Biz nemerem ekeýmiz dalaǵa shyǵyp, taza aýa jutyp qydyrýdy ádetke aınaldyrǵanbyz.
Birde nemerem:
– Ata, qazaqtar nege baspanasyz jáne turmystary nege jupyny? – dep surady.
– Jumyssyz adamnyń turmysy endi qalaı bolýy kerek edi? – dep men qarsy saýal qoıdym.
– Qazaqtar nege jumyssyz? – dedi nemerem óz kezeginde.
– Eee... qaraǵym, bul keseldiń sebebi áride jatyr, – dep kúrsindim men, – bul ǵasyrlar boıy qazaqty bodandyqta ustaǵan ozbyr ulttyń kórsetken quldyǵynyń, sonyń jat tєrbıesiniń saldary ǵoı. Bıleýshi ultqa qazaqtyń jeri men baılyǵy ǵana kerek edi, qazaq halqy oǵan tek jumys qoly (qul) retinde ǵana kerek boldy.
Qazaq jeriniń baılyǵyna ıe bolý úshin olarǵa aıdaǵanǵa júretin, ılegenge kónetin nadan tobyr qajet edi. Sondyqtan qazaq halqy óte qatal adam tózgisiz qanaýǵa, sonymen qatar eń zulym rýhanı qanaýǵa tústi. Qazaqty rýhynan, tilinen aıyrdy. Sóıtip ol tarıhyn, mádenıetin, salt-dástúrin bilmeıtin máńgúrtke aınaldy.
Mine, sóıtip qazaqtar ulttyq tárbıe, salt-dástúrden jurdaı kerenaý ultqa aınaldy. Osynyń yzǵary bolar, qazirgi kezde ata-analardyń kópshiligi balalarynyń tárbıesimen aınalyspaıdy, sondyqtan qandastarymyz mektepte durys oqymaıdy, óz betterimen júredi nátıjesinde olar bilimsiz, tárbıesiz. Bilimsiz adamdy eshkim jumysqa almaıdy, sebebi jumys berýshilerge bilimdi, bilikti mamandar qajet. Al jumyssyz, tabyssyz adamda baspana qaıdan bolsyn?
Bilimsiz, tárbıesiz adam ulttyq dástúrden, mádenıetten beıhabar, ol ultynyń tarıhyn bilmeıdi. Óıtkeni ata-anasy jas kezinen onyń sanasyna ulttyq dástúrdi, mádenıetti sińirmegen. Ol meńireý óziniń qarańǵylyǵynan, ata-babasy qandaı erjúrek, batyr bolǵanyn, osynaý keń-baıtaq jerdi kók naızanyń úshimen, aq semserdiń júzimen jaýlardan qorǵap qalǵanynan maqurym. Ol beıbaq óz qandastarynyń arasynan uly, álemge áıgili adamdar shyqanynan da beıhabar.
Nadan adam óziniń ulttyq tilin mensinbeıdi, ony qurmettemeıdi. Ulttyq tárbıe kórmegendikten, ol ana tilin bilmeıtin azǵyn máńgúrtke aınalady. Ulttyq ezginiń qurbany bolǵan máńgúrt beıshara oryssha tárbıelenip, sol tilde aqparat alady, al óz tilinde oqı almaǵandyqtan, tól tarıhynan, mádenıetinen, dástúrinen maqurym qalady. Eger otarshyldyq saıasattyń maqsaty bıleýshi ulttyń mártebesin asyryp, al qanalýshy ultty tómendetý, jasytý ekenin eskersek, árıne, tól mádenıetinen beıhabar máńgúrt beıshara basqa ulttyń mádenıetin moıyndap, sony dáripteıdi. Mamandardyń paıymdaýynsha, adam ózi oqıtyn, sóıleıtin tildiń ıesi bolyp tabylatyn ultqa rýhanı jaqyn jáne sol ulttyń ókili bolady.
Ókinishke qaraı, otbasynda, bilim berý oshaqtarynda, buqaralyq aqparat quraldarynda ulttyq tárbıe júrgizilmeıdi, sonyń saldarynan qazaqtyń balasy óz ultynyń tarıhyn, mádenıetin, dástúrin bilmeıdi. Balany jastaıynan bilimge, ónerge, sportqa, eńbekke baýlý qajet.
Soraqysy sol, qazirgi kezde orysqa sińip ketken tól sózimizdi qaıta aýdaryp júrmiz, mysaly: «tamojná» bul – «tamǵa» – «tańba», «belgi» degen maǵanadan shyqqan ózimizdiń tól sózimiz, al biz ony «keden» dep ekinshi ret aýdaramyz, sonymen qatar «mama», «papa» degen sózder, olar bizdiń «baba» (papa), «mámádan» (mama) alynǵan. Ata-babamyz áıeldiń omyraýyn «mámá» (mama) dep ataǵan – mamyq, jumsaq degendi bildiredi. Al biz ony ózimizdiń qarańǵylyǵymyzben «apa» dep qaıta aýdaramyz, qazaq jasy kelgen áıeldi solaı ataıdy. Masqara bolǵanda, topas, qarańǵy qazaqtar oryssha sóılemeıtin qandastaryn «mámbet», «mamba» dep mazaq qylady. Ol nadandardyń «mámbet» – Muhammed paıǵambardyń qazaqsha maǵynasy ekeni oılaryna da kirmeıdi.
Sondaı-aq ana tilin mensinbeı, orys tilinde shúldirlep júrgen malǵundardyń, olar dáriptep júrgen Reseı eldimekenderi ataýlarynyń basym kópshiligi túrik tilinde ekenin, esterine túsirgim keledi. Aıtalyq, Altaı, Baıkól (Baıkal), Sýly jer (Sıbır), Orynbor (Orenbýrg), Sary taý (Saratov), Esentoqa (Esentýkı), Enesaı (Enıseı), taǵy basqalary, - dep túsindirdim.
– Ata, qazaqtar nege jaıaý kisige arnalǵan trotýarmen júrmeı, kólik júretin jolmen júredi jáne olar júrip bara jatqan mashınany jibermeı, onyń aldynan jantalasyp júgirip ótedi? - dep surady nemerem.
– Shyraǵym, ol taǵy da sol tárbıesizdik pen sanasyzdyqtan týady. Baıqaıtyn bolsań, haıýan da júrip kele jatqan kóliktiń aldyna qaraı júgiredi, óıtkeni onyń sanasy joq, ol maqulyqqa tán ınstınkke baǵynady.
– Qandastarymyz nege shyǵatyn esikten kirip, kiretin esikten shyǵady jáne nege jolda adamǵa qarsy júredi? – dep nemerem taǵy da saýalyn jalǵastyrdy.
– Bul – taǵy da sol tárbıesizdikpen qarańǵylyqtyń salqyny, óıtkeni ol beıbaqtar otbasynda, mektepte ondaı tárbıe almaǵan. Ol nadandar bizdiń elde jol júrisi oń jaqtan (pravostoronnee dvıjenıe) ekenin bilmeıdi. Sondyqtan, balam, joldyń oń jaǵymen júrý kerek, – dep sózimdi túıindedim men.
Kókjal
