqtary kórshi arab elderine jaıylyp, 2011 jyly kóktemde Aljır, Iordanıa, Egıpet, Iemen elderinde tóńkeris boldy. «Arab kókteminiń» keń etek jaıýyna áser etken faktorlar: arab elderiniń kóbisinde eldi bıleýshiler 30-40 jyl boıy aýyspaı uzaǵynan otyrýy, sybaılas jemqorlyqtan memlekettik apparattyń irip-shirýi, ekonomıkanyń quldyraýy, halyqtyń  áleýmettik hal-ahýaly tómendep ketýi. Ásirese, musylmandar juma kúni meshitke juma namazyna jappaı jınalatyn kún bolǵandyqtan, dinı ǵıbadattan keıin kúshti uıymdasqan sherýler men qarsylyq aksıalary kóp oryn alǵan. «Arab kókteminiń» nátıjesinde halyq tolqýynan tórt eldiń bıligi qulady:Týnıs prezıdenti 2011 jylǵy 14 qańtarda Zın ál-Abıdın Ben Alı bas saýǵalap Saýd Aravıasyna qashty. Egıpette 2011 jylǵy qańtardyń ortasynan bastap 18 kúnge sozylǵan halyqtyń qarsylyq aksıalarynan soń  2011 jylǵy 11 aqpanda 30 jyl el prezıdenti bolǵanHosnı Mýbarak otstavkaǵa ketti.  Lıvıany 40 jyldan astam bılegen harızmaly lıder Mýammar Kaddafı 2011 jyly 23 tamyzda bıliginen aıyrylyp, sol jyly 20 qazanda ózi dúnıege kelgen Sırt qalasynda Ulttyq ótpeli keńestiń sarbazdary qolynan qaza tapty. Iemen prezıdenti Alı Abdalla Saleh 2012 jyly 27 aqpanda óziniń bıliginen aıyryldy. Sonymen qatar, Oman, Marokko, Iordanıa, Sýdan, Mavrıtanıa, Djıbýtı, Lıvan, Batys Sahara, Kýveıt, Saýd Aravıasynda bılikke qatty qarsylyq kórsetken halyq tolqýlary boldy. Iordanıa, Kýveıt, Saýd Aravıasy sıaqty keıbir ekonomıkasy kúshti, baı arab elderi halyqqa qarjylaı kómek berý, qomaqty ótemaqylar tóleý arqyly buqara arab narazylyǵynyń betin qaıtardy. «Arab kókteminiń» zardaptary áli kúnge deıin joıylǵan joq, arab elderi daǵdarys pen azamat soǵysy jaǵdaıyn bastan ótkerýde. Qorytyp aıtar bolsaq, búgingi tańdaǵy álemdik saıasatta AQSH-tyń gegemondyǵy anyq baıqalady. Álemdik saıasattaǵy Amerıkanyń aralasqan daý-janjaldary kóbinese halyqaralyq qaýymdastyqtyń maquldaýymen, ótkir qajettilikten týyndap otyrady. Adam pende bolǵandyqtan, zań bolmasa, «Áı deıtin aja, qoı deıtin qoja» bolmasa, oıyna kelgenin istep, jaıylyp ketetini bar. Sol sıaqty, «buzyq» memleketterdi de qadaǵalap, bassyz­dyqtaryn tejep otyratyn bir kúsh qajet. Ókinishke oraı, osyndaı ıgi maqsatta qurylǵan BUU kóp jaǵdaıda dármensizdik tanytady. Sondyqtan, «álemdik jandarm» rólin kóbinese AQSH pen NATO elderi atqarýǵa májbúr. Bul – bultartpas fakt.

Seıilbek Musataev, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Saıasattaný kafedrasynyń profesory, saıası ǵylymdarynyń doktory

"Aqıqat"