Respýblıkanyń agroónerkásiptik kesheniniń problemalyq máseleleriniń biri – kishigirim óndiris bolyp tabylady, bul jalpy aýyl sharýashylyǵy óniminiń jalpy kólemindegi basqarýdyń kishigirim sharýashylyqtarynyń joǵary úlesimen rastalady, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi QR ASHM baspasóz qyzmetine silteme jasaı otyryp.
Bul óz kezeginde shaǵyn óndiris ónimderdi satýǵa, materıaldyq-tehnıkalyq resýrstarmen qamtamasyz etýge, qoljetimdi qarjylandyrýǵa, veterınarlyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge, turaqty shıkizat bazasyn qurýǵa jáne basqa problemalarǵa alyp keledi. Munyń barlyǵy ónimderdiń sapasy men básekege qabilettiliginde kórinis taýyp otyr.
Osy máseleni sheship, aýyl sharýashylyq yntymaqtastyǵyn damytý maqsatynda 2015 jyldyń qazanynda agrarlyq bıznes tıimdiligin arttyrý quraly bolýǵa tıis bolatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń «Aýyl sharýashylyq kooperatıvteri týraly» Zań qabyldandy.
Qabyldanǵan zań aýyl sharýashylyq sýbektileri men agroónerkásiptik óndirýshiler úshin kishigirim basqarý nysandaryn irilendirý, biriktirý jáne jer resýrstaryn tıimdi paıdalaný, óndirilgen ónimniń turaqty satylymyn uıymdastyrý, saqtaý, óńdeý jáne basqa da qyzmetterdi kórsetý barysynda kooperatıvtik prınsıpterdiń múmkindikteri men artyqshylyqtaryn iske asyrý maqsatynda aýylsharýashylyǵy salasyndaǵy kooperasıanyń mańyzdylyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
2017 jyldyń qorytyndysy boıynsha respýblıkanyń aýyl sharýashylyǵynyń barlyq salalarynda 1180 aýyl sharýashylyǵy kooperatıvi tirkeldi.Tájirıbe kórsetkendeı, búgingi kúni aýyl sharýashylyǵy ónimderin daıynaýdy tek 528 aýyl sharýashylyǵy kooperatıvi (ASHK) ǵana júzege asyryp otyr. Kooperatıvterdiń qalǵan bóligi óz qyzmetin jańa formatta júzege asyrmaıdy nemese keleshegi joq sanalady.
2017 jyly aýyl sharýashylyǵyn qoldaýǵa 25 mlrd. teńge bólindi. Jabdyqtardy satyp alý úshin jalpy sannan 329 ǵana ASHK nesıemen qarjylandyryldy. Nesıe jelisi boıynsha jabdyqty alǵan keıbir ASHK ony tolyq kólemde paıdalanbaǵan, alynǵan jabdyq eshqashan paıdalanylmaǵan jaǵdaılar da bolǵan.
Mysaly, Aqmola oblysynda 46 kooperatıv (11 et, 35 sút baǵyty) quryldy. 157 jańa jumys orny ashyly. Kredıttik qarajat esebinen 23 modýldi sút qabyldaý pýnkti, 1 soıý stansıasy, 10 sút tasıtyn kólik satyp alyndy. Menshikti óńdeý bir kooperatıvte ǵana jumys isteıdi, bul belgilengen ASHK jalpy sanynyń 3% quraıdy. Sondaı-aq oblysta bos turmystyq tehnıka satyp alyndy. Aımaqtaǵy shyǵyndy kooperatıvterdiń úlesi 56,5% -dy quraıdy.
Óńirde maldyń sanynyń ósýin orta jáne iri kásiporyndar quraıdy. Agroónerkásiptik kásiporyndardyń derekterin óńdeýdiń jalpy ósýi menshikti qýattar esebinen qamtamasyz etildi jáne ótken jylda 9,5% qurady.
Tájirıbe kórsetkendeı, bul jaǵdaı Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq óńirlerine tán.
Kooperasıanyń damýyna teris áserin tıgizip otyrǵan negizgi problemalyq máseleler:
– ASHK qyzmetin júzege asyrmaıtyn bir jaǵdaı «toqtap turǵan» sannyń aıtarlyqtaı kóp bolýy;
– kooperatıv múshelerimen ózara árekettesý kezinde paıdaǵa salyq salý máseleleri, alǵashqy qosymsha qún salyǵy (QQS) bolmaýy;
– qurylǵan ASHK-niń nashar jabdyqtalýy;
– qajetti jobalyq qýattylyq úshin belgilengen ASHK óndirisiniń bolmaýy;
– óndiriletin ónimderdi satýmen baılanysty problemalardyń bolýy, ónimniń tehnologıasy men qaýipsizdigi salasyndaǵy naqty bilimniń joqtyǵy, sondaı-aq negizgi jáne aınalymdaǵy qarjynyń joqtyǵy;
– Ónimge (et, sút jáne jemis) arnalǵan qaıta óńdeý kásiporyndarynyń básekege qabiletti baǵasy naryqtyq baǵalarmen salystyrǵanda básekege qabiletti emes.
Kooperatıvterdi odan ári damytý úshin «Aýylsharýashylyq kooperasıasy týraly» Zańnyń barlyq múmkindikterin paıdalaný josparlanýda. Aıtalyq:
– Servıstik kórsetý boıynsha ASHK qyzmeti, mysaly, mashına-traktor stansıalaryn qurý;
– aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteriniń óndiris quraldary men materıaldyq-tehnıkalyq qorlaryn, mysaly, Keńes kezindegi AAH (aýdandyq agro hım) modeline sáıkes kooperatıv múshelerine tyńaıtqyshtar úlestirý boıynsha qyzmet;
– Aýylsharýashylyq ónimderin satyp alýda aýylsharýashylyq kooperatıvteriniń qyzmeti, mysaly, ASHTÓ-ny satyp alý jáne keıinnen satý nemese ÓQSH óndirisiniń kóptiginen satyp alý ortalyqtaryn qurý.
– aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý boıynsha aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteriniń qyzmeti;
Aýylsharýashylyq ónimderin óndirýde aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteriniń qyzmeti. Mysaly, kishigirim sharýa qojalyqtaryn úlken óndirýshimen nemese qaıta óńdeýshimen yntymaqtasatyn qaǵıdattar boıynsha kooperatıvter qurý.
Óz kezeginde, shaǵyn sharýa qojalyqtardy iri óndirýshimen nemese qaıta óńdeýshimen seriktestik qalyptastyrý jónindegi sharalardy júzege asyrý – atalǵan salanyń damýyna áserin tıgizedi, atap aıtqanda: barlyq qatysýshylary tehnologıalardyń saqtalýy, fermerlerge jáne asyl tuqymdy kúsheıtkishterge kepildik berý satylymy, bordaqylaý alańdary, fermerlerdiń rentabeldiliginiń artýy, sonymen birge sapaly jáne qymbat asyl tuqymdy buqalardy paıdalaný (jalǵa alý esebinen), fermerler sanyn ulǵaıtý, bordaqylaý alańdary men et óńdeý zaýyttarynyń júktemesin kóterý, mádenı azyq-túlik ónimderin óndirýdi yntalandyrý, turaqty sapaly et ónimderi men veterınarlyq qaýipsizdiktiń, ónerkásiptik soıýdyń, eksporttaýǵa jaramdy kepildik berýin qamtamasyz etý bolyp tabylady.
Ózindik qosalqy sharýashylyq kooperatıvterdi memlekettik qoldaý sharalarynyń biri daıyndaý uıymdardy satyp alý úshin QQS tóleıtin sýbsıdıa bolýy múmkin, bul «birinshi QQS» máselesin sheship, egin jınaý jumystaryn damytýǵa yqpal etedi. Nátıjesinde, jeke qosalqy sharýashylyqtar qosymsha ónimdi, mysaly, sútti tıimdi túrde júzege asyra alady.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi atalǵan salada naryqtyq qatynastardy damytýǵa baǵyttalǵan agroónerkásiptik keshendi qoldaý jáne damytý boıynsha zamanaýı shyndyqqa sáıkes kelmeıtin jáne kópshiligine tıimdi emes jáne tipti ádisti damytýdy tejeıtin jappaı qarjylyq sýbsıdıalar júıesin qospaǵanda memlekettik saıasatty júzege asyrýdy jalǵastyra beredi.