«Egemen Qazaqstannyń» - betinde qoǵam jáne memleket qaıratkeri Ábish Kekilbaevtyń «Táýelsizdik tolǵaýy» jarıalanǵannan keıin redaksıa sol maqalanyń atyn arnaýly aıdarǵa aınaldyryp, onyń aıasynda azattyq, táýelsizdik, egemendik, erkindik ıdeıalaryn ashyp kórsetetin, bostandyqtyń qadir-qasıetin onyń barshamyzǵa artar jaýapkershiligin tanytatyn materıaldar jarıalaı bastaǵany oqyrmanǵa málim dep oılaımyn. Osy oraıda táýelsizdik tarıhynyń ár jyly jaıly jeke-jeke  maqalalar berip shyǵý ıdeıasy da óte qyzǵylyqty. Gazet basshylyǵy osy oraıdaǵy oılaryn aıtyp, biraz ýaqyttan beri memlekettik isterge aralasyp júrgen adam retinde osy jyldardyń biri jaıynda eske alý, oı eleginen ótkizý yńǵaıynda taldamalyq maqala jazýymdy suraǵanda kóp oılanbaı-aq 1992 jyldy tańdadym.         

Onyń sebebin dál osy jyldyń táýelsizdik tarıhynda alar orny alabóten ekendiginde. 1991 jyl bizdiń táýelsizdikti jarıalaǵan jylymyz retinde el tarıhynda qalmaq. Oǵan daý joq. Sonymen birge Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq Zańǵa elbasymyz 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda qol qoıǵanyn, ıaǵnı ol jyldyń tek sońǵy  jarty aıynda ǵana táýelsizdik jaǵdaıynda ómir súrgenimizdi, onyń ózi de áýeli – 21 jeltoqsanda, Almatyda Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy KSRO-nyń birjola, resmı túrde taratylýymen baılanysty saıası oqıǵalarǵa toly bolyp ótkenin umytýdyń jóni kelmeıdi. 1991 jyly Qazaqstan basshylyǵynyń negizgi nazary táýelsizdik  ıdeıasyn pisip jetildirýge, turǵylyqty ult ókilderi respýblıka halqynyń jartysyna da jetpeı jatqan jaǵdaıda geosaıası turǵydan da, demografıalyq sıpaty jaǵynan da, bizden túr-tulǵasy bólekshe ózge eldermen birdeı kúıde erkin, azat memleket qurý úshin tıisti ázirlik jasaýǵa jumsalǵany, jan-jaǵymyz otqa oranyp jatqanda alaýyzdyq shoǵynyń ushqyny elimizge túspeýi úshin kóp-kóp sharýa atqarylǵany sol tustaǵy sabyrlyq, salıqalylyq keıin ózin-ózi qaı jaǵynan da aqtaǵany jaqsy málim.                                   

1991jyly, Qazaqstannyń Memlekettik táýelsizdigi jarıalanbaı turyp jasalǵan bir qadamnyń mán-mańyzyn biz áli kúnge tıisinshe aıtpaı kele jatqan sıaqtymyz. Ol – qadam Qazaq KSR Prezıdenti N.Á Nazarbaevtyń  Sovet Odaǵynyń quramynda otyryp, dúnıe júzindegi eń úlken ıadrolyq polıgondy jabý týraly Jarlyq shyǵarǵandyǵy. Bul jaı ǵana saıası sheshim emes edi. Eldi mıtıńige shaqyrý da, árıne  azamattyq, degenmen Máskeýdiń marshaldary men generaldary kúshinde turǵan kezinde (al olar ult respýblıkalaryn áskerı okrýgtyń mańaıyndaǵy eldi mekender retinde ǵana qarastyratyn) atom polıgonyn tunshyqtyrý naǵyz táýekelshilik bolatyn. Ortalyqtyń shama-sharqyn synap baıqaý, ashyǵyn aıtqanda, osy sheshim arqyly  Máskeýge qyr kórsetý – táýelsizdikke beldi bekem býǵan eldiń basshysyna tán minez edi. Ony kezinde birimiz túsindik, birimiz túsinbedik, ol endi basqa másele.                                                                                                        

Al táýelsizdik tarıhynda alar orny alabóten dep otyrǵan 1992 jyldyń basty ereksheligi nede, onyń qadir-qasıeti eń aldymen qaı qyrynan tanylady degen suraq qoıylar bolsa, men «Bul jyl bizdiń táýelsizdikke  táýekel etken jylymyz» dep jaýap qaıtarar edim. Nege deısiz ǵoı? Negesi sol, 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda táýelsizdik tulpary taqymymyzǵa tıgendeı sóıleý obrazdyq oılaý, poetıkalyq teńeý turǵysynan alyp qaraǵanda ǵana áserli shyqpaq. Al pragmatıkalyq turǵydan, naqty saıası jaǵdaıdaǵy ahýaldy dál baǵalaý turǵysynan qarar bolsaq, ol jyly biz taqymymyzǵa bir tıse dep arman etken tulpar qolymyzǵa er-turmansyz noqta-júgensiz túsip, jalyna ǵana jalań qolmen jarmasqanymyzdy umytpaǵan jón.                                                          

Qazaq balasy sodan dál 270 jyl buryn bodandyq qamytyn kıip, bas erkinen aıyrylǵan edi. Qazaq balasy sonsha ýaqyttan beri qoly shylbyrǵa da, tizginge de jetpeı, azattyq arǵymaǵyn erttep minýden qalǵan edi. Tosyrqap qalǵan táýelsizdikpen qaıta tabysýdyń ózi talaılarǵa psıhologıalyq turǵydan ońaı tımedi desek, aqıqattyń aýylynan onsha alshaq ketpespiz. Bylaısha qarǵanda osy aıtyp turǵanym – paradoks. Azattyǵyn ańsamaıtyn adam bolýshy ma edi, erkindigin kóksemeıtin el bolýshy ma edi degen turǵydan qarasaq, árıne, áńgime etetin, kúmán keltiretin dáneńe joq sıaqty.

Biraq, bul bergi jaǵy ǵana. «Táýelsizdik tosyrqaý» degen tezısti de osy úshin ádeıi aıtyp otyrmyn. Úsh ǵasyrǵa jýyq ýaqyt boıy óz taǵdyryn ózi sheshpegen, demograftardyń ortasha eseppen ár otyz jyl da bir býyn aýysady degen mólsheri boıynsha aıtsaq, eldiń búgingi urpaqtarynyń shamamen alǵanda toǵyzynshy nemese onynshy atasy ǵana tolyq táýelsizdik jaǵdaıynda ómir súrgen ult adamdarynyń ómir saltynda, oılaý ereksheliginde kóptegen ózgeshelikter bolatynyn moıyndamaý múmkin emes. Arǵy tarıhty bylaı qoıǵanda, bergi jetpis bes jyldyń ózinde  qazaq sózdiń shyn maǵynasynda alǵanda memlekettik turǵydan oılaýdan alastatylyp kelgeni, biren-saran  jurttan moıny ozyq shyqqandar bolmasa jalpy qaýymnyń odan qol úzip qalǵany anyq edi. Óıtkeni máseleniń barlyǵy derlik Máskeýden qaralatyn, Máskeýde aqyldasylatyn, Máskeýde sheshiletin, Máskeýden tapsyrylatyn. Qansha jerden basyńdy qatyrǵanmen, túptiń túbinde Máskeýdiń sózi ótetinin bilgendikten de barlyq deńgeıdegi basshylar birte-birte jalpy memlekettik oılaýdan boıyn syrttata bastaıtyn. Sóıte-sóıte búkil ulttyń boıynda oryndaýshylyq psıhologıa ǵana ornyǵyp, bara-bara munyń ózi bodandyqtyń halyqtyq minezdi ózgertýine de aparyp soqtyra bastaǵan-dy. Qazaqtyń tili de, dini de, dili de, tálkekke túskeni sondyqtan edi.

1992 jyl el úshin, eldik úshin aıryqsha synaq jyl boldy. Bul jyly qazaqtyń ózgelermen terezesi teń, keregesi keń memleket qurýǵa qabilettiligi synǵa tústi. Bul jyly Qazaqstan halqynyń birligi synǵa tústi. Bul jyly qazaq halqynyń óziniń ishki birligi synǵa tústi. Bul jyly el basshylyǵynyń álemdik aýqymda oılaı bilý qabileti, saıası is-qımyldyń, ekonomıkalyq, sheshimderdiń kúrdeli zamanǵa saı  ádis-tásilderin, jańa joldaryn izdestirip taba bilý qabileti synǵa tústi. Jáne  sol synaqtyń qalaı bastalǵanyn aıtsańyzshy! 1991 jyldyń sońǵy kúninde Reseı prezıdenti B.N.Elsın óz halqyna jańa jyldyq «tartý» ázirlegenin jarıalady – 1992 jyldyń birinshi qańtarynan bastap baǵa bosatylatynyn málimdedi. Dál sol Elsın osydan biraz ýaqyt qana buryn, el prezıdenttigine saılaýǵa túserde  «Relske kóldeneń jatyp alsam da, baǵa bosatpaımyn» dep ant-sý isherdeı bolǵany este. Jańa jyldyń alǵashqy jumys kúni bastalar túnde mıllıondaǵan adamdar kórer tańdy kózimen atyrdy. Tańerteńnen shubatylǵan kezekke turǵan adamdar dúken ataýlyda kózine kóringenniń bárin satyp ala bastady. Bul kúnderi Qazaqstan halqy da alda endi ne bolatynyn demin ishine ala kútti. Kádimgi Abaı atamyz aıtatyn «Keler kún keler eken ne daıyndap, qarańǵy, qaraǵanmen boljaı alman» deıtin óli-ara shaq týdy. Ortaq rúbl aımaǵynda ómir súrip jatqan eki elde eki túrli jaǵdaı bolmaıtyny ózinen-ózi belgili. Sebebi kóterem attaı turalaı qulaǵan sovettik ekonomıkanyń qan tartar tamyrlary áli de Reseıde edi. Reseı basshylyǵynyń óz halqyna jasaǵan «Esten tandyra emdeýi» (áıgili «shokovaıa terapıa»)  balań memleketimiz úshin tym aýyr soqqy boldy. Aqsha saıasatyna qatysty máseleniń bári Máskeýde retteletindikten ári shekara degen aty bar da, zaty joq jaı uǵym kúıinde ashyq-shashyq jatqandyqtan (kedenniń túsimizge de kirmegen kezi ǵoı) bizdiń Reseıge ilespeske amalymyz da joq-tyn. Aqyry solaı boldy da. Prezıdent Nursultan Nazarbaev 3 qańtarda «Baǵany yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Reseıdegi jantalas endi bizde de bastaldy. Jarlyq kúshine engen 6 qańtardan keıin Qazaqstandaǵy dúken sóreleri  de birer kúnniń ishinde jalańashtanyp shyǵa keldi. Búgin neni bolsa da alyp qalý kerek, erteń báribir baǵa bul kúıinde turmaıdy – jurttyń oılǵany osy. Baǵa kún saıyn derlik qubylatyn kúıge jetti. Alǵashqy aptanyń ózinde-aq talaı jurttyń júıkesi juqaryp úlgerdi. Sol kúnderi «Egemen Qazaqstan» betinde dúkendegi abyrjyǵan jurttyń áńgimesi keltirilipti. Oı mynaý sumdyq qoı! Nan 5-6 ese qymbattap ketken. Úsh ese qymbattaıdy degeni qaıda? Máselen myna qolymyzdaǵy Saratov nany kúni keshe ǵana 96 tıyn edi, búgin 5 som 72 tıyn bolypty. «Bereke» nany odan asyp 6 som 72 tıyn bolǵan.  Sonda qalaı, túsinbeı turmyz – dep ashynady satyp alýshylar. Qazir gazet tigindisin aqtaryp otyryp, osy joldardy oqyǵanda meniń de kóz aldyma sol kúnder keledi. Jasy jetpisten asqan ákem, áıelim, inim úsheýi dúkende ettiń kezeginde qatar turyp úıge eki-úsh kılogramm et alyp qaıtsa rıza bolatyn.  Kóp jaǵdaıda kezekteri jetpeı bos qaıtqandarynyń qarıanyń qabaǵynan aq baıqaýshy edim. Eń qarapaıym buıymdardyń ózi taptyrmaı ketkeni jurttyń jadynda bolsa kerek. Aqyr  aıaǵy sirińkege deıin qat bolýǵa aınaldy. Sol kúnderde mynandaı bir anekdot shyqqan. Úı ıesi qonaǵyna: «Shaıǵa qant salyp ishesiz be, álde qolyńyzdy sabynmen jýasyz ba?» deıtin kórinedi...                                                        

Aıaq astynan qıyn jaǵdaı qalyptasty. Kúni keshegi qara nanyn búgin 5-6 esege qymbattaǵan baǵamen satyp alýǵa májbúr bolǵan adamǵa dál osynyń táýelsizdik jarıalaǵannan keıin jıyrma kún de ótpeı jatyp aldynan shyqqany ásirese ashyndyrarlyq jaǵdaı edi. «Al, aldyńdar táýelsizdikterińdi, sondaǵy jetiskenderiń osy ma?» degen sıaqty tabalaý sózderdi kezekte turǵandar arasynan estilip qalǵanyn  da moıyndamaýǵa bolmaıdy. Jaǵdaıdyń dál bulaısha oqys ýshyǵýyna Reseı basshylyǵynyń baǵany betimen jiberýge rúbl aımaǵyndaǵy basqa memlekettermen aqyldaspaı kirisip ketkeniniń kesiri kóp tıdi. Muny Nursultan Nazarbaev el halqyna arnaǵan Úndeýinde:  «Baǵany yryqtandyrylýynan keıin nebári bir neshe kún ótti,  biraq ol qazirdiń ózinde kóptegen adamdardy  asa aýyr jaǵdaıǵa dýshar etip otyr. Reseı jáne basqa respýblıkalardan  keıin bizdiń de osyndaı shara qoldanýǵa májbúr bolǵanymyzdy sizder jaqsy bilesizder. Áıtpese, bizdiń ónimderimizdi, birinshi kezekte azyq-túlik pen taýarlarymyzdy burynǵy KSR Odaǵynyń basqa aımaqtarynyń halqy jappaı satyp áketer edi de, sóıtip Qazaqstan ekonomıkasy orny tolmas shyǵynǵa tolar edi» , dep ashyq aıtty da. Qazaqstan basshysy baǵany yryqtandyrýdy 1 shildege deıin shegere turýdy usynǵan eken. «Qys jaǵdaıynda, onyń ústine egin shyqpaǵan jyldan keıin, azyq-túliktiń jáne dúnıe ataýlynyń báriniń qatań tapshylyǵy jaǵdaıynda mundaı sharaǵa barýǵa bolmaıtyn edi» – osyndaı oryndy oıǵa da des berilmegen. Jalpy, bul jyldar ishinde Qazaqstannyń syrtqy faktorlarǵa, ásirese, Reseı saıasatyna kóp-kóp jaǵdaılarda alańdaǵanyn eskermeske bolmaıdy. Sol kúnderi Respýblıka Keńesiniń májilisinde baǵa resmı túrde 6 qańtarǵa bosatylǵanymen, bul proses shyn máninde stıhıaly túrde talaıdan júrip kele jatqany, sondyqtan búkil álemdegi naryq zańdylyǵyna baǵynýdan basqa amal qalmaǵany ashyq aıtylǵan. Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha eń aldymen nannyń baǵasyn retteýge kúsh salynǵany, barlyq jerlerde azyq-túlikti qarttar men múgedekterge, tabysy tómen adamdarǵa, stýdenterge qoldan kelgeninshe arzandaý baǵamen satýǵa áreket jasalǵany jaǵdaıdy bir shama qolda ustap turýǵa múmkindik berdi. Prezıdent 12 qańtarda, ıaǵnı baǵa bosatylǵannan keıin on kún ǵana ótkende qol qoıǵan «Baǵany yryqtandyrý jaǵdaıynda halyqty áleýmettik jaǵynan qorǵaý jónindegi qosymsha sharalar týraly» Jarlyq boıynsha nannyń barlyq túrlerine jáne nan-toqash ónimderine, halyqqa pisiriletin nannyń ornyna satylatyn unǵa, sútke jáne sút ónimderine memlekettik rettemeli baǵalar belgilendi. Olaı etpegende halyqty naryqqa ashyqtan-ashyq qarsy qoıyp alý, tipti narazylyqqa urynyp qalý op-ońaı edi.                                                            

Iá, ekonomıkalyq synaq saıası synaqtan da aýyr  bolyp shyqty. Odaqtyq qurylymdar etpetinen túsken boıda-aq, búkil eldegi dırektorlar korpýsy abdyrap, sasyp sala berdi. Ónimge suranys tabý, basqa rynok izdeý máselelerimen Qazaqstanda buryn eshkim de shuǵyldanyp kórmegen bolatyn. Joǵaryda aıtqanymyzdaı buryn munyń bári Máskeýde oılastyrylatyn, Gosplanda qamdastyrylatyn, ne óndiretinin, onysyn kimge jiberetinin, ónimine  aqsha kimnen túsetinin, qansha túsetinin jurttyń bári aldyn ala bilip otyratynyn da, básekelestik jóninde oılap, basyn qatyryp jatpaıtyn. Talaı jyldan beri alyp júrgen ónimnen aıaq astynan bas tartý eshkimniń de oıyna kelmeıtindikten, onyń sapasyn arttyrýǵa jantalasyp jatý degen de qaperge kirmeıtin. Endi jaǵdaı kúrt ózgerdi. Ondaǵan jyldar boıy qalyptasqan ekonomıkalyq baılanystar kún ótken saıyn byrt-byrt úzilip, ortaq ekonomıkalyq keńistiktiń kóbesi mıllıondaǵan adamdardyń kóz aldynda sógilip bara jatty. Burynǵy Keńes odaǵyna engen elderdiń qaı-qaısysynda abyrjý, degbirsizdený ahýaly beleń ala bastady. Keıbir respýblıkalarda munyń ózi saıası aıtys-tartys aýmaǵynan asyp, ultaralyq qaqtyǵystarǵa, etnostyń óziniń ishindegi qarama-qaıshylyqtarǵa uryndyratyndaı kúıge jetti. 

«Esigimizdi baqytsyzdyq qaǵyp tur» – «Egemendi Qazaqstanda» 10 qańtarda jarıalanǵan, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevqa  joldanǵan ashyq hatta tap osylaı aıtylypty. «Eger taıaýdaǵy kúnderi jalgerlik, fermerler men sharýa qojalyqtary óndirýshiler arasyndaǵy laıyqty óz orynyn almasa, onda bizdiń aldymyzda dúkenderdiń bos sóreleri men aýyr synaqtar kútip tur deıik. Qazaqstan úshin osy bir syn sátte biz respýblıkany kúızelýden, retsizdikten, joqshylyqtan, asharshylyqtan, zorlyq pen zombylyqtan qutqarýdyń jolyn naryq qatynastaryn basybaılylyqtan bosatýdan, kásipkerlik belsendilik, eńbekti aqtaý úshin jáne adamdardy áleýmettik qorǵaý úshin quqylyq uıymdyq adamgershilikti-psıhologıalyq negiz qalaýdan kóremiz»  delingen eken hatta. Aýyr sóz. Alańdatarlyq sóz. Ashynǵannan adamnyń artyq ketkeni deı salatyn jalań aıqaı emes bul.  Janaıqaı bul. Iá táýelsizdik tarıhynyń eleń-alań shaǵynda osy uly ıdeıanyń ómirsheńdigi naqty synǵa túskenin, óz qandastarymyzdyń aýzymen-aq osyndaılyq kúmán keltiretin memleketimizdiń mereıli merekesiniń qarsańynda eske túsirip otyrýdyń ózi búgingi bıigimizdiń qadir-qasıetin  baǵalaı bilýge shaqyratyn bolady.                                                 

Eldegi áleýmettik jaǵdaı da shıeleniske tústi. Qaraǵandy oblysyndaǵy Shahtınsk qalasyndaǵy «Tentek» shahtasynyń kenshileri jumysty toqtatyp, Úkimetke talaptaryn qoıdy.  8 qańtar kúni Prezıdent shahterlermen kezdesti, oǵan jalǵyz «Tentektiń» kenshileri ǵana emes  Qaraǵandy men Ekibastuzdyń eńbek ujymdary ókilderi, shahtalardyń, razrezder men birlestikterdiń basshylary, salanyń kásipodaq birlestikteri  qatysty. Elbasy  «Qaraǵanda ýgol» birlestiginiń ákimshiligi men Úkimet ókilderine «Tentek» shahtasynyń kenshilerimen taǵy da kezdesip, mámilege keletin sheshim tabýdy usyndy. Sonymen qatar Nursultan Ábishuly «tentektikterdi»  qaıtkende de tynyshtandyrýdy kózdemegeni, salǵan  betten tek zańdylyq jolmen  júrý qajettigin, anarhıaǵa jol bermeıtinin qadap aıtqany óte mańyzdy boldy. Ózimizben qatarlas kóptegen táýelsiz memleketterde áıteýir daǵdarysty boldyrmaımyn dep bir sáttik saıası upaı úshin ýáde berýmen shektele salý, ereýilshilerdiń kóńil-kúı aýanymen oınaýshylyq túptiń túbinde jaqsylyqqa aparmaıtynyn, aınalyp kelgende basshylyqtyń bedelin túsirip, jurtshylyqty odan saıyn ashyndyrýǵa aparatynyn biz osy jyldar ishinde talaı ret kórdik. Bul jóninde Nursultan Nazarbaevtyń «bılik basyndaǵylardyń  popýlızmi bıleýshilerge qarsylardyń popýlızminen kem qaýipti emes... Popýlıser saıası upaı jınaý úshin eshteńeden taıynbaıdy. Eń bir qasıetti uǵymdardy da saýdaǵa salady. Olar adamdardy úlken ýádelerge, dańǵaza urandarǵa ońaı ılanatyndyqtaryn da jaqsy biledi. Qoǵamnyń nebir kúrdeli máselelerin op-ońaı sheship tastaýǵa sert beredi.» -degen sózin eske salǵanyn osy tusta artyǵy joq. Aıtqandaı, Nursultan Ábishulynyń bólshevıkterdiń bılik basyna tez kelýiniń, halyqtyń basym bóligin óz jaǵyna tez tartyp áketýiniń syryn aıtqany da nazar aýdararlyq. Nıkıta Mıhalkov ana jyly Almatyǵa «Sibir shashtarazy» fılmin ákelip kórsetkende Prezıdent kartınadan alǵan áserin bólise otyryp, mynadaı oıdy ortaǵa salǵan-dy: «Fılmdegi patsha       ofıserleriniń dramasy olardyń ótirik aıta bilmeıtindiginde, halyqqa jalǵan ýáde bere almaıtyndyǵynda. Al sol jalǵan ýádege halyqty qaryq  qylǵan bólshevıkterdiń sózine jurt uıyp, sońdarynan erip júre berdi».  Iá, eń jaqsy saıasat – prınsıpti saıasat degen sóz ras. Osynyń rastyǵyn jyldyń basynda, baǵany betimen jiberýge baılanysty eldegi jaǵdaı erekshe qıyndaı túsken kúnderde aıqyn sezine aldyq.                   

Bul 14 qańtarda bolǵan oqıǵa edi. Prezıdent Rezıdensıasynyń aldyna 200-deı adam jınalyp, ózderin ishke jiberýge talap etti. Munan birer kún ǵana buryn respýblıkalyq áleýmettik qorǵaý koalısıasy qurylǵan edi. Aralarynda jer tepkilep, artyq áńgimege baryp jatqandar da,  «Eger osydan bizdi ishke kirgizbese, onda esikke basa kóktep umtylamyz» degen áńgimelerge deıin aıtýshylar da bar. Alaıda, jurtshylyq tekke órekpigen eken. Kirem degenniń bári  ishke kirgizilip, koalısıa ókilderimen Prezıdenttiń ózi kezdesip sóılesti. «Koalısıa ókilderimen áńgime barysynda Prezıdent elde qalyptasqan aýyr ekonomıkalyq jaǵdaı týraly, shahtalardyń, munaı óńdeý zaýytynyń, asa iri óndiristerdiń toqtap qalý qateri jóninde aıtyp berdi. Oqıǵalardyń bulaısha óris alýyna jol bermeý úshin bastalǵan reformalarǵa demokratıalyq turǵydan kómek kórsetilýi qajettigi atap ótildi. Egjeı-tegjeıli, ashyq pikir alysýdan keıin koalısıa ókilderi ózderiniń qoǵamdyq qurylymdary arqyly qoǵamdy toptastyrý jumysyn  júrgizýge, asyǵys tujyrymdar men mıtıńilik qyzbalyqty boldyrmaýǵa uıǵardy» –  dep jazdy «Egemen Qazaqstan» sol kezdesý týraly. Jaǵdaı rasynda da qıyn edi. Mınıstrler Kabınetiniń 12 qańtarda ótkizilgen májilisinde óndirilgen ulttyq tabystyń ónimi 10 paıyzǵa qysqarǵany, qoǵamdyq eńbektiń ónimdiliginiń  deńgeıi 5,4 paıyzǵa azaıǵany aıtylǵan.                                                                      

Ekonomıkalyq reformalardy dál sol tusta óz betinshe júzege asyrý asa qıyn sharýa edi. Rúbl aımaǵyndaǵy elderdiń barlyǵynyń da ekonomıkasy ortaq qıyndyqtarǵa shyrmatylyp turǵan-dy. Onyń ústine Reseıdiń, Ýkraınanyń, Belorýstiń eýroposentrızmi  jańa jaǵdaıda kúsheımese basylmaıtyny da belgili bola bastady. Prezıdent Nursultan Nazarbaev «Ǵasyrlar toǵysynda»  atty kitabynda óziniń «rúbl aımaǵyn» saqtaýǵa tyrysýynyń eki sebebin túsindiredi: «Birinshiden, ol aımaqtyń buzylýy  TMD elderinen alshaqtaýyn tezdeter edi. 1990 jyly M. Gorbachev RKFSR Joǵary Keńesiniń derbes aqsha-fınans júıesin jasaý qaýlysyn kúshin toqtatý týraly Prezıdent Jarlyǵyna qol qoımaı qoıdy. Al qarjy-fınans júıesin joıý degen sóz memleketti joıý degen sóz edi. Ekinshiden, rasyn aıtsaq, biz ázir emes edik» .  «Alaıda, qandaı tótenshe jaǵdaı da qapy qalmas úshin sol kezden bastap  ulttyq aqsha shyǵarýǵa daıyndala bastadyq. 1992 jyly Reseıde barlyq baǵa bosatyldy. Sol kezde iske kiristik. Men Qazaqstan valútasyn shyǵarýdy bastaý týraly qupıa jarlyqqa qol qoıdym. Barlyq qatysýshylardan qupıany taratpaý jóninde qolhat alyndy». Osy arada myna bir jaıdy aıyryqsha razylyqpen sóz ete ketkim keledi. Ol aıtpaǵym – bizdiń azamattardyń sanasyna memlekettilik uǵymnyń sonshalyqty tereń engendigi, is basyndaǵy adamdardyń eldik isterge sonshalyqty jaýaptylyqpen qaraı bilgendigi. Oılap qarańyzshy, Reseı baǵany betimen jiberisimen-aq oılastyrylǵan ulttyq valúta shyǵarý isi bas-aıaǵy bir jarym jylǵa jýyq ýaqytty alǵan. Aqshanyń úlgisin jasaıtyn sýretshilerden bastap, ony talqylaıtyn, bekitýge qatysty úlgilerdi sonaý tumandy Albıon aralyna jetkizip, sol jaqta basylyp shyǵýyn qadaǵalaıtyn, birneshe ushaqpen talaı reıs jasap júrip, búkil elden bir aýyz sybys shyqqan joq. Memleket múddesine munshalyqty jaýaptylyqpen qaraýdyń talaı úlgisin men óz basym keıin úkimet múshesi retinde qyzmet atqarǵan jyldarymda qanshama ret kórip, shyn kóńilden súısingenim ras.                          

Ókinishke oraı bes saýsaq birdeı emes. Táýelsizdiktiń alǵashqy tutas jyly ózimizdiń qandastarymyzdyń arasynan da jeke bas múddelerin saıası saýdaǵa  salýshylyq az tabylmaıtynyn da kórsetip berdi. Baǵanyń qymbattap ketkenin táýelsizdiktiń ornaýynan bolǵandaı kórgen aýyl aımaqtaǵy azamattardy bylaı qoıǵanda, syn saǵatta táýelsizdikke tirek bolady-aý degen kisilerdiń arasynda da túımedeıdi túıedeı etýshilik, bolmashy nárseni úıdeı daýǵa aınaldyrýǵa tyrysýshylyq, qıt etse mıtıńiletip  ala jónelýge, sál ashynsa ashtyq jarıalaı qoıýǵa beıimdik baıqalǵany óte ókinishti. Sol tusta men «Órken» – «Gorızont» atalatyn eki tildi gazettiń bas redaktory edim, jastar basylymy retinde qym-qıǵash pikirlerge emin-erkin oryn berip, daýly dúnıelerdi de batyl jarıalap  jatatynbyz.  Sony betke ustap alyp bir bassa osylar basady-aý deıtin bolýy kerek, árkim ár-qıly pikirlerin redaksıaǵa tyqpalaýǵa tyrysatyn, oqyp otyrǵanda eldiń qamyn oılaıdy-aý degen adamdardyń az kúndik saıası oıyn úshin, arzan bedel, daýryqpa dańq úshin eshteńeden taıynbaıtynyna kózimiz jetip, kóńilimiz qulazıtyn. Keıin alańda ashtyq jarıalap, jastarymyzdy jeliktirip júrgen sol aǵalarymyzdyń keıbiri kreslolaryna qoly jetisimen opozısıa qataryn tez-aq tastap shyqqanyna kýá bolǵanymyz taǵy ras. Kóshedegi mıtıńishil topty jeliktire túsken syrtqy faktorlardyń biri  Ázirbaıjanda baspanasyz ádebıet zertteýshisi Ábilfaıyz Elshibeıdiń el prezıdenti bolyp saılanýy edi. Onyń aldynda Grýzıada da estet Zvıad Gamsahýrdıa osyndaı jolmen bılik basyna kelgen. Sol tusta bılikti alý op-ońaı bolyp kóringeni ras. Óıtemin de búıtemin degen álgi Elshibeı Taýly Qarabaqty qaıtaryp almaq turmaq, jeriniń úshten birinen aıyrylyp qalǵanda baryp jurt esin bir-aq jıǵan. Aıtqandaı osyndaı jaǵdaıǵa ózimizdiń de kýá bolǵanymyz bar. Sol kezdegi vıse-prezıdent Erik Maǵzumuly Asanbaev bir kúni Eski alańda ashtyq jarıalap jatqandarmen sóılespekke  bekindi. Apparattyń bólim meńgerýshisi retinde kezdesýge men de qatystym. Sondaǵy eldiń sózin aıtady-aý degen azamattardyń oı-pikiriniń balańdyǵy qaıran qaldyrǵany esimde. Bir jigit vıse-prezıdentke – Reseımen shekaranyń ón boıyna eni eki metrdeı or qazyp tastaý kerek, sonda bizdiń azyq-túligimizdi tası almaı qalady degen de usynys aıtty-aý...  Ashtyq jarıalaýshylardyń bir talaby koalısıalyq úkimet qurý bolatyn. Jańaǵy kezdesýden keıin kezinde el namysyn jyrtyp, halyq sózin aıtqan bir azamatqa jáı ázil retinde: Án shyǵaratyn, mýzykany túsinetin adam retinde sizge koalısıalyq úkimette mádenıet mınıstri qyzmetin berýdi oraılastyrýǵa bolar-aq edi, tek onda professıonal kompozıtor otyr ǵoı degenimizde,.... onyń shyn peıilmen bylaı aıtqany bar: «Joq maǵan ol mınıstrlikten góri İshki ister mınıstrligi qolaıly, ózim túrmede otyryp kórdim ǵoı, ol sıstema maǵan jaqyn tanys»...                                                       

Qolǵa tıgen táýelsizdikti, basymyzǵa qonǵan baqyt qusyndaı bostandyqty ustap turatyn Prezıdent pen onyń jańa qalyptasyp jatqan jaqtastary men Parlamenttegi zıaly qaýymnan basqa saıası kúsh sol tusta qoǵamdyq arenaǵa shyǵa qoımaǵany kóp uzamaı-aq málim bolyp qaldy. Zıaly qaýymdy ádeıi basa aıtyp otyrǵan sebebimiz – eldiń alǵashqy Parlamentine depýttardyń bir toby qoǵamdyq birlestikter arqyly kelgeniniń kóp kómegi tıdi. Rasyn aıtqanda, Ǵylym akademıasy arqyly, shyǵarmashylyq odaqtar men qoǵamdyq uıymdar arqyly depýtattyqqa ótken sol on-on bes adamnyń tarıhı eńbegin biz esh  ýaqytta umytpaýǵa tıispiz dep oılaımyn. Zıaly qaýym ókilderiniń az ǵana toby talaı-talaı tyǵyryqqa tireler tustardan eldik, memlekettik murattardan aman-esen, abyroımen alyp shyqqanyn ózimiz talaı kórgenbiz, soǵan talaı ret  súıingenbiz. Osy asa qýatty ıntelektýaldy top egemendik týraly Deklarasıany qabyldaýda da, memlekettik táýelsizdik týraly Konstıtýsıalyq Zańdy qabyldaýda da Prezıdentke eń senimdi súıenish bola bildi.

Munyń bir mysalyn ǵana aıtaıyn 28 mamyr kúni Joǵarǵy Keńeste  óte bir yńǵaısyz áńgime aıtyldy. Depýtat T.V. Javoronkova  «Azamattyq kelisim» dep atalatyn depýtattar tobynyń úndeýin oqyp berdi. Bul úndeý Qazaqstandaǵy ultaralyq qarym-qatynas, til saıasaty máselesin asa urynshaqtyqpen, ustamsyzdyqpen qozǵaǵanymen jurtshylyq arasynda erekshe alańdaýshylyq týǵyzdy. Depýtat óz úndeýin keshki májilistiń aıaǵyna qaraı oqyǵandyqtan, sol kúni áńgime óristemeı, ony talqylaý erteńge qaldyrylǵan. Kelesi kúngi tańerteńgi májiliske buqaralyq aqparat ókilderi ádettegiden kóp jınaldy. Jurttyń bári búgingi pikir talasyna eleńdep-aq otyr. Alaıda pikir talas bolǵan joq. Joǵarǵy Keńestiń Ult saıasaty jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Ábish Kekilbaev egjeı-tegjeıli túsindirme jasap bárin qolmen qoıǵandaı qylyp aıtyp berdi. Ábekeń jarty saǵattaı sóıleıtin sózin tolyq jazyp alyp kelipti, tegi, uıyqtamaǵan da shyǵar-aý. «Halyqtyń ózin-ózi bıleý quqy saqtalmaı turyp, jeke adamnyń quqy da saqtalmaıdy. Óıtkeni, ulty azat emes adamnyń ózi azat bolýy esh aqylǵa sımaıtyn sharýa. Endeshe, «Azamattyq kelisim» depýtattyq tobynyń adam quqy men bostandyǵyn aıaqqa basýshylyq dep júrgenderi, sonyń ishinde halyqaralyq quqyq qaǵıdalaryna qyryq qaınasa sorpasy qosylmaıtyn joldarmen kóp ulttylyq sıpat alǵan memleketimizdegi tilderdiń árekettestigin retteıtin zań qabyldaǵanymyz da, túptep kelgende álgi ár halyqtyń qol suqpas quqyn júzege asyrý bolyp tabylady. Ol zań halyqaralyq quqyq qaǵıdalarynyń bireýin bireýine qarsy qoımaıdy. Onyń durystyǵyn Helsınkı kelisiminiń Qorytyndy qujaty da (1973) sony júzege asyrý maqsatynda Madrıd (1980) Vena (1986), Kopengagen (1990) máslıhattarynyń Qorytyndy qujattary da, aty shýly «Jańa Evropanyń Parıj Hartıasy» (1990) da aıǵaqtaıdy. Qalamger depýtattyń osylaı shegeleı aıtqan sózderinen keıin bul másele boıynsha artyq daý-damaı týǵan joq. El tarıhyndaǵy birinshi Parlamenttiń jumysynda mundaı mysaldardy kóptep keltirýge bolady. Basqa emes 1992 jyl týraly jazýymnyń taǵy bir sebebi — bul jyldyń meniń memlekettik qyzmetke aralasyp, kúrdeli kezeńdegi kúrdeli máselelerge qatysa bastaǵan kezeńim retinde ózime óte qymbattyǵynan. Dál sol tusta Prezıdent óz mańaıyna jas kadrlardy jınaýdy qolǵa alǵan. Alǵashqy tańdaýynyń biri maǵan túsipti. Sáýir aıynda, oıda joq jerden Prezıdent Apparatynyń Mádenıet jáne ultaralyq qatynastar bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine shaqyryldym. Munyń aldynda qalalyq jastar gazetin ǵana basqarǵanyma, apparat jumysynan habarym joqtyǵyna qaramaı kórsetken senimge saı bolý úshin aıanyp qalmaýǵa tyrystym. Bólimdegi tájirıbeli azamattardyń kómegi kóp boldy. Tap bir meni jańa jumysqa kirisken betinde bir shırap, shyńdalyp alsyn degendeı, dál osy tusta kazachestvo máselesi asqynyp shyǵa keldi. Áli esimde, alǵashqy issaparlarymnyń biri Soltústik Qazaqstan oblysyna túsken, ol «Gorkaıa lınıanyń» jıynyna baılanysty bolyp edi. Apparattan birge shyqqan A.Shtopel (qazaqshaǵa sýdaı nemis azamaty), S. Qasymov sıaqty tájirıbeli qyzmetkerlermen birge kazaktar serkeleriniń keýdesin basyp, tym taırańdaýyna jol bermeıtindeı etip qaıttyq. Buryn komsomol jetekshileriniń biri bolyp júretin Ochkasovtyń (atyn umytyppyn) kazaktyń áskerı kıimin kıip alyp, oblystyq ákimshiliktiń biz áńgime ótkizip jatqan jerge kirip kelgeninde kabınetten qýyp shyqqanymyz, pogonyn aldyryp, jaı kıim kıip kelgeninshe qabyldamaı qoıǵanmyz este. Ókinishke oraı, jergilikti basshylardyń aýyzsyzdyǵynan Oral kazachestvosynyń patsha aǵzamǵa qyzmet ete bastaýynyń mereıtoıy is júzinde atala jazdady. Kazachestvonyń atamanynyń áskerı sherý jasamaımyz, shirkeýge kirip shoqynamyz da úıdi-úıimizge taraımyz degen sózine senip qalǵan jergilikti sheneýnikter Oraldyń oblystyq ákimshiligi men shirkeý turǵan aralyqty kazaktar tabanymen bir taptatyp ótti. Oblystyq «Azat» qozǵalysynyń músheleriniń tikeleı aralasýy nátıjesinde ǵana ekstremıstik odan arǵy arandatýshylyq is-áreketteri oryndalmaı qaldy. Osy bir oqıǵanyń ózi ultaralyq qarym-qatynas máselesiniń qanshalyqty shetin ekendigin tanyta tústi. Degenmen, Shyǵys Qazaqstanda oryn alǵan qandy  oqıǵanyń janyda bul da anaý aıtqandaı kúrdeli hal bolmaı shyqty. 

....Kún jeksenbi edi. Úıge telefon soǵylyp saǵat onǵa Prezıdent shaqyrady degendi aıtty. Endi bolmasa kóshege shyqqaly edim ol kezde qazirgideı uıaly telefon degen joq. Aıtqan ýaqytqa úlgerip bardym. Prezıdent jaǵdaıdy qysqasha ǵana túsindirdi. «Qazannyń 14-nen 15-ine  qaraǵan túnde Óskemende aýyr qylmys jasalǵan. Jataqhanada adam tanymastaı azaptalyp óltirilgen jap-jas tórt qazaq jigitiniń deneleri tabylǵan. Sony estigen qazaq jastary ereýildep kóshege shyǵyp ketken. Qalada tótenshe jaǵdaı qalyptasqan. Tez mán-jaıdy anyqtap, baǵasyn berý kerek.  Saǵat on birge samolet daıyndaldy. Ushasyńdar». Sóz qysqa.

Sonymen ushyp shyqtyq. Kóńil alaı-dúleı. Neshe túrli bále oıǵa keledi. Bul ne? Qylmysty oqıǵa ma, álde munyń astarynda saıası sıpat bar ma? Álde bul úlken qaqtyǵystyń  basy ma? Sonaý seksen altynshy jylǵy jeltoqsannan keıin qazaq jerinde ultaralyq janjal shyǵyp, qan tógilip kórmep edi, bul sumdyq endi bizge de jetkeni me?! Senarısteri kim bul soıqannyń?...  Oblystyq  Keńes tótenshe sesıa shaqyryp, chechenderdi (aıtqandaı tórt qazaq jigitterin óltirgen chechender ekeni anyqtalyp úlgergen) oblys terıtorıasynan kóshirip jiberý jóninde sheshim shyǵaryp ta qoıypty. Bul qalaı? Baıaǵy Stalın zamanyndaǵydaı  ultty tutas kinalaý degen qaıdan shyqqan?  Chechender jınalyp alyp, kisi óltirý týraly sheshim qabyldamaǵan bolar. Árıne, bul óte daýly, óte shetin sheshim. Onyń aıaǵy nege uryndyratyny taǵy belgisiz.                                                               

Óskemenge kelisimen tobymyz ekige bólindi. Bizdiń top jaǵdaıǵa saıası baǵa berý máselesine oıysty. İshki ister mınıstriniń birinshi orynbasary Bolat Ysqaqov (qazir – mınıstr) bastaǵan ekinshi top qylmyskerlerdi izdep tabýǵa kiristi. Oblystyq ákimshiliktegi talqylaý túni boıy júrdi. Sonda, áli qylaý esimde, Prezıdent tórt ret telefon soqty – keshki segizde, túngi on ekide, tańǵy úshte jáne tańǵy segizde. Sońǵy telefon soǵylǵanda ǵana Prezıdentke aldyn ala jasalǵan qorytyndymyzdy aıta aldyq. Barlyq jaǵdaıdy eksheı kelip, bul oqıǵanyń saıası sıpaty joq, taza qylmystyq áreket degen baǵa berildi. Prezıdenttiń túndi uıqysyz ótkizetindeı jóni bar edi. Qaı elde de, qaı kezde de úlken shataq osyndaı kishkentaı daýdan bastalatyn ádeti. Ana bir jyly Oshta qyrǵyz ben ózbektiń arasyndaǵy qandy qyrǵyn da bazardaǵy shıe shataǵynan shyqqan. Árıne, shıe degen pisýi jetip turǵan shıelenistiń shıqan shyǵar iligi  ǵana  ǵoı, sonyń ózinde de shyǵasyǵa bir sebep kerek ekendigi de belgili. Bazar demekshi, bul shataqtyń da bazarǵa qatysy bar bolyp shyqty. Qaladaǵy bazar ekige bólinedi eken, jartysyn «ustap turǵan» qazaq jigitteri, jartysyn «ustap turǵandar» cheshender. Bazarǵa baqylaý ornatyp alǵan jigittermen sóılesip kórsek, olar cheshenderdiń bárin kóshirý shart emes, biraq mynalardy mindetti túrde kóshirý kerek dep 15 adamnyń tizimin bergeni...               

Oqıǵa bylaı bolǵan eken. Úsh cheshen jigiti bir aıdan beri Óskemenge kelip, alyp satarlyqpen aınalysyp júredi. Armatýra zaýyty jataqhanasynyń toǵyzynshy qabatyndaǵy qonaq úıde jatqan olarǵa sol kúni keshkilik eki cheshen jigiti kelip qosylady. Birigip araq ishedi. Aqyry kórshi bólmedegi qazaq jigitterimen sózge kelisip, munyń sońy álgindeı adam aıtqysyz tragedıamen aıaqtalady. Sol oqıǵanyń erteńinde-aq qala turǵyndary (negizinen qazaqtar) Lenın atyndaǵy alańǵa jınalyp, qanǵa – qan degen talap qoıady. Myńdaǵan qazaq jastary qala mańyndaǵy Ovechıı Klúch (áý bastaǵy aty Qoıbulaq bolsa kerek) degen jerge jınalyp, sonda turatyn cheshenderdi bir táýliktiń ishinde túgeldeı kóshirip áketý kerektigin, talap oryndalmasa eshteńeden taıynbaıtyndaryn aıtady. Munan keıin oblystyq Keńestiń jańaǵydaı sheshimi qabyldanǵan. Jalpy, oblysta 300 shamaly cheshen otbasy turady eken. Endi sesıa sheshimi boıynsha olardyń bári de oblys terıtorıasynan ketýi tıis. Qaıda? Ne úshin? Qandaı maqsatpen? Bul suraqtarǵa depýtattar kóp mán bermeı, ashý- yzanyń jeteginde ketkeni kórinip-aq tur.

Ovechıı klúchke baryp cheshen aqsaqaldarymen ábden sóılestik. Olar qylmyskerlerdi tabýǵa qoldan kelgen kómegin kórsetetinin, olardy tolyq aıyptaıtynyn, biraq sonaý soǵys kezinde kelip, baýyr basyp qalǵan qazaq jerinen kóshirip jiberý degen ádiletsizdik bolatynyn aıtysyp jatyr. Aıtqandaı, oblystyq Keńestiń sheshimi shyǵysymen birneshe cheshen otbasyn Óskemennen alyp ketip te úlgeripti... Oblys ákimi  Amangeldi Bektemisov, obaly neshik, qany bar batyl azamat eken. Sol oqıǵany paıdalanyp búkil oblystan qoldaǵy myltyq ataýlyny jınatyp aldyrypty... Poselke jan jaqtan qorshaýly. Qazaq jastary men poselke turǵyndarynyń arasyn ásker bólip tur. Taǵy bir tań qalarlyǵy cheshenderdiń  keıbiriniń qolynda kádimgi avtomat bar. Biz – eki ortadamyz... Aqyry cheshenderge avtomattardy tolyq tapsyryńdar, áıtpese poselkege ásker kirgiziledi degen talap qoıyldy. Avtomatty aıtamyz-aý bir cheshen shaly kóz aldymda granatomet ákelip tapsyrdy. Bolat Ysqaqovtyń toby kásibı sheberligin tez-aq tanytty. Reseılik áriptesteriniń kómegimen olar tez arada Altaıǵa ketip qalǵan tórt cheshen jigitin ustady. Olardyń kinálary moıynyna qoıyldy. Oblystyq Keńestiń sheshimi  zańsyz ekendigine endi eshqandaı kúmán qalǵan joq. Arada bir kún salyp, qaıtadan sesıa shaqyryldy, qaıtadan daý bastaldy. Bolǵan jaǵdaıdy egjeı-tegjeıli taldaı kelip, depýtattardyń kóbi raılarynan qaıtty. Cheshenderdi jer aýdarý týraly sheshimniń kúshi joıyldy.  Osynyń artynsha Óskemenge Cheshen Respýblıkasy Parlamentiniń shetel isteri jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Iý. Soslambekov ushyp kelip, cheshen parlamentshileri oblys basshylyǵyna, jalpy Óskemen jurtshylyǵyna ultaralyq negizde janjalǵa jol bermeý úshin jasalǵan qam-qareketi úshin razylyqtaryn bildirdi. Osy maqalany jazarda Shyǵys Qazaqstannyń oblystyq gazetteriniń sol kúnderdegi nómirlerinen maqalalardy taǵy qarap shyqtym. Oblystaǵy ulttyq mádenı ortalyqtarynyń basshylary qol qoıǵan úndeý, cheshen dıasporasynyń oblys turǵyndaryna kóńil aıtyp, keshirim suraǵan haty, gazetterde sabyrlyqqa shaqyrǵan salıqaly sózder, bári de jaǵdaıdy odan ári ýshyqtyrmaýǵa sebin tıgizgen eken. Shyǵys Qazaqstandaǵy bul oqıǵa bárimizge esten ketpesteı taǵylym boldy. Respýblıka halqynyń aýyzbirligi, yntymaǵy, jekelengen ekstremısterdiń yǵynda ketpeıtindeı saıası salıqalyl