Dana halqymyz tirshiliktiń kózine sýdy balap, qalt aıtpaǵan. Sýsyz bir kún de ómir súre almasymyz anyq.
Sý – bizdi qorshaǵan ǵalam men tabıǵat ataýlarynyń ishindegi eń qarapaıymy da, eń kúrdelisi de osy. Eń qyzyǵy osy «S» men «Ý» degen eki dybystan turatyn sózdiń de sóz túbiri (óz túbi) bar. Ol «Ý». Syry men tilin bilseń «em», bilmeseń «Ý».
Sý bizdiń ómirimizdi qamtamasyz etip otyrǵan qorshaǵan ortamyzdyń ishindegi Aýadan keıingi ekinshisi. Ǵalymdardyń dáleldeýinshe ósimdikterde 90%, adamdarda 60-65% ǵa deıingi mólsherde sý bolady eken. Aýa men sýsyz adamǵa da, ózgege de ómir joq.
Sýdyń adam ómirindegi eń qarapaıym áserine (bul tolyq emes) toqtalatyn bolsaq:
- Adam denesiniń temperatýrasyn retteıdi.
- Dem alǵanyńda aýany ylǵaldaıdy.
- Adam denesiniń barlyq kletkalaryna kerekti zattar men ottegini (kıslorodty) jetkizedi.
- Adam ómirine eń qajetti organdardy qorǵaıdy.
- İshken asyńdy energıaǵa aınaldyrady.
- Adam nár alatyn taǵamdardyń organızmge sińisýin qamtamasyz etedi.
- İshken-jegen tamaǵyńnan qalǵan qaldyqtardy deneńnen shyǵarady.
Adamdy qorshaǵan orta: aýa, sý, ot jáne jer. Bularsyz adam ómir súre almaıdy. Biraq, adam bolý úshin bul jetkiliksiz. Adam bolý úshin olardan da basqa «jan» men «sana» kerek. Alaıda, Jan qımyldaǵan tirshilik ıeleriniń bárinde de bar. Olardyń da júregi toqtaǵan sátte jany sońǵy demimen birge shyǵady. Mine ózge tirshilik ıeleri men Adamnyń aıyrmasy. Demek, Allanyń ózimen jáne onyń dál ózine sáıkes etip jaratqan Adamnan ózgelerinde sana joq. Demek, uly Jaratýshy ondaı sanany, ıaǵnı óz sanasynyń bir ushqynyn (bólshegin) tek Adamdarǵa ǵana bergen. Mine bizdiń uly jaratýshyǵa jáne onyń bar ekendiginiń aqıqattyǵyna degen senimimizdiń eń negizgi bastaý alatyn jeri.
Alǵashqy Adamdy Alla topyraqtan (jerden) jaratty, keıin onyń qabyrǵasynan áıeldi jaratty, ary qaraı osy ekeýiniń mahabbatynan bólinetin «bir tamshy» sýdan búkil tirshilik ıeleri (sonyń ishinde adam balasy da) jaralyp keledi. Demek, bizdiń bastaýymyz Sý. Munyń búkil jer sharynda eń alǵash bolyp syryn ashqandar Mańǵystaýlyqtar, ıaǵnı MAD (Man Adaı) patshalyǵy. Bul kıeli uǵym Mańǵystaýda Sultan epe (úpi) degen qorym, jer asty meshit jáne Sultan úpi sý bulaǵy ataýymen saqtalǵan.
«Allah barlyq jany bardy (tirshilik ıesin) sýdan jaratty» (Án-Nur súresi. 45 aıat).
Mine biz osylaısha, uly atalarymyzdyń bizge qaldyryp ketken ósıeti men shejire-tarıhynyń syryn túsindik. Endi myna máselege kóńil aýdaraıyq. Biz (Adam atadan keıingi urpaqtar) «bir tamshy» sýdan jasaldyq. Jerdegi búkil tirshilik ıeleri men kókterdiń (aǵashtar men ósimdikter) barlyǵynyń tirshiliginiń basy sýdan bastaldy. Qazaq halqy muny ejelden bilgen. Bizge ata-anamyz bala kezimizde sýdyń kıesi bar, sýdy laılama, sýǵa kez-kelgen zatty tastama, kól men aǵyn sýǵa kir jýma, sýǵa dáret etpeńder, sýǵa (qudyqqa) túkirmeńder degendi únemi eskertip otyratyn. Bala kezimizde ata-analarymyzdyń aıtqandaryn jasasaq ta, maǵynasyn anaý aıtqandaı túsinbegenimizde ras. Mine Shyńǵys qaǵannyń ózenge, ıaǵnı aǵyn sýǵa tikeleı kir jýýǵa tyıym salý sebebi. Qaıran atalarym aı? Sizdi sol aǵyn sýdy lastama degenińiz úshin jabaıyǵa balap, kelemej, kúlki qylyp júrgen joqpyz ba?
Basyn ashyp keteıin. Olar eshkimge jýynýǵa tyıym salǵan joq. Tek qana jýyný men kir jýýdy kólden, nemese ózennen shelekpen alyp, alysyraq jerge aparyp jýýdy ǵana buıyrdy. Sebebi, basqa jerde jýylǵan kirdiń sýy býǵa aınalyp, odan qaıta sýǵa aınalyp, súzikten (fıltrasıadan) ótedi. Al, tikeleı aǵyn sýǵa qosylǵan las sý, sol kúıinde qalady, ol sol kirdiń tómengi aǵysynda otyrǵan elder úshin asa qaýipti juqpaly aýrýlardyń týýyna sebepshi bolatyn edi.
Myna Batys pen Shyǵys, ásirese Orystar sol atalarymyzdy jabaıy dep, jýynbaǵan dep, kelemej etti. Bul jaǵdaı Qytaıdyń «Shyńǵys han» atty 30 serıaly fılminde de kórinis tapqan. Al, ózderi kirlerin aǵyn sýlar men kólderge, beti men basyn, denesiniń ortasy men aıaǵyn, tipti bári-bárin bir bóshkege, nemese úlken shylapshynǵa qosyp birge jýdy. Olar ózderi, osyny tazalandyq, jýyndyq dep túsindi. Olardyń kóbiniń túsiniginde áli de solaı. Aram menen Adaldy, ıaǵnı aýrýdyń qaıdan keletinin ajyratýǵa shamalary (bilimderi) jetpeı keledi. Al bizdiń atalarymyz qumanmen, denesiniń negizgi múshelerin úsh retten sýmen shaıyp, biriniń sýyn birine aralastyrmaı bólek-bólek jýdy.
Osyndaı kór soqyr, nadandyqtyń kesirinen joǵaryda kórsetkenimdeı Qazaqtyń handary men qaǵandary ózen men kólderge kıim jýýǵa da tyıym salyp júrgende, Orys patshasy (1552 jyldyń 11 qazanynda) Qazan(Qazaq handyǵy) qalasyn alarda qala halqyn túgeldeı qyrǵynǵa ushyratyp, báriniń denelerin (tatar tarıhshylary jarty mıllıon dep jazyp júr) Edilge aǵyzdy. Sol sýdy Edildiń tómengi aǵysynda otyrǵan elderdiń túgeldeı iship, ártúrli kesapat aýrýlarǵa (indetke) ushyraǵany jaıly kezinde az jazylmaǵan.
Búkil jer betiniń basym kópshiligin sý (bulaq, ózen, kól, teńiz, muhıttar) basyp jatyr, odan da basqa tirshilik ıeleri (adam, ań, jan-janýar, aǵash, ósimdik t.t.) deneleri de sýdan turady. Biraq sońǵylary jer betiniń ýaqytsha qonaǵy. Olardyń bári de keledi, ketedi. Ketkende, denelerindegi sýy kún jyly bolsa býǵa, kerisinshe bolsa muzǵa aınalady. Biraq artynan olarda býǵa aınalady. Olar osylaısha jer betinde máńgi aınalyp júre beredi. Bizdiń tánimiz de, janymyzda osynaý máńgilik prosestiń ajaramas bir bólshegi.
Sózimniń sońynda aıtarym, ishetin sý taza bolýy kerek. Atalarymyz kóbine taýdan aqqan taza bulaqtyń nemese jer asty sýyn (qudyqtyń) jáne tabıǵı taǵamdardy paıdalanǵan. Sondyqtan, kúni keshege deıin olardyń dene bitimi qazirgi ge qaraǵanda anaǵurlym zor, boılary bıik, al ortasha ǵumyr jasy 90-100 bolǵan. Qazirgi qalanyń jaǵdaıynda qubyr sýyn súzbe arqyly tazalap jáne qaınatyp ishken durys. Kóptegen derekterde adam ómiriniń uzaqtyǵy negizinen ishetin sýdyń tazalyǵyna baılanysty delinedi. Qudyqtyń sýyn paıdalanatyndarǵa sý ishine kúıdirilgen qyzyl kirpish, al úıdegi grafınge kúmis salyp qoıǵanymyz durys. Jaqynda gazetterde 123 jastaǵy Bolıvıalyq Karmelo Flores Laýranyń suhbaty jarıalandy. Onda, onyń taý ishinde turatyny, bulaqtyń taza sýyn paıdalanatyny, ómirinde seker men makaron jemegeni jáne kóp júretini aıtylǵan. Eshqashan dári ishpegen. Bizdiń de Atalarymyz ben Analarymyz eshqashan dári ishpegen.
Tarıh taǵlymy: Sýyn laılaǵan eldiń keleshegi bolmaıdy. Barlyq Adam balasynyń densaýlyǵy men olardyń ómir jastarynyń uzaqtyǵy ishetin sýdyń tazalyǵyna baılanysty. Áıtpese, uly atalarymyz sýdy lastaýǵa tyıym salmaǵan bolar edi. Elbasymyzdyń «Máńgilik elin» máńgilik etý úshin «Aq bulaq» jobasyn tolyqtaı iske asyrýymyz shart.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý
