Bostandyq – izgi perishte.

Ketpekke ushyp ǵaryshqa,

Aq qanatyn qomdap tur.

Maǵjan.

Arly júrek qashan da asyl muratty ańsaıdy. Ol murat jeke bas múddesinen emes, Otan múddesinen týady. Týǵan eldiń mereıli kúnderin ańsaǵan, qazaqtyń mamyrajaı zamanǵa jetýin tilegen, ultynyń kemel keleshegi bar ekendigine sengen úrkerdeı toptyń ishinen Maǵjan aqynnyń shynardaı tulǵasy aıryqsha sáýle shashyp, ultynyń júregine energıa darytady. Maǵjan jyrlarynyń qýaty san ǵasyrǵa jetedi.

Kúnshyǵysta aq altyn bir syzyq bar:

Men kelemin, men paıǵambar –

Kún uly.

Aqyn Kúnnen týǵan Gýnnyń tikeleı urpaǵy qazaq eliniń qajyr-qaıratyna kámil sendi. «Qazaq bostandyǵyn alyp óz kúnin ózi kóretin el bolady» degen oıdan góri «qazaq óz táýelsizdigimen qosa bodandyqta otyrǵan ózge Shyǵys ha­lyq­tarynyń buǵaýdan shyǵýyna sebin tı­gizedi. Olarmen birge ózi de ósip-ór­kendeıdi. Sóıtip beti teris qaraǵan Batysty ońǵa buryp, ıgi jolǵa salady» de­gen uly maqsat aqyn sanasynan berik oryn alǵan edi. Maǵjan qazaqtyń bas bolar kúnin kútti. Halqyn Paıǵambarǵa teńeýiniń sebebi osynda. Biraq qazaq boıynda ózge baýyrlarynyń basyn biriktirer, uıytqy bolatyndaı kúsh-qýat múlde az edi.

Tulpar minip, týdy qolǵa alaıyn,

Sýyryp qylysh, qan maıdanǵa baraıyn

Jerdiń júzi kim ekenim tanysyn,

Jas bórideı biraz oıyn salaıyn!

Tirilteıin alyp atam arýaǵyn,

Tazartaıyn Saryarqanyń

 topyraǵyn,

Jan jaǵyna tegis bılik júrgizip,

Kemeline kelsin keıingi urpaǵym.

Aqyn eliniń atynan sóıleıdi. Bul bir jaǵynan ultyna arnaǵan úndeý tárizdi. Maǵjannyń usynysyn jurty oryndaı almady. Ǵasyrlyq qýaty sarqylǵan qazaq qandaı da bir áreketke barýǵa tym dármensiz edi. Eliniń osy kúıin kórgen uly onyń erteńinen qaýiptenedi de:

Tereń teńiz tebirendi,

Kúnshyǵysym kúńirendi,

Qyraǵy kózim kóredi:

Jelkildegen týmenen,

 Jer kúńirentken shýmenen,

Qara bult qaptap keledi.

Kúnbatysty jaılaǵan túnektiń jyldam jyljyp, Kúnshyǵysqa taqap qalǵandyǵyn Maǵjan astarlap jet­kizgen. Aqyn tek soǵysty aıtyp tur­ǵan joq, ol rýhanı azýdan, psı­­holo­gıa­lyq tozýdan, sana ser­gel­­deńi­nen elin saqtandyrady. Rýh tu­man­dansa, sana sary býǵa aınalady. Batys osyndaı halge jetti. Eýropanyń kúı­reý prosesin Maǵjannyń zamandasy Osvald Shpengler «Zakat Evropy» eń­be­ginde jan-jaqty baıandaǵan bolatyn. Shpengler óz kezine deıingi jáne sol sát­tegi Eýropany jazsa, Maǵjan onyń kele­shegine kóz júgirtedi:

Tarsyl-kúrsil, qandy atys.

Kóp bilem dep bólýge,

Kóp kúlem dep ólýge

Jaqyn qaldy Kúnbatys.

Aqynnyń kóripkeldigine tańdanasyz. Tehnokratıaly, azǵan tirshiliktiń toqy­raı­­tynyn qazaq aqyny kóre bilgen. Eýropanyń aqyryn jyr quralymen sýrettep berdi:

Qap-qara tún. Ýaqyt aýyr ótedi,

Oı artynan oılar kelip ketedi.

Tún balasy kózinen jas tógip,

Kúnshyǵystan bir paıǵambar kútedi.

Kúnshyǵystyń Kúnnen týǵan Gýn uly osylaı degende Batystyń óz ókili de tań shapaǵyn dármensizdene kútetindigin jarıa etken-tin. Ol – D.Merejkovskıı.

Ýstremláá nashı ochı

 Na bledneıýshıı Vostok,

Detı skorbı, detı nochı

Jdem ne prıdet lı nash prorok,

– degen «Detı nochı» óleńinde.

Ári qaraı:

My nad bezdnoıý stýpenı.

Detı mraka, solnse jdem:

Svet ývıdım ı, kak tenı,

My v lýchah ego ýmrem, –

dep, Shyǵystan tarar aq sáýleniń eń bolmasa bir úzigin kórsek degen Ba­tys­tyń úmitin jyrlaıdy aqyn. Eýro­panyń úmi­ti, Shyǵystan shýaq dám­etýi áli de jalǵasýda. Batys ulyna qazaq aqyny bylaı dep jaýap jazǵan edi:

Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,

 Men – Kún uly, kózimde kún nury bar

Men kelemin, men kelemin, men kelem.

 Kúnnen týǵan,

Gýnnen týǵan Paıǵambar.

 Maǵjan men Merejkovskııdiń óleń­de­rin salystyratyn zertteýshiler bir jaqty komparatıvıstik kóz­qara­s­- tar­­dan týǵan «elikteý teorıasyn» us­ta­nyp kelgendigi málim. Olar «Maǵ­jan Merejkovskııge eliktedi» deıdi. Múl­d­e olaı emes. Maǵjannyń Eýropa aqy­nynyń óleńin oqyp, oǵan jaýap jazýy elikteýshiliktiń kórsetkishi emes. Elikteý – ózinde bolmaǵan nárseni bireýden úırený degen sóz. Eger Maǵjan shetel aqynyna eliktegen bolsa, mynadaı jyr joldary onyń qalamynan týmas edi:

Muńdarlardy adasqan,

Aıyrylyp esten shatasqan

 Kúnshyǵystyń jolyna

 Salaıyq, shetsiń demeıik,

Aıamaıyq, kómeıik

Kúnshyǵystyń nuryna.

Asyl tekti, asqaq rýhty, qazaq aqyny bireýden bir nárse alýdy qajetsinbeıdi. Ata-babasy Kúnge tabynǵan, kıiz úıde kún sáýlesin birinshi bolyp kóretin Gýn urpaǵy tas úıde týyp-ósken, kún nuryn keshteý kórgen eýropalyqtan úırenip jyr jazdy deý aqylǵa syıa qoımas.

 Áı, sen kesel Kúnbatys

Bul jatýyń qaı jatys,

Joǵal jyldam jolymnan.

Bolmasa qoryqsań ólimnen,

Úmitiń bolsa ómirden,

Usta meniń qolymnan!

Qurdymǵa ketip jatqanǵa aqyn kómek qolyn sozýda. Qarmanarǵa taly joq Eýropanyń hali múshkil. Ol jedel kómekke zárý. Ózi qarýmen qorqytyp, úrkitip qoıǵan dala halqynyń júregi meıirimge toly bolsa da dármensiz. Tek Maǵjan sıaqty iri tulǵalardyń otty kózderi jalyn atyp, aıbardy ańǵartady. Keshegi Attıla – búgingi Maǵjan. Ekeýi de eliniń rýhanı, áleýmettik taǵdyry úshin ot keshti emes pe?

Maǵjan Kúnbatysty rýhanı apattan qutqarýǵa umtyldy. Sondyqtan da onyń tuǵyry Merejkovskııden áldeqaıda bıik. Kúnnen týǵan balamyn, Jarqyraımyn janamyn. Kúnge ǵana baǵynam. Maǵjan – ıdeasıal aqyn. Idea­sıal­dyq – qazirgi túsiniktegi dinshildik emes. Ol – kosmostyq rýhtan nurly sezim­niń nár alýy. Iedasıalızm Maǵjan shyǵar­ma­larynyń fılosofıalyq osi.

 Aıaq basyp Arsyǵa,

Júgirip baryp qarsyna

Táńiriniń tilin uǵamyn.

Jer-jahandy Jaratqan bir Táńiri. Kóp­shendilerdiń danalyǵy táńi­r­shil­dikte. Jalǵyz Táńirige tabynatyn qa­zaq dúnıeniń syryn tereń sezingen. Kóktegi Kúnge, Aıǵa, Juldyzdarǵa qarap bir Jaratýshyǵa syıynǵan. Maǵjan eliniń rýhyn qasterlegen, biregeı aqyn bolǵandyqtan halqynyń tanym-túsiniginen ajyramaǵan. Keıbireýler Maǵjandy «eýropashyl» deıdi. Múlde olaı emes. Eýropa HVİİİ-HİH ǵasyrda-aq eseńgiregen. Onyń jansyz, rýhsyz keıpin kezinde Vólter, Gogol, Pýshkın, Lermontov, Stendal, t.b. óz shyǵar­ma­larynda sújet, detaldar arqyly kórsetken. Olar Batystyń qaty­gez, ózimshil, aılakerligine qarap otyryp, onyń kelesheginen kúmándanǵan.

Kók esigi ashyldy,

Jumaq nury shashyldy

 Keldi ushyp bostandyq.

Uly dala turǵyndary ıgilik ataýlyny Kókten kútken. Sergek sana men ushqyr logıka taza rýhqa tán. Tekti­lik te rýh bolmysynan. Aqyn alyp keńis­tik aýqymyndaǵy ár prosesti sergek aǵa­ra­dy. Nur Kókten tússe, bostandyq ta Kókten. Halyq azattyǵyn ózi jeńip al­ǵa­nymen, osy «jeńip alýdyń» ózi Táńiriniń rahymymen bolǵan is.

Bostandyq – izgi perishte.

Ketpekke ushyp ǵaryshqa,

Aq qanatyn qomdap tur.

Bostandyqtyń mekeni – ǵarysh. Óte sırek kezdesetin kosmostyq tanym Maǵjan aqynǵa tán. Iedasıal sezim kosmostyq tanymmen astasyp jatyr.

«Men – Kún uly, kózimde kún nury bar», deıdi, Maǵjan. Eýropalyqtardyń eshqaısysynan dál osyndaı motıvti taba almaımyz. Olarda Kún – sımvol retinde bar, biraq Kún shýaǵynyń ózi Eýropa aqyny úshin bir arman. Batystyqtarǵa Kún sáýlesi tapshy. Kósh­pendiler sıaqty erkin dalada kún nury­na bólenip júrmegendikten tas úılerdiń turǵyndary qandaı da bolsyn nurǵa zárý. K.Balmonttyń «Ia v etot mır prıshel, chtoby vıdet solnse» deýiniń sebebi osy. Balmont ómirdiń shýaǵyn ańsaıdy, al Maǵjan «Kún ulymyn» deıdi. Maǵjan osy tusta kez kelgen Eýropa aqynynan áldeqaıda bıik tur. Onyń oılaý qabileti orasan, sezimi sergek, júrek jylýy mol. Sondyqtan da ol kúlli adam balasyna shýaq syılaǵysy keledi. Maǵjan týǵan halqyn eń bıik tuǵyrdan túsirgisi kelmeıdi. Ol ómirlik energıasyn eliniń qamyna arnady. Ultynyń tektiligin kún nuryna malynǵan qýatty jyrlary arqyly anyq kórsetti.

 Sharafat JYLQYBAEVA