Árbir memleketti adam quraıdy, ıaǵnı adam sol qoǵamnyń eń baǵa jetpes baılyǵy, óıtkeni baılyqtyń barlyǵy jáne memlekettiń qaýipsizdigi, kerek deseńiz táýelsizdigimizdiń baıandy bolýy osy adamnyń qolymen jasalady – bul aksıoma. Sondaı-aq, adamnyń basty maqsaty – ómirge urpaq ákelip, ony ósirip-jetkizip, tárbıeleý ekeni barshaǵa beseneden belgili. Al sol adamdy dúnıege ákelip, baǵyp-ósirip, tárbıeleıtin januıa (semá) memlekettiń tiregi ekeni taǵy anyq.
Qazaq elinde, bizge jat evropalyq mádenıet kelmes buryn – ata-anasymen sıyspaý, ajyrasý, jalǵyz basty áıel, kári qyz, sur boıdaq degen uǵymdar atymen bolǵan emes. Bul keselder sol otarshyldyqpen kelgen náýbet.
Statısıkaǵa júginsek biz ajyrasý boıynsha AQSH, Reseıden keıingi oryndamyz. Atalǵan elderdiń halqy sáıkesinshe 325 jáne 146 mıllıon, al Kazaqstannyń turǵyndary 18-aq mıllıon ekenin eskersek, bul máseleniń bizde qanshalyqty asqynǵanyn baıqaý qıyn emes.
BAQ-tyń málimdeýinshe 2017 jyly alty aıdyń ishinde Kazaqstanda 59 myń adam otbasyn qursa olardyń 26 myńy ajyrasqan, sóıtip bizdiń elde árbir januıanyń úshinshisi ajyraǵan. Sondaı-aq, qazirgi kezde jastardyń otbasyn qurýdy keıinge qaldyrý beleń alyp barady, egerde qyzdar 25-30 jasta turmysqa shyqsa, erler 30-40 jastyń aralyǵynda úılenýdi ádetke aınaldyrǵan, ókinishke oraı búgingi tańda elimizde boıdaqtardyń sany 3 mıllıonnan astam. Iaǵnı, ol dúnıege urpaq (adam) ákelý degen basty maqsattyń ornyna kólik, úı alý degen eles josparlarmen jáne mahabbat degen bulynǵyr, aldamshy sezimmen almastyrý.
Tarıhka úńiletin bolsaq mahabbat sovet úkimetiniń saıqal týyndysy, olaı deıtinimiz komýnıser ulttyq salt-dástúrimizden, mádenıetimizden aıyryp, halqymyzdy azdyrý úshin «mahabbat» degen ıdealogıalyq quraldy keńinen qoldandy. Esterińizde bolsa sol zamandaǵy aqyn, jazýshylardyń barlyǵy sovet úkimetiniń tapsyrysy boıynsha sol «mahabbaty» jarysa jyrlady, tipti mektepte sovet ádebıeti páninen ony oqytty.
Al endi sol ajyrasqan juptardyń ýáji ol meni túsinbeıdi, súımeıdi degenge saıady. Kezinde olardy úılenýge eshkim májbúrlegen joq, óz erikterimen bir-birin «súıip» qosylǵandar emespe. Sonda álgi atyshýly mahabbattary qaıda? Ómirdiń azǵantaı synaǵyna shydamaǵan ol qandaı mahabbat? Sebebi eki jas bir-biriniń minez-qulqyn bilmeı, tárbıelerine tereń úńilmeı, ata-anasyn da zerdelemeı kórseqyzarlyqpen qumarlyqty tereń sezimmen shatastyryp, «maǵan unaıdy» degen shalalyq ýájben úılene salady. Dana babamyz «adamnyń alasy ishinde» dep beker aıtpaǵan, óıtkeni pende árqashan kemshiligin jasyrady. Árıne munyń arty ajyrasýǵa ákelip soǵady, ol óz kezeginde dúnıege jetimdi ákeledi, al ol beıbaqtyń bolashaǵy – tárbıesiz, sotqar, baqytsyz adam.
Mahabbat – ol mol ómir tájirıbesimen, úlken tárbıemen, bilimmen keletin jáne árkimge qona salmaıtyn, tek qana tańdaýlylarǵa tán tereń sezim. Mahabbat – tabıǵattyń sıy. Ol erke-totaı balaǵa onyń kórseqyzarlyǵyn qanaǵattandyrý úshin alyp bere salatyn oıynshyq emes. Mine, sol ajyrasqandardyń basty qatelegi qumarlyqty mahabbatpen shatastyrýynda. «Bári jaqsy kóriner alǵashqyda» degen Uly kemengerimizdiń dana sózine shalaǵaı jastarymyzdyń mán bermeýinde.
Qazirgi zamanda, ókinishke oraı otbasyn qurý máselesine halqymyz óte jeńil-jelpi qaraıdy. Bolashaq jubaılar bir-birin tolyq tanymaı, ata-analaryn jaqsy bilmeı jatyp, jyltyraǵan betin qumartyp úılene salady, mine onyń saldary ajyratýǵa ákelip soǵady. Sońǵy kezde boıjetkendi turmysqa ázirleý jónindegi sheshe tárbıesi de joǵalyp barady. Ata-babamyz otbasyn qurý máselesine asqan jaýapkershilikpen qaraǵan, sondyqtan qazaqtyń «Úılený ońaı – úı bolý qıyn» degen dana sóziniń tórkini osyny ańǵartsa kerek.
Ultymyzdyń januıa qurý máselesine baılanysty úlken salt-dástúri, mádenıeti bolǵan, olar: Qyz tańdaý, aıttyrý, atastyrý, quda túsý, úılený dástúri.
Ár ata-ana óz ulynyń bolashaq qalyńdyǵyn erte oılastyrǵan, óziniń teńin izdegen. «Anasyn kórip qyzyn al» degen qaǵıdany qatań ustaǵan. Iaǵnı, bolashaq qudasyn oryndy jerden, tekti kisilerden, ataly, irgeli aýyldan qaraǵan. Aldymen, «Qyz tańdaý» dástúri júzege asady. Bozbala kóńili unatqan qyz balasyn tolyqtaı óz zerdesinen ótkizip, tańdap alady. Boıjetkenniń tal boıynan tabylýǵa tıis qasıetter baǵalanǵan soń, jigittiń qasyndaǵylar onyń áke-sheshesine sezdiredi. Osylaı «Qyz tańdaý» salty «Qyz aıttyrý» dástúrine jalǵasady.
Bir-biriniń otbasyn jaqsy tanıtyn, kóp jyldar qoıan-qoltyq aralasqan jora-joldas ata-ana laıyqty degen adamdaryna ádeıi baryp, balalarynyń bolashaǵy týraly áńgime qozǵaıdy, ózderiniń quda bolý nıetin bildiredi. Muny «qyz aıttyrý» deıdi. Keıde birin-biri jaqsy biletin, óte syıly, dos kisiler balalary jas kezinde-aq, tipti anasynyń ishinde jatqan kezinde de kelip olardy bir-birine qosý týraly sóz baılasady, muny «atastyrý» deıdi.
Balalaryna es kirip, sanaly bolǵan kezinde qyz balany bolashaq ata-enesiniń qolyna bergen, onda bolashaq jubaılar kámeletke tolǵansha aǵa qaryndastaı bolyp bir úıde turǵan bul olardyń bir-biriniń minezine jaqyn beıimdelýine jáne baýyrmal bolyp ósýine yqpal etken. Bul bolashaq jubaılardyń arasynda urys-keristiń bolmaýynyń kepili.
Ár qazaqtyń otbasynda boıjetkendi sheshesi túrmysqa ázirleıdi «Sheshesin kórip qyzyn al» degen halyq danalyǵy sonyń bir aıǵaǵy. Qazaq áıelderi qyzdaryn ıbalylyqqa, tózimdilikke, er azamatty qurmetteýge tárbıelegen, eger eri dóreki minez kórsetse ony asqyndyrmaı aqylmen sheshe bilgen, osynyń saldarynan qazaqtyń otbasy shaıqalmaǵan, berik bolǵan – mine sondyqtan bizdiń ata-babamyz osyndaı keń baıtaq jerge ıe bolyp qalǵan.
Qyz aıttyrylǵannan keıin jigittiń týǵan-týysqandary qudalyqqa qyz aýylyna barady. Eger kúıeý bala qyzǵa unasa jáne qyzdyń ata-anasy qarsy bolmasa eki jaq quda bolýǵa sóz baılasady. Qyz ben jigit aq otaýda ońasha kezdesedi. Nekesi qıylady. Qyz uzatý toıynan keıin, qyzdyń týǵan-týysqandary jigit aýylyna qarsy toıǵa barady. Bul dástúr úılený toıy «Esik-tór kórsetý» dep atalady.
Ultymyzdyń salt-dástúri boıynsha qyzdyń áke-sheshesine jigit jaǵy ózderiniń shama-sharqynda sılyq beredi ony «qalyń mal» deıdi. Qyz jaǵy óz kezeginde qudalarǵa kıit kıgizip syı-qurmet jasap qyzdyń jasaýyn beredi.
Bul, komýnıserdiń ultymyzdy joıý úshin jasaǵan ıdeologıalyq shatpaǵyna sáıkes, eshqandaı qyzdy satý nemese satyp alý emes, eki jaqtyń týysqandyq qatynastaryn odan ári jaqyndastyrý maqsatynda jáne túptep kelgende jas jubaılardyń berik otbasyn qurý úshin jasalatyn ulttyq salt-dástúrler. Qazaqta «kúıeý júz jyldyq, al quda myń jyldyq» dep beker aıtylmasa kerek.
Kókjal
