Halqymyzdyń baǵzydan kele jatqan sóz saptaýlarynda «súlikteı sulý», «súlikteı jutynǵan», «súlikteı qarakók nemese súlikqara», «súlikteı sordy», «súlikteı jyltyr» deıtin aýyspaly maǵynadaǵy tirkester kezdesedi. Súliktiń jyp-jyltyr, móldiregen, qara tústi kórkem beıneleri kóz aldymyzǵa kele qalady jáne onyń óte jabysqaq ekenin, qadalǵan jerinen qan almaı qoımaıtynyn da naqty kórsetedi emes pe?! Olaı bolsa erte zamanda-aq kópshilik qaýym súliktiń syr-sıpatyn, erekshelikterin jaqsy tanı bilgendigine kúmánimiz joq. Al búginde biz súlik jaıly ne bilemiz? Súlikpen emdeý ejelden bar ádis. Egıpet faraondarynyń qabiri qabyrǵalarynan osyndaı emderdiń bolǵanyn rastaıtyn jazýlar tabylǵany aqıqat. Taǵy bir tarıhı derekti alǵa tartyp kórelik. Úndistannyń kóp qoldy Dhanvantarı emshi Qudaıynyń bir qolynda súliktiń sýreti bolsa, bir qolynda shóptiń sýreti beınelengen eken. Demek, súliktiń kóne zamannan bastap emdik qasıeti bolǵanyna bular birden-bir dálel emes pe?! Súlikpen emdeý tarıhynda órleýler de, quldyraýlar da boldy. Emdeýdiń bul tásiliniń órkendegen kezeńi dep HVİİİ–HİH ǵasyrlardy aıtýǵa bolady. Sol kezeńde olardy kóptegen aýrýlardy emdeý jáne aýrýdyń aldyn alý úshin, organızmdi tazalaý men jasartý úshin qoldanǵany belgili. Bı keshine ázirlengen sánqoılar betteriniń ushynda qyzǵylt reń paıda bolyp, janarlary jarqyldap turýy úshin qulaqtarynyń syrtyna súlik saldyrǵany belgili, onyń ústine tańǵa sozylǵan bı keshinde olar sharshamaıtyn bolǵan. …Ertede Súleımen paıǵambar alys joldan sharshap-shaldyǵyp, aıaǵy isip kele jatqan soń, jolda kezdesken kólshikke aıaǵyn salyp demalady. Sol arada myzǵyp ketken paıǵambar oıana kele aıaǵynyń isiginiń ketip, boıyndaǵy aýyrlyqtyń joǵalǵanyn jáne denesi jeńildep qalǵanyn baıqaıdy. Tek aıaǵynyń astynda maıda qurttar men kishkene ǵana qan aǵyp jatqanyn kóredi. Rıza bolǵan Súleımen paıǵambar qurttardyń arqa tusynan sıpap, rı­zashylyǵyn bildiredi. Búginde medısınalyq súlikterdiń arqa tusyndaǵy órnekter paıǵambardyń tórt saýsaǵynyń izderinen qalǵan eken degen ańyz búgingi kúnge osylaısha jetken eken. Teri betine jabysyp alyp, qan soratyn súlikti kórgende denemizdiń túrshigetini ras. Alaıda medısına salasynda osy bir jándiktiń paıdasy zor ekeninen habarymyz bar. Súlikpen emdeý, ıaǵnı gırýdoterapıa qazirgi tańda kardıologıada, oftalmologıada, dermatologıada, hırýrgıada, gınekologıada, ýrologıada, nevrologıada, gerentologıada keńinen qoldanylady. Adamnyń artyq aram qanyn soryp alatyndyqtan, súlikti qajet degen jerge arnaıy maman ǵana salady. Túrli fermentterden turatyn súlik silekeıinde júzge jýyq bıologıalyq paıdaly zattar bar kórinedi. Medısınalyq súlik tushshy sýda tirshilik etedi. Uzyndyǵy 8-12 santımetr bolady. Onyń silekeıinde gırýdın jáne gıalýronıdaza degen zattar bar. Gırýdın qannyń uıýyna kedergi keltiredi, gıalýronıdaza dene talshyqtarynda zat almasý úderisine áser etedi. Gırýdınnen dári-dármekter jasalady. Súlik salý eminen keıin adamnyń dene qyzýy qalpyna kelip, qandaǵy qant mólsheri tómendep, usaq qan qatpalary joıylady. Emge negizinde ash súlikti paıdalanady. Sondaı-aq súlik otadan keıin tez jazylýǵa múmkindik beredi. Árıne, súlikti qoldanǵanda naýqastyń jasyna, qosalqy aýrýyna, denesiniń salmaǵyna, qan qysymynyń kórsetkishterine jáne súliktiń jaǵdaıyna da kóńil bólinedi. Súlik salýmen shuǵyldanatyn emshiler qaı kezde de bolǵany shyndyq. Alaıda búgingi tańda Qazaqstanda súlik salýmen aınalysatyn medı­sınalyq ortalyqtardyń sany artyp keledi. Solardyń biri – Almaty qalasyndaǵy Tımırázev kóshesi, 78-shi úıge ornalasqan emdeý ortalyǵy. Atalmysh mekemeniń basshysy Zylıha Qarabalaqyzymen kezdesip, áńgimelesýdiń sáti túsken edi. –1949 jyly Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdanynda dúnıege keldim. Almatydaǵy S.Asfendıarov atyndaǵy medısına ınstıtýtynyń emdeý isi fakúltetin 1973 jyly bitirgenmin. Turmysqa shyǵyp, oqý ornynyń joldamasymen Jezqazǵanǵa baryp 13 jyl ýchaskelik terapevt dáriger bolyp eńbek ettim. 1988 jyly Almatyǵa qonys aýdardyq, men Popov kóshesinde ornalasqan №12-shi emhanada terapıa bóliminiń meńgerýshisi bolyp qyzmetimdi bastadym. 1991 jyly Ýkraınanyń Donesk qalasynda dúnıejúziniń dárigerleri basqosqan úlken jıyn ótti. Sochı, Kıev, Mýrmansk, Túmen, Lenıngrad, Habarovsk, taǵy basqa Odaq kólemindegi qalalardan kelgen dárigerler aldynda K.V.Seleznev, G.A.Nıkonov, I.A.Baskova sekildi Máskeý medısına ýnıversıtetiniń bıohımıa kafedrasynyń ǵylymı qyzmetkerleri baıandama jasady. Reseıdiń sol kezdiń ózinde-aq bıofabrıkalary bar eken. Sóıtip, Birinshi Búkilálemdik kongreske kelgen 70-ten astam tájirıbeli dárigerler súlikti aldaǵy ýaqytta mollúsk, jándik nemese qurt dep qaramaı, em-shara maqsatynda qoldaný kerektigi jaıly áńgime órbitti. Gırýdoterapıa salasynyń mamandaryn oqytý isi osylaısha bastaldy. Ózbekstan, Qyrǵyzstannan kelgen eshkim bolmady. Osylaısha Orta Azıadan kelgen jalǵyz dáriger retinde men súliktiń birqatar emdik qasıetterine qanyqtym. Inemen emdeý, sýdjok, balshyqpen, shóppen, aramen emdeý sekildi dástúrli emes medısınaǵa endi súlik te etene aralasyp, naýqastyń saýyǵýyna tikeleı yqpal tıgize alatyndyǵyn dáleldep berdi. Sertıfıkat alyp elge oralǵan soń meniń gırýdoterapıaǵa qyzyǵýshylyǵym artty. Óıtkeni ınemen emdeý sıaqty súlik te bıologıalyq belsendi núktelerdiń terisine qadalady. Sonymen qosa qan quramyndaǵy qabynýǵa qarsy qasıetteri bar jáne shlaktar men toksınderden tazarta alady. Sóıtip, sol kezdegi №6-shy aýrýhananyń (qazirgi №12-shi emhana) bas dárigeri Mamaev Asylhan Muhamedıaruly syrqattardy súlikpen emdep kórý týraly aıtqan meniń usynysyma qoldaý kórsetti. Bir aptanyń ishinde Ázirbaıjannan 3 myń súlik alyp, em-sharalardy bastap kep jiberdik. Nátıjesi oıdaǵydaı boldy. Alaıda Keńestik ımperıa tarap, ár respýblıka óz kórpesin ózine tartqan elde aýyr kezeńniń ornaýyna baılanysty 1995 jylǵa deıin jumysymyz júrmeı qoıdy. «Aqqaıyń» sanatorııinde jumys isteıtin Álip Shalabaıuly deıtin dáriger jeke klınıka ashqan eken, sol jerde bir jyl aıanbaı eńbek ettim. Eńbek ótilim jáne tájirıbem jetkilikti ári joǵary sanatty dárigerlik kategorıalarym bolǵandyqtan, meniń de jeke ózim jumys jasaǵym keldi. Áli esimde qalalyq densaýlyq saqtaý isin basqaratyn Noskova deıtin áıelge baryp ótinish-tilegimdi jetkizdim. Ol kisi qabaǵyn shytty. Óz isimdi júrgize alatynymdy dáleldeý úshin aqyry Densaýlyq saqtaý mınıstrligine bardym. Búkil qujattarymdy baıyppen qarap shyqqan mınıstrdiń orynbasary Janabaev deıtin azamat maǵan birden 5 jylǵa (tártip boıynsha lısenzıa 3 jylǵa ǵana beriletin-di) lısenzıa berdi. Osydan keıin Abaı men Jeltoqsan kósheleriniń qıylysyndaǵy úıdi jalǵa alyp, 1997-2002 jyldar aralyǵynda naýqastardy súlikpen emdeı bastadym. Keıin ol úıdi ıeleri aqshaǵa satyp jiberdi. Men bolsam nesıege qarajat alyp osy Tımırázev kóshesindegi páterdi satyp alyp jekemenshik klınıkaǵa aınaldyrdym. Jalpy eńbek ótilimim 40 jyl desem, sonyń 21 jylyn súlikpen em-shara jasaýǵa qoldanyppyn. Súliktiń 600 túri belgili, al sonyń ishinde shyǵystyq, medısınalyq jáne dárihanalyq túrleri ǵana naýqastarǵa qoldanylady. Men osy dárihanalyq súlikti paıdalanamyn. Óıtkeni tasymaldy jaqsy kóteredi jáne saqtaýǵa shydamdy. Kelisim-shart boıynsha dárihanalyq súlikterdi Sankt-Peterbýrgten arnaıy aldyrtamyn. Qazir súlikpen emdeıtin ortalyqtar kóbeıip ketti. Jambyldan, Kegennen, Úsharaldan keletin súliktermen jumys jasaıtyndar da barshylyq. Joldasym Murat Tókenulynyń mamandyǵy – metalýrg. Qazir eńbek demalysynda. Bizder bir ul, eki qyz tárbıelep ósirdik. Qyzdarymyz joǵary medısınalyq bilim aldy. Al ulym Almat pen kelinim Janardan búgingi tańda shóbere súıip otyrǵan jaıymyz bar. «Kúnine qansha aýrýdy qabyldaısyz, súliktiń baǵasy qansha?» degen suraqtarymyzǵa gırýdoterapevt Zylıha Qarabalaqyzy «bul komersıalyq qupıa» dep, naqty málimetterdi aıtýdan bastartty. Deni saý adamnyń ózi jylyna bir ret súlik saldyryp turǵany durys kórinedi. Sebebi súlik aǵzany jaqsartady, aǵzadaǵy shlakty shyǵarady. Sondaı-aq súlikpen emdeýde keıbir shekteýlerdiń de bar ekenin sol jerde túsindik. Súlikti óte aryq, qany az, qan qysymy tómen adamdarǵa jáne sońǵy satydaǵy obyr aýrýlarynan zardap shegýshilerge salýǵa bolmaıdy eken. Obyr endi ǵana bastalyp kele jatqan bolsa, onda naýqastyń emdelip ketýine múmkindik bar. Súlik búırektegi tasty da túsiredi. Baýyr sırrozyna, qýyqasty aýrýlaryna da paıdasy kóp. Kóp adamdar súlik salǵanda aýyrta ma dep surap jatady. Ár adamǵa ártúrli áser etetini anyq. Máselen, qara jumys isteıtin adamdar súlik salǵanda aýyrsynýdy sezinbeıdi. Al súlik sorǵan belsendi núktelerden qan aǵatyn jaılar da kezdesedi. Keıin orny qyshıtyn bolady. Sonysyna shydamaı kóp adamdar besinshi kúnnen keıin súlik saldyrmaı qoıatyn kórinedi. Negizinde súlikti kóbirek saldyrsa densaýlyqqa sonshalyqty paıdaly. Súlik saldyrǵan adam úsh kún dıeta ustaǵany durys. Qyzylsha, sábiz, qulpynaı sıaqty qyzyl tústi kókónis, jemis-jıdekter jeýi, anardyń shyrynyn ishýi, qaınatylǵan et jeýi kerek. Bir sózben aıtqanda, dárýmeni kóp taǵamdar qabyldaǵany durys. Biraq sút ónimderin paıdalanýǵa bolmaıdy. Óıtkeni onyń quramynda sút qyshqyly bar. Ol aǵzaǵa keri áserin tıgizýi múmkin. Súliktiń silekeıi qabynýǵa qarsy kúresý, ımýndyq júıeni qozdyrý, qan tamyrlarynyń sklerozdyq úderisin azaıtý, qan uıý úrdisin boldyrmaý jáne uıyǵan qannyń túıirshikterin ezý qasıetterine ıe. Ǵalymdar súliktiń silekeıinen destabılaza degen ferment jasalyp shyǵatynyn anyqtap otyr. Bul ferment fıbrındik qoıýlanǵan zattardy joıý dárejesine jetkize alady. Súliktiń silekeıindegi osyndaı qasıetterdi anyqtaǵan dárigerler ony adam qanyn azaıtýǵa jáne qandy uıymaıtyn jaǵdaıǵa jetkizý úshin paıdalanyp keledi. Nurlan QUMAR