Sońǵy 15  kúnnen beri Ingýshetıanyń astanasy Magas qalasynda tynyshtyq joq. Áńgimeniń toqeteri – Sheshenstan men  Ingýshetıa arasyndaǵy jer daýy. Bul búginnen emes, sonaý ótken ǵasyrdan toqsanynshy jyldarynan bastaý alǵan. Shıelenis sońǵy eki aptada sharyqtaý shegine jetti dese de bolady. Kóshege, eldiń ortalyq alańyna on myńdaǵan halyq shyqty. Talap bireý: Sheshenstanǵa berilip ketken qunarly jerdi qaıtarý jáne osyǵan baılanysty sheshen prezıdenti Ramzan Qadyrovpen kelisimge qol qoıyp jibergen  Ingýshetıa basshysy Iýnýs-Bek Evkýrovty qyzmetinen ketirý. Belsendiler 15 qazanǵa deıin narazylyq sherýin  jalǵastyrmaq, keshe uıymdasa kele taǵy da oǵan eki kún qosty. Eń bir qyzyǵy, bul narazylyq aksıasyn  úkimettegi atqaminerler  uıymdastyryp otyr. Eger is jaǵymdy sıpatta sheshilmese,  jaǵdaı qıyndaı túsedi. Keshe úkimet basshysy osyǵan oraı narazylyq aksıasyn 25 qazanǵa deıin sozýǵa múmkindik bar ekenin aıtty. Biraq ázirge narazylyq sherýi tynyshtyq jaǵdaıda ótip jatyr. «Ingýsh halqy aqsaqaldar keńesiniń» belsendilerimen aqyldasa kele, úkimet aksıany 17 qazanǵa deıin sozýdy uıǵardy. Munyń sebebi nede? Úkimet basyndaǵylardyń aıtýyna qaraǵanda, aldaǵy aptada Magas qalasynda respýblıkalyq  jáne federaldyq, halyqaralyq deńgeıde mádenı – sporttyq is-shara ótpek. Osyǵan oraı, qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin narazylyq sherýi ýaqytsha toqtatylady.

Jer daýy qaıdan shyqty?

 Tarıhqa úńiler bolsaq, ótken ǵasyrdyń 1920 jyldary Soltústik Kavkaz aımaǵynda Gorskaıa Avtonomıalyq Respýblıkasy qurylǵany málim. Onyń quramyna Ingýshetıa, Sheshenstan, Qarachaı-CHerkes, Kabardın Balkar jáne Soltústik Osetıa kirgeni belgili. 1922 jyly odan Sheshenstan bólinip shyqty. 1924 jyly VSIK-tiń dekrettik qaýlysymen búkil Kavkazdy biriktirgen avtonomıalyq respýblıkalar joıylady da, olar Reseıdiń quramyna engiziledi. Alaıda 1934 jyly Ingýshetıa Sheshenstanmen qosylady da, Sheshen-Ingýsh Respýblıkasy bolyp qaıta qurylady.

1990 jyldardyń basynda Keńes Odaǵynyń quramynda respýblıkalar birinen soń biri táýelsizdik alyp jatqan tusta Sheshenstannyń bılik basyna kelgen  Johar Dýdaev Máskeýmen qarym-qatynasty úzedi de, óz táýelsizdigin jarıalaıdy. Osy sátte Ingýshetıa da óz derbestigin alady, biraq Reseıdiń quramynda qalady. Elsınniń tusynda  orys-sheshen soǵysynan Groznyı jermen-jeksen bolyp qıraǵanyn tarıh umyta qoıǵan joq. Ýaqyt óte kele soǵys aıaqtalyp, qatynas qalpyna kelgenimen, sheshen men ıngýsh arasyndaǵy shekara naqty anyqtalmaǵan kúıinde qalady. Bul másele bılik basyna ártúrli basshylar kelgen sátte de, aýyq-aýyq kóterilip otyrdy.

1992 jyly sol kezdegi sheshen basshysy Johar Dýdaev pen Ingýshetıa prezıdenti Rýslan Aýshev arasyndaǵy qol qoıylǵan kelisimge sáıkes, daýly bolyp kelgen Sýnjensk aýdany tolyǵymen Ingýshetıaǵa berildi de, Sheshenstanǵa Sernovodsk men  Assınovsk ýchaskeleri qaraıtyn boldy. Sheshenniń bılik basyna Aslan Masqadov kelgen kezde bul daý qaıta órship baryp basyldy. Nege bul másele qaıta-qaıta shıelenis oshaǵyna aınalyp otyr? Mamandardyń aıtýyna qaraǵanda, Sýnjensk aýdanynda birshama munaı qory bar. Eń basty másele, sheshender tarapynan osy aýmaqqa qyzyǵýshylyq basym.

2003 jyly bılik basyna Ahmat Qadyrov pen Murat Zızákov kelgen kezde de, shekaralyq hattamalarǵa qol qoıyldy. Oǵan sáıkes, Sernovodsk men  Assınovsk ýchaskeleriniń bir bóligi Sheshenstanǵa qarady da, qalǵan aýmaq tolyqtaı Ingýshetıanyń quramyna ketti. Bul kezinde qol qoıǵan Dýdaev pen Aýshevtiń kóshirme qujattary dese de bolady.

Bul másele, bılik basyna qazirgi basshy Ramzan Qadyrov kelgennen keıin tipti jandana tústi dese de bolady.

–Bizdiń baıyrǵy terıtorıamyzdyń jaıy búkil halyqty alańdatady.  Eki el birge ómir súrgen kezde de, keıin eki bólek ketken sátte de bul jer daýy sheshilmegen kúıinde qaldy. Sondyqtan biz qandaı jaǵdaıǵa qaramastan, óz jerimizdiń qojaıyny bolýymyz kerek, – dedi bir sózinde sheshen prezıdenti Ramzan Qadyrov.

2012 jyldyń tamyz aıynda sheshen prezıdenti Ramzan Qadyrov «Ingýshetıamen ákimshilik shekara federaldyq deńgeıde  sheshilýi kerek» dep málimdeme jasap, osyǵan baılanysty ekijaqty komısıa qurylǵany belgili. Bul máselemen Iýnýs –Bek Evkýrov ta kelisken. Biraq 2013 jyldyń 6 tamyzynda  Ramzan Kadyrov arnaıy zańǵa qol qoıyp, «Ingýshetıaǵa qarasty Arshty eldimekeni men Sýnjensk aýdany Sheshenstanǵa qaraýy kerek» dep málimdeme jasaǵan. 2013 jyldyń 18 sáýir kúni muzdaı qarýlanǵan 300 sheshen jasaǵy Ingýshetıanyń   Arshty selosyna basa - kóktep kirgen. Qaqtyǵystyń saldarynan ondaǵan adam qaıtys bolyp, birnesheýi jaralanǵannan keıin  oqıǵa birshama ýaqyt taǵy da turaqtalǵan. Alaıda sheshen jaǵy 2018 jyldyń tamyz aıynyń sońynan bastap, ıngýsh eldimekenindegi birqatar selolarǵa qaraı jol salyp, úlken qurylystyń jobasyn bastaǵan. Osy oqıǵa málim bolǵannan keıin eki el arasyndaǵy jaǵdaı tipti qıyndaı túsken. Aqyry jaǵdaıdyń aldyn alǵan eki el basshysy Ramzan Kadyrov pen Iýnýs-Bek Evkýrov 2018 jyldyń 26 qyrkúıek kúni aımaqtardaǵy shekaralyq aýdandardy bekitý týraly kelisimge qol qoıǵan.

 Narazylyq nege órshidi?

 Aımaqtyq shekaralardy bekitý týraly eki prezıdenttiń qol qoıǵan kelisimi ıngýsh halqyna unaǵan joq. Kelisimge sáıkes, sheshen jaǵyna 26 800 gektar jer ótip ketken, al ıngýsh tarapyna sheshenderdiń 1000 gektar jeri ǵana  berilgen. Buǵan narazy bolǵan halyq kelisim parlamentte bekitiletin kúni kóshege shyqqan. Soǵan qaramastan ıngýshtyń parlament depýtattarynyń tek qana beseýi oǵan qarsy bolyp, tórteýi qalys qaldy.

Reseı quramyndaǵy avtonomıalyq respýblıkalardyń ishinde halqynyń sany jáne terıtorıasy jaǵynan da eń kishkentaı memleket bolyp sanalatyn Ingýshetıa  endigi kezekte berilip ketken qunarly jerdi qaıtara almas. Óıtkeni, ıngýshtarǵa qaraǵanda sheshenderdiń ál-aýqaty joǵary jáne belsendiligi men patrıotızmi myqty ári uıymshyl. Onyń ústine dúnıeniń tórt buryshyndaǵy sheshendik mafıamen baılanysy óte kúshti Ramzan Kadyrov qunarly jerdi bere qoımas.

Keshe jınalǵandar aldynda sóz sóılegen Ingýshetıanyń birinshi prezıdenti Rýslan Aýshev «Máseleni bulaı sheshýge bolmaıdy. Ony kavkazdyq dástúrge oraı, vaınahtyń ádet-ǵurypty eskere otyryp, eki eldiń arasyna syzat túspeıtindeı jaǵdaıda sheshýge múmkindik bar edi. Ókinishti. Bul keshirimmen qaraıtyn nárse emes» dep málimdedi.

Shyndyǵynda da kishkentaı jerdi meken etip otyrǵan ıngýsh halqyna jańa shekara syzyǵy boıynsha ómir súrý qaýipti. Óıtkeni jańa karta boıynsha sheshen terıtorıasy Ingýshetıanyń keıbir jerlerine (kartadaǵy qyzyl syzyqty qarańyz - red) suǵyna enip ketken. Onyń ústine sheshender 25 ese ústeme jer alǵan. Munyń barlyǵy da ıngýsh halqyna unamaı otyr. Narazylyq sherýi beıbit maqsatta ótip jatqanymen, qalaı aıaqtalary belgisiz. Biraq keıbir sarapshylar «el narazylyǵy toqtamasa, prezıdent  Iýnýs-Bek Evkýrov otstavkaǵa ketýi múmkin» degen boljamdy da joqqa shyǵarmaıdy. Bul da yqtımal nárse. Ótken aptanyń ortasynda Reseıdiń Stavropol ólkesinen birqatar qurylymdyq kúshter jaǵdaıdy turaqtandyrý úshin el astanasy Magasqa keldi. Biraq osy kezde ıngýsh polısıasy birden halyqty qorǵaý  jaǵyna shyǵyp ketti. Bul qadam da Máskeýge unap otyrǵan joq. Keshe keshkilik Ingýshetıa İshki ister mınıstriniń birinshi orynbasary Rashıd Qadyrov qyzmetinen bosatyldy.

Qazir Ingýshetıada mobıldi ınternet júıesi istemeı tur. Respýblıkada ınternettik baılanys júıesiniń barlyq bazalyq stansalary ýaqytsha jabyldy.

Al Sheshenstan prezıdenti Ramzan Kadyrov «eshkimniń jerin basa  - kóktep tartyp alǵan joqpyz, eshkimniń de quqy aıaqqa taptalǵan joq. Biz bir-birimizge qurmetpen qaraıtyn elmiz. Jaǵdaıdy kúrdelendirmes úshin barlyq jaýapkershilikti óz moınymyzǵa aldyq», – dep málimdedi. 

Keıbir sarapshylar «endi kavkazdyq eki el arasynda soǵys bastalýy yqtımal» degendi aıtyp jatyr. «Biraq Sheshenstan men Ingýshetıa arasynda shıelenisken jaǵdaıǵa baılanysty soǵys órti tutanýy múmkin» degen boljam aqıqatqa saı kelmeıdi. Alaıda keshe ıngýsh analary jaǵdaıda qalypty keltirip,  jedel sheshý úshin Reseı prezıdenti Vladımır Pýtınnen kómek surady...