«Men esi aýysqan janǵa uqsaımyn ba?». Nú-Iork taıms, Amazon, Wall street journal sıaqty kóptegen álemdik baspalardyń №1 bestselleri, úzdik iskerlik ádebıeti atalymdary boıynsha jeńimpaz atanǵan sońǵy kezdegi qundy kitaptardyń biri, jańa tehnologıalar jaıly jazatyn amerıkalyq jýrnalıs Eshlı Venstiń «Ilon Mask: Tesla, SpaceX jáne bolashaqqa jol» atty eńbegi osylaı bastalady.
Bul – búginde ǵaryshty ıgerýde, avtokólik ónerkásibinde, bolashaqtyń energıasyn óndirýde de óziniń sony startaptaryn mıllıardtaǵan dollarǵa baǵalanatyn álemdik alpaýyt kompanıalarǵa aınaldyrǵan Kremnıı jazyǵynan shyqqan kásipker Ilon Masktiń sózi. Álbette, Ilon árdaıym óziniń ózgege uqsamaıtyn málimdemelerimen amerıkalyq qoǵamdy ǵana emes, álemdi de tańǵaldyryp keledi. Ony áý basta avantúrıs degender de boldy. Ol tabıǵaty kereǵar qaıshylyqqa toly jan. Avtor óz keıipkerin adamzat ıgiligi úshin baılyǵyn da, ómirlik qýatyn da arnaǵan Tomas Edıson, Genrı Ford, Govard Húz, Stıv Djobs sıaqty ataqty ónerkásipshiler men ınnovatorlardyń qataryna qoıady. Rasynda, atalǵan eńbek ózin qoǵam paıdasyna arnaǵysy keletin jandarǵa jaqsy kúsh-jiger syılaıdy.
Shyqqan tegi, balalyq shaǵy týraly
Búginde ár qadamy álemdik baspasózge azyq bolǵan Ilon Masktiń jurtshylyq aldyna alǵash ret shyǵýyn 1984 jyly ońtústikafrıkalyq «Jeke kompúter jáne keńselik tehnologıa» jýrnalyna kompúterlik oıynnyń bastapqy kodtaryn jarıalaýynan bastaýǵa bolady. Sol kezde bar-joǵy 12 jastaǵy jetkinshek ózi oqyǵan ǵylymı-fantastıkalyq kitaptar negizinde 167 kod jolynan turatyn Blastar atty «ǵaryshtyq» oıyn qurastyrady. Bul kompúterdiń mátindik ınterfeısteriniń ýaqyty bolatyn. Bul sheber baǵdarlama bolmasa da, onyń jetkinshek shaǵynda-aq qanshalyqty qabiletti ekenin kórsetti. Osylaısha, óziniń kompúterlik oıynynyń sıpattamasynda kórsetkendeı, jat ǵalamsharlyqtardyń shabýylynan qorǵaý jónindegi balań oıymen-aq bolashaqtaǵy adamzat taǵdyryna ortaq tulǵa ekenin bildirgendeı edi.
1971 jyly Ońtústik Afrıkanyń soltústik-shyǵysyndaǵy iri shahar Pretorıada týyp, el astanasy Iohannesbýrgke bir saǵattyq jerde aq násildilerge tán barshylyqta ósken onyń kez-kelgen bala tilegi qara násildilerden quralǵan qyzmetshilerdiń kómegimen tez oryndalatyn. Baqýatty ońtústikafrıkalyqtar aıtarlyqtaı kásippen shuǵyldana qoımasa da as ta tók kóńildi keshterge kóp ýaqyt arnaıtyn onda batys qoǵamyndaı emes, ýaqyt baıaý jyljıtyn. Masktiń balalyq shaǵy qandy oqıǵalarmen tuspa-tus keldi. Soýetodaǵy búlik kezinde aq násildi úkimetke qarsylyq kórsetken júzdegen qara násildi stýdent ajal qushty. Kóptegen jyldar boıy násilshildik saıasaty úshin Ońtústik Afrıka respýblıkasy qatań sanksıalarmen betpe-bet keldi. Syrt memleketterge barǵan basqa adamdar sıaqty Mask te bala kezinde el ishindegi ahýaldy jete túsinip, sol bir mesheý de merez saıasat úshin uıalatyn. Sondyqtan da bolar, bala dúnıetanymyndaǵy adamzatty qutqarý ıdeıasy nyǵaıa tústi. Jan dúnıesi jalǵyzdyqqa jaqyn jetkinshek adamzatty aǵartý týraly jıi oılanyp, armandaryn júzege asyrýǵa múmkindik beretin el retinde Amerıkany bir sát esinen shyǵarǵan emes. Sondyqtan 20 jasynan asqan bozbala shaǵynda Amerıkaǵa kelýi ata-babasynyń tamyr jaıǵan jerine oralýyndaı áser qaldyrady.
Rasynda, geneologıalyq tamyryna kóz jibersek, naǵashylary jaǵynan jalǵasatyn babalary shveısarıalyq nemister – Haldemandar áýleti AQSH táýelsizdigi úshin soǵys kezinde Nú-Iorkke Eýropadan kelgender edi. Balalyq shaǵynda Ilonǵa eshkimde qaıtalana bermeıtin óziniń tegi asa unaı bermeıtin. Fermerler otbasynan shyqqan kókesi Djon Ilon Haldeman AQSH-tyń orta batysyndaǵy Illınoıs shtatynda 1872 jyly týyp, keıin Mınnesota shtatyna qonys aýdardy. 1902 jyly osy shtattaǵy Peko qalashyǵynda Masktiń atasy Djoshýa Norman Haldeman dúnıege keldi. Alaıda ómirge uly kele salysymen 32 jasynda dıabet syrqatyna shaldyqqan Djonnyń ómirin az da bolsa uzartý úshin áıeli Almeda Djeın Norman elıksır oılap tabýdy kózdep, ózi Mınneapolıste oqyǵan mamandyǵy boıynsha hıropraktıka emine den qoıady. Osylaısha, Kanadadaǵy alǵashqy manýaldy terapevt atanǵan Masktiń ájesi kúıeýiniń ómirin taǵy bes jylǵa uzartady. Olardyń uly Djoshýa ákeden jeti jasynda qalsa da eńbekke erte aralasqan myqty azamat bolyp ósedi. Ol Kanadadaǵy kovboılardyń sporttyq jarysynyń negizin salýshy rodeolardyń biri. 1930 jyldardaǵy daǵdarys Djoshýany da qatty kúızeltti. Banktegi nesıelerin óteı almaǵan fermasynyń jerin tárkilep alady. Ol osydan keıin kóshpeli ómir súrgen. Djoshýa da, uly Skott ta shesheleriniń jolymen hıropraktıka mektebinde bilim aldy. Skott keıin omyrtqa jaryǵyn emdeý boıynsha álemdik mamandardyń birine aınaldy. 1948 jyly Djoshýa Kanada azamatshasy, bı muǵalimi Ýınnıfred Jozefın Flecherge úılenedi. Osy nekeden egiz ul men qyz – Keı men Meı týady (Meı – Masktiń anasy). Balalar bıden sabaq beretin stýdıa ornalasqan 3 qabatty úıde ósti. Birde árdaıym tynymsyz izdeniste júretin Djoshýa Haldeman ushý isimen áýestenip, jeke ushaq satyp aldy. Bala-shaǵasymen bir motorly ushaqqa minip, Soltústik Amerıkaǵa saıahat jasap júrgen otbasy tanymaldylyqqa da ıe boldy. Tipti keıin áıelimen birge «Haldemandar ushqanda» atty kitap ta jazdy. Jas kezinen sportshy da, dáriger de, saıasatker de bolǵan, onyń ústine oqys oqıǵalarǵa qumar Haldeman 1950 jyly Kanadadan ketýge bel baılaıdy. Olar úı-jaıyn satyp, ushaǵyn jınap, ózderi buryn múlde bolmaǵan Ońtústik Afrıkany betke aldy. Kúni qaınaǵan qurlyqqa kelgen soń qurap alǵan ushaǵymen turýǵa qolaıly jer izdeıdi. Osylaısha, Pretorıany qolaı kóredi ám sonda burynǵy manýaldy em kásibin jalǵastyrady.
Baıyz taýyp otyra almaıtyn bul otbasynyń qyzyǵýshylyǵynda shek joq dese bolady. 1952 jyly Djoshýa men Ýın 35 myń shaqyrymdy shaǵyn ushaqtarymen ushyp ótip, Afrıka arqyly Shotlandıa men Norvegıaǵa baryp qaıtady. 1954 jyly óz rekordtaryn jańartyp, 48 myń shaqyrym ushyp, Arabıa túbeginiń jaǵalaýymen Iran, Úndistan, Malaızıa jáne Tımor araldary arqyly Avstralıaǵa baryp keledi. Vızalyq qujattaryn alýǵa bir jyl boıy daıyndalǵan sapar ústinde uzaq jol men uıqysyzdyqtan qajyǵan Djoshýa tipti esinen tanyp, shtýrvaldy qolyna alǵan áıeli aman-esen ushaqty qondyrǵan eken. Bir motorly ushaqpen osynsha qashyqtyqty baǵyndyrǵan otbasy týraly búkil baspasóz quraldary tańdanyspen jazyp jatty. Haldeman 1974 jyly 72 jasynda qonýǵa bet alǵan kezinde dińgekter arasyndaǵy jelige dóńgelegi ilinip tóńkerilip ketken ushaǵynyń astynda qalyp qoıyp qaıtys bolady. Nemeresi Ilon bul kezde aıaǵyn apyl-tapyl basyp kele jatqan sábı edi. Ájesiniń áńgimeleýinshe, atasy Djoshýa ushaqty eshqandaı baılanys quraldarynsyz basqara beretin, ólimmen taıtalasyp júretin birbetkeı jan bolǵan kórinedi. Ilondy da alǵa jetelegen dál osy qandaǵy minez bolsa kerek.
Masktiń sheshesi Meı boı jete bastaǵanda-aq sulý da symbatty kórkimen ortasynan erekshelenip, oqýshy kezinen model mektebine baryp júredi. Demalys kúnderi jýrnaldarǵa fotosýretke túsip, podıýmdarǵa shyǵady. Laýazymdy tulǵalar qatysatyn sharalarda boı kórsetip, «Ońtústik Afrıka arýy» baıqaýynda fınalǵa joldama alady. Búginde 60 jastan assa da Meı hanym New York, Elle sıaqty sán jýrnaldarynyń muqabasynan túspeı keledi. Tipti Beıonse beınebaıanynan da kórindi. Meı men Errol Mask (Ilonnyń ákesi) bir aýdanda ósken. Errol Meıdi mektepte oqý úlgerimi úshin unatqan eken. Úılengennen keıin tuńǵyshtary Ilonnan soń inisi Kımbal, qaryndasy Toska dúnıege keledi. Anasy Ilonnyń balalyq shaǵy týraly erekshe súıinishpen áńgimeleıdi. Ilon jıi oıǵa ketetin. Áńgimeńdi estı bermeıtin, alysqa kóz tigip turatyn, deıdi ol. Osy jaǵdaı qaıtalana bergen soń áke-sheshesi balanyń qulaǵy múkis dep kúdiktengen de eken. Dárigerler balany teksere kele, estý qabiletin jaqsartý úshin adenoıdin alyp tastaýdy usynady. Alaıda, balasynyń jaǵdaıy qulaqqa emes, mıyna baılanysty ekenin ishki bir analyq túısikpen sezgendikten Meı buǵan kelispeıdi. «Ol basqa álemde júretin. Qazir de sóıtedi. Biraq oǵan endi kóńil aýdarmaımyn. Óıtkeni onyń jańa zymyran nemese sol ispetti jańa tehnologıany oısha jasap jatqanyn bilemin» deıdi sheshesi. Mask bala kúninen óziniń oıǵa alǵan dúnıesin ár tetigine deıin anyq kóre alatyn qabiletke ıe. Muny búgingi ınjenerlik grafıkamen salystyrýǵa bolady. Iaǵnı oıyndaǵy dúnıe men kóz aldyndaǵy beıneniń algorıtmdik baılanysyn, jedeldigin, tynysyn, kınetıkalyq qýatyn, nysanǵa áserin anyq kóretin tabıǵı daryny bar. Sondaı-aq erte jastan kitaptan ajyramaıtyn oqymystylyǵy da erekshe. Baýyry Kımbal bala Mask kúnine on saǵattan, demalysta bir kúnde eki kitaptan oqyǵanyn aıtady. Birde dúken aralaýǵa shyqqan ata-anasy Ilonnan kóz jazyp qalady. Dereý Meı men Kımbal kelgen izderimen keri júrip izdestirgende, jaqyn jerdegi kitap dúkeninde edende otyryp, bar dúnıeni umytyp kitap oqýǵa kirisip ketken ony taýyp alady. Ol óse kele sabaqtan soń birden kitap dúkenine tartatyn da, tús áletinen kesh túskenge deıin túrli kórkem ádebıetti, komıksterdi, tanymal ǵylymı kitaptardy oqyp otyra beretin. «Keıde meni dúkennen qýyp shyǵaratyn, biraq kóbine kóp tıispeýshi edi» deıdi Ilon. Onyń súıip oqıtyn kitaptarynyń ishinde «Galaktıkaǵa avtostoppen», «Saqınalar ámirshisi», sondaı-aq Aızek Azımovtyń, Robert Haınlaınnyń kitaptary boldy. Mektep pen aýdandyq kitaphana aýqymynan asyp, 3-4 synyptarda Brıtan ensıklopedıasyn oqı bastaıdy. «Bul óte paıdaly! Óıtkeni sen ózińniń ne biletinińdi bilmeısiń. Jan-jaǵyńda qanshama dúnıe bar ekenin túsine bastaısyń» deıdi ol. Ilon synyptaǵy eń bilgir bala atanady. Túski asta qaryndasy Toska Jer men Aıdyń arasyndaǵy qashyqtyqqa qyzyǵýshylyq bildirse, aǵasy birden perıgeı men apogeıin naqty eseptep beredi. «Eger birdeńe kerek bolsa, bizdiń danyshpannan suraı sal» degen sózdi Toska jıi aıtatyn. Biraq oqymystylyǵyna qaraı Ilon sportqa múldem qyrsyz boldy. Aýladaǵy, kóshedegi balalar da onymen oınamaıtyndyqtan oqshaýlana tústi. Synyptastarynyń biri Gıdeon Fýre «Shynyn aıtqanda onyń mıllıarder bolatyn birde-bir belgisin baıqamadyq» dep aǵynan jarylady. Jaqyn dostary bolmasa da onyń oǵashtaý kórinetin qyzyǵýshylyqtaryn keı qatarlastary umytpaǵan eken. Solardyń biri Ted Výn Masktiń mektepke zymyran modelin alyp kelip, úziliste ushyrǵanyn aıtady. Áýesqoılar arasynda keńinen belgili ushyratyn qurylǵysy bar «Estes» sıaqty oıynshyq zymyrandar Ońtústik Afrıkada satylmaǵandyqtan, Ilon raketalardy ózi jasap alatyn. Sondaı-aq mekteptegi pikirtalastardyń birinde qazba otyndardy qoldanýǵa qatty qarsylyq bildirip, Jerdiń tabıǵı resýrstaryn óndirý saıasatynyń burystyǵyn, kún energıasyn paıdalanýdyń durystyǵyna nazar aýdartady. Al Terensı Benı esimdi synyptasy Ilonnyń mektepte-aq ózge ǵalamsharlyqtardy otarlaý týraly qıaldaıtynyn jetkizgen.
Mask 10 jasqa tolar kezde Iohannesbýrg gıpermarketinen alǵash ret kompúterdi kórdi. Joǵary sapaly elektronıka dúkeniniń buryshynda turǵan birneshe ǵajaıyptardy ári-beri aınalyp, arbalyp qalǵan bala 1980 jyldary satylymǵa shyqqan Commodore VIC-20 kompúterin qoıarda qoımaı ákesine alǵyzady. Satýshylar 5 kılobaıt jady bar kompúterdi meńgerýge jarty jyl jumsaý kerek dese, kúni-túni kóz almaǵan bala úsh-aq táýlikte kompúterdiń qoıasyn aqtaryp, ózdiginen úırenip alady.
Osylaısha, alańsyz balalyq shaq alǵa oza berer me edi, áke-sheshesi ajyrasqan soń Meı úsh balasymen qala syrtyndaǵy úıge kóshedi. Bir jyldan keıin Ilon ákesimen birge turýǵa sheshim qabyldaıdy. Jalpy, Ilonnyń ákesi Erroldyń ońtústikafrıkalyq retindegi tamyry tereńde. Erroldyń ákesi Ýolter Genrı Djeıms Mask armıa serjanty bolsa, sheshesi Kora Amelıa Mask Anglıada zıalylar otbasynda týyp-ósken eken. İri keńse ǵımarattary, saýda úıleri men turǵyn úılerdi jobalaıtyn qurylystarda ınjener bolǵan Errol balalaryn shetelderge jıi saparǵa alyp shyǵady. Alaıda balalaryna qatal bolǵany sonshalyq, Ilon AQSH-qa keteıik deı bergen soń birde qyzmetshini bosatyp, «amerıkalyq bolýdyń» qandaı ekenin bilsin degen nıetpen úı sharýasyn balasyna artyp qoıady. Jalpy, Ilon ákesi týraly kóp sheshile bermeıdi. Keıin áıeli Djastınmen birge balalaryn da atasymen kezdestirmeýge kúsh salady.
1980 jyldar Ońtústik Afrıkada qylmys órship turǵan edi. Onyń ústine Pretorıadan Iohannesbýrgke deıingi eń qaýipti baǵyt sanalatyn jolǵa Ilon inisi Kımbalmen birge poıyzben saıahattaıdy. Jol boıy kóp dúnıege qanyqqan balalar keıinnen bul sapardyń táýekelge bel býýǵa baýlyǵanyn aıtady. Sol sıaqty aǵaıyndylar bóleleri (Keıdiń balalary) Rasa, Lındon, Pıter Rıvpen birge talaı qyzyqty oqıǵalardy bastan keshedi. Birde pasqa jumyrtqalaryn boıap, aýqatty kórshilerine satsa, taǵy birde hımıa qosyndylarymen jarylǵyshtar jasap máz bolysty. Tipti oıyn avtomattary zalyn ashyp kásippen de aınalysyp kórmek boldy. 13-16 jastarynda Iohannesbýrgtegi keshter men erekshe oıyndarǵa da qatysty. Sportqa joqtyǵynan buzaqylardan taıaq ta jedi.
Jalpy, Mask birneshe elıtalyq mektepte aýysyp oqyǵanymen synybynda úzdikter sanatynda bolǵan emes. Biraq fızıka men matematıka sıaqty pánderde óte ozyq boldy. Ózdiginen Beısık, Kobol, Paskal sıaqty baǵdarlamalaý tilderin jetik meńgerip aldy jáne ǵylymı-fantastıkalyq ádebıetterge jaqyn bolýynyń áserinen bolar, «Saqınalar ámirshisi» sıaqty oıǵa syımaıtyn zattar men aıdaharlar tarıhy ispetti dúnıeler jazǵysy keletin. Birde múldem mán bermegen bir pán úshin kelesi synypqa kóshpeıtindigi týraly aıtqanda, ań-tań bolǵan Mask atalǵan pándi oqyp eń joǵary bal jınaıdy.
Mask 17 jasynda Ońtústik Afrıkadan Kanadaǵa ketti. Odan sál buryn Pretorıa ýnıversıtetinde túsip, fızıka men mashına qurylysyn zertteı bastaǵanymen, bes aıdan keıin tastap ketti. Aıtýynsha, atalǵan oqý ornynda kanadalyq qujattar kelgenshe ýaqyt ótkizýge týra kelgen. Taǵy bir nusqa – mindetti áskerı boryshyn óteýden jaltarý úshin bolýy múmkin. Ol uzaq ýaqyt boıy armandaǵan Amerıkaǵa birden nege bet túzemedi degen saýal týady. Zańnamanyń ózgerýine baılanysty Meıdiń balalaryna Kanada azamattyǵyn alýǵa múmkindik alýynyń qatysy bolýy múmkin. Al Mask baspasóz máslıhattarynda muny ata-babalarynyń jolymen júrýge balaıdy. Dese de kompúter men tehnıkaǵa degen ólsheýsiz ińkárlik Ilon Maskti Kremnıı jazyǵyna qaraı tartatyn da turatyn...
Dýman ANASH
Derekkóz: egemen.kz
