“Ulttyq Bilim” degende kóz aldyńyzǵa ne elesteıdi?

Al, “Ulttyq Ǵylym” degende ne týraly oılanasyz?

Eger sheksiz qıalyńyz irkilip, aýzyńyzǵa ońdy sóz túspese, meniń qıalymnyń jetken tusyn qarańyz. Ári qaraı kúlý ne jylaý óz sharýańyz.

“Qaıtalaý – bilimniń anasy”. Tek kóshirý emes. Taıaqtyń eki ushy bolatyny sekildi máseleniń durys hám burys tustary bar. Taıaq tek qoı qaıyrý úshin kerek pe? Másele onyń qaı jerinen ustaýda. Jerge qadalǵan bólikti qolǵa ustap, taza bóligin jerge tyǵyp lastaýda biz aqıqatyn shatastyryp aldyq. Muny uqqan kisige ǵıbratli hám maǵrıfatta úlken jol ashyp, dúnıelik bilimde Temirqazyq bolmaq.

Qytaılyq hám japondyq bilim dástúri degende bizdiń oıymyzǵa birkelki úlgide kıingen, sypaıylyq pen tártipke sheksiz moıynsunǵan, ustaz ben shákirttiń arasyndaǵy belgili bir garmonıaǵa negizdelgen oqý úlgisi elesteıdi. Mundaǵy júıeniń basty ereksheligi barlyq proses dzenge(úılesimdilik) negizdelgen.

Aǵylshyndyq jáne amerıkandyq bilim júıesi ózine tán erkindik pen shyǵarmashylyqqa negizdelgen, ózindik oıyn ashyq bildiretin oqytý dástúri elesteıdi. Al shyǵystyq nemese musylmandyq dástúrde bilim alýdyń qaınar kózi retinde túbi dinge baryp tireletin, belgili bir shekaralarmen shektelgen, odan ári attap ótýge tyıym salynǵan oqý júıesin kórýge bolady.

Men ataǵan osy elder qazir álemdik damý boıynsha neshinshi orynda tur? Ekonomıka bolsyn, saıasat, áleýmettik jaǵdaı, demokratıa, azamattyq qoǵam, ǵylym men jańa tehnologıa, qandaı salany alyp qarańyz, bul elder únemi birinshi orynda. Bizge unasyn meıli unamasyn aqıqat shyndyq osy. Tolstoıdy elýinde aqylynan aljastyrǵan ólim men ómir bolsa, meni uıyqydan aıyrǵan “Ulttyq Bilim” hám “Ulttyq Ǵylym” máselesi.

“Qazaq ǵylymy” men “Qazaq bilimi” degende kóz aldymyzǵa ne elesteıdi? Jańadan salynǵan, biraq stıli ne aǵylshyndyq nemese amerıkandyq sáýlet óneri pishinde turǵyzylǵan Ǵylym Akademıasy ma? Bylaı elestetińizshi: sol Akademıanyń qaq mańdaıynda jazylǵan “qazaq” sózin jáne oıý – órnekti óshirip tastańyzshy. Sosyn kez kelgen adamdy ákelip bul qaı ulttyń  oqý ordasy ekenin surańyz. Shet eldik túgili, ózimiz tanymaı qalatynymyzǵa men bás tigýge barmyn.

Eger meniń bul sózderimmen kelispeı, jalǵandyqty buzyp ótýge batylyńyz barmasa bul maqalany ári qaraı oqymaýǵa keńes beremin. Osynyń ózinde siz ómirińizdiń 3 mınýtyn bekerge ótkizdińiz. Sebebi shyndyq biz oılaǵannan da kúshtirek.

Jaraıdy, bul ǵylym men bilim ǵoı delik. Endi kez kelgen qaladaǵy oıý men qazaqsha jazylǵan kóshe ataýyn óshirip tastasańyz qazaqqa tán belgini taba alasyz ba? Qytaıǵa barsańyz myń kósheniń atyn ózgertip olarǵa qazaq batyrlarynyń atyn ilip tastasańyzda siz ózińizdi Qytaıda júrgendeı sezinesiz. Mine, bizdiń ǵylym men bilimniń aıanyshty jaǵdaıy osyndaı. Bizdiń elde keremet matematıkter tolyp jatyr, biraq kompúterge programma jasaıtyn mamandar joq. Bizdiń sol matematıkterimizdi álemdik deńgeıde ataqty Google, Apple kompanıalary jumysqa shaqyrady. Bizde myqty fızıkter men hımıkter de jetedi, biraq olardyń basyn qosyp bir ıdeıaǵa jumys jasatatyn, eldiń jańa tehnologıasyn jasap shyǵarýda iske qosatyn adam joq, adam bolǵanymen oǵan múmkindik beretin júıe joq.

Bizdiń ǵasyr bilimdiler men aqylmandar ǵasyry. Al biz óz bilim keńistigimizdi áli kúnge qura almaı kelemiz. Bizde damý bolmady  dep aıtsaq qate bolar. KSRO kezinde jaqsy bolsyn, jaman bolsyn ǵalymdar bir ıdeıaǵa  tóńireginde jumystandy. Áttegen, aıy sol qarqyn artynsha toqtap qaldy. Sol ǵalymdar 10 jylda ashqan jetistigin postkeńistik elderi 30 jyl ótse de  jasaı almaı keledi. TMD elderine tán kertartpalyq bolyp otyrǵan ǵylym men bilimniń jaıy túgel ortaq.

Reseı degende qandaı bilim júıesin elester edińiz? Ne batystyq emes, ne shyǵystyq emes álemdik standartty qaıtalaýshy júıe ǵana.

Ǵasyr alyptary tehnologıalar soǵysyn bastap ketkende bizdiń bar ermegimiz solardyń jasaǵan dúnıesin kóshirý(eshqandaı jańalyq qospastan qazaqshaǵa aýdarý), assa sheteldik beldi jýrnalǵa aǵylshyn tilinde maqala jarıalaý. Biz olardan qalǵan nárseni paıdalanyp kelemiz, qalaısha olardan artyq nárseni oılap taba almaqpyz? Olarǵa bizdiń bir – eki maqalamyzdyń keregi qansha? Olarda aqparat aǵyny sumdyq. Bir jyldyń kitaby kelesi jylǵa jaramaı qalady. Bizdegideı muqabasyn ózgertip tastap, burynǵy botqany qaıta usynbaıdy. Biz tamaǵymyz qarlyǵyp júrip jazǵan bir – eki maqalany kim, qaı sheteldik ańdyp oqıdy? Biz ózimizde qoldana almaı jatqan, ózimizde ıgere almaı jatqan dúnıemizdi shetelge tyqpalaǵanda qandaı abyroı almaqpyz? Ǵylymı dáreje men ataq pa? Eger rasymen sizdiń ashqan jańalyǵyńyz keremet bolsa onda olar ózderi kelip satyp alady nemese bir amalyn tapsa da urlap alady. Jer betine shyqqan bir túp jýsan qozynyń kózine kórinbeı qalýy múmkin be? Siz “ıá” deseńiz ǵalamdyq zańdylyqty buzǵanyńyzdy habarlaýǵa ruqsat etińiz.  Másele, sheteldi damytý emes, óz bilimimizdi, Ulttyq Bilimdi damytýda.

Bizdegi erekshe dep ataıtyn, eń myqty dep ataıtyn bilim bolsyn, ǵylym nemese áleýmettik kez kelgen baǵdarlama osydan birneshe jyl buryn shetelde jasalyp qoıǵan. Shyndyq qashanda ashshy keledi, sondyqtan ol sizdiń jarańyzdyń betine tıgende maýjyratyp uıyqyǵa salmaıdy. Ashýyńyzdy keltirip, azaptaıdy. Qalaı deseńiz de, qandaı renish bildirseńiz de aqıqattan attap kete almaımyz. Sebebi bir ıdeıaǵa berilmegen júrekter tolyq jalǵyzdyqta qartaımaq.

Ýnıversıtet terıtorıasyndaǵy tas joldy ǵana alyńyz. Onyń jarylǵan syzyǵy sizdiń bilim ordańyzdyń jaǵdaıynyń qanshalyqty deńgeıde ekenin siz sóılemeseńiz de, prezentasıa jasamasańyz da syrttan kelgen adamǵa bári aıqyn kórinip tur. Bilim – kitapta, jańalyq – ómirde.

“Qazaqty ne qutqarady? Jahandyq jutylýdan qalaı aman qalamyz?” – degen suraqtyń bir ǵana jaýaby bar. Ol– Ulttyq Bilim hám Ulttyq Ǵylym. Ózgelerden kósh boıy ozyq turamyz dep jarmasqanymyzben, kólge jetpeı taraý – taraý bop qumǵa sińip joǵalǵan ózenniń kebin kıemiz.

Eger biz osy qarqynymyzben álemdik standarttardan aspaı, ózgeler jasaǵan dúnıege máz bolyp, kóshire bersek biz eshqashan birinshi bola almaımyz. Baqylaýda esepti kóshirip bestik alǵan oqýshynyń urlyǵy túbi ashylady. Sonda biz, Qazaqstan qandaı oqýshy bolǵanymyz?

“Kóshirgen adam eshteńeni jańadan jasap shyǵa almaıdy. Al jańa nárse jasaýǵa qabiletsiz adam eshqashan birinshi bola almaıdy”.

 Osy sózdi qaıtalap oqyp shyǵyńyzshy...

Óz betinshe qımyldaı almaǵan jurtty “Qazaqstan - 2050”, “Álemniń eń damyǵan 50 eli”, “Máńgilik El” sekildi myń baǵdarlama bolsa da qutqara almaıdy. Kóshirý arqyly biz tek ózimizge ǵana qıanat jasap jatyrmyz ba? Joq!

Biz kóshirý arqyly álem ǵylymyna bir zıanymyz, óz elimizge bir zıanymyz tıip otyr. Ózgeniń júrip ótken jolymen júrip, sońynan erip onyń tar taban jolyn dańǵylǵa aınaldyrǵansha, áppaq qardy ombylap, óz izimizdi salyp, óz jolymyzda azap shekken myń ese artyq. Sonda bizdiń sońymyzdan ergen halyqtar biz júrip ótken tar taban joldy úlken dańǵylǵa aınaldyratyn bolady.

Sizge, Amerıkanyń qashan qulaıtynyn aıtaıyn ba? Biz qashan kóshirýdi qoıamyz, sol kúni Amerıka qurıdy.

Rysbek Ramazanuly