«Búgin tańǵy saǵat tórtte Ulttyq ǵylym Akademıasynyń akademıgi, qazaq til biliminiń Alataýdaı alyp tulǵasy, latyn álipbıine kóshý týraly eń alǵash usynys jasaǵan kórnekti ǵalym, Ekinshi jahan soǵysynyń ardageri Ábdýalı Týǵanbaıuly Qaıdar 95-ke qaraǵan jasynda pánı dúnıeden baqı dúnıege ozdy.

Ábekeń ultyna qyzmet etýdiń ónegesin kórsetken ilki býynnyń ókili edi. Ol sońǵy demine deıin qazaq halqyna qyzmet etti». Bul týraly Qamshy.kz aqparat agenttigi Marat Baıdildáulynyń Facebook-tegi paraqshasyna silteme jasap habarlaıdy.

Ábdýálı Týǵanbaıuly Qaıdar - qazaq til biliminiń kórnekti mamany, belgili túrkitanýshy, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi (1983), Qazaq SSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri (1982), Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy İ dárejeli syılyqtyń ıegeri (1971), Túrkıanyń «Dil Kurumu» lıngvısıkalyq qoǵamynyń qurmetti (akademık) múshesi (1989), Bashqurtstan Ulttyq ǵylym akademıasynyń qurmetti akademıgi (1991), Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń qurmetti prezıdenti (2004), QR BjǴM A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń Etnolıngvıstıka bóliminiń bas ǵylymı qyzmetkeri, Uly Otan soǵysynyń ardageri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor. Ol sanaly ǵumyrynyń jarty ǵasyrynan astam ýaqytyn til bilimi salasyna arnap keledi.

Ábdýálı Qaıdar 1924 jyly 13 jeltoqsanda Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy Taldybulaq aýylynda qyzmetker otbasynda dúnıege kelgen. 1942 jyldyń mamyrynda qazaq orta mektebiniń 9 synybyn jáne on aılyq pedagogıka kýrsyn aıaqtasymen, óz erkimen suranyp maıdanǵa attanady. Maıdandaǵy jaýyngerlik erligi úshin Á.Qaıdar İİİ dárejeli «Dańq» (1944), İ dárejeli jáne İİ dárejeli «Otan soǵysy» (1944), eki márte «Qyzyl Juldyz» (1945) ordenderimen jáne «1941-1945 jyldardaǵy uly Otan soǵysynda Germanıany jeńgeni úshin», «Moskvany qorǵaǵany úshin» t.b. medaldarmen marapattalady.

Soǵystan keıin Qazaq memlekettik ýnıversıtetin úzdik bitirgen Á.Qaıdar, 1951 jyly Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń aspırantýrasyna qabyldanyp, ony 1954 jyly «uıǵyr tili» mamandyǵy boıynsha bitiredi. Mine, osylaı bastalǵan aspıranttan akademıkke deıingi, kishi ǵylymı qyzmetkerden (1954) akademıalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektorlyǵyna (1978) deıingi ǵalymnyń ǵylymdaǵy ǵumyry QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń (qazirgi QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń quzyryndaǵy Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń) qara shańyraǵynda ótýde. Ǵalymnyń jalpy túrkitaný ǵylymyna, sonyń ishinde, ásirese qazaq til bilimi men uıǵyrtaný salasyna qosqan naqtyly úlesi men sińirgen eńbegi onyń jarıalaǵan 500-ge jýyq irili-kishili (jalpy kólemi 1000 b.t. astam) zertteýlerden, olarda kóterilgen san alýan (50-den astam) lıngvısıkalyq problemalardyń teorıalyq ózektiligi men praktıkalyq qajettiliginen de, taqyrybynan da aıqyn kórinedi. Solardyń ishinde jeke kitap túrinde jaryq kórgen monografıa, jınaq, sózdik, mektep pen joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqýlyqtary men kitapshalarynyń jalpy sany – 52. Á.Qaıdar – leksıkografıa salasynda ónimdi eńbek etip kele jatqan ǵalym. Bul salada onyń: «Ýıgýrsko-rýsskıı slovar» (1961), «Qazaq tiliniń qysqasha etımologıalyq sózdigi» (avtorlardyń biri) (1966), «Qazaqsha-oryssha bir býyndy túbirler sózdigi» (1986), «Tysácha metkıh ı obraznyh vyrajenıı: kazahsko-rýsskıı frazeologıcheskıı slovar s etnolıngvıstıcheskımı poıasnenıamı» (2003), «Halyq danalyǵy (qazaq maqal-mátelderiniń túsindirme sózdigi jáne zertteý)» (2004) jáne «Qazaqtar ana tili áleminde 1-tom. Adam» atty etnolıngvıstıkalyq sózdigi jáne t.b. eńbekterin atap aıtýǵa bolady.

Akademık Á.Qaıdar – qazaq etnolıngvıstıkasynyń negizin salýshy ǵalym. Etnostyń ınsandyq bolmysy men dúnıaýı tabıǵatyn, onyń damý zańdylyqtaryn til fenomeni arqyly tanyp-bilýdiń ǵajaıyp múmkinshilikteri, ıaǵnı «etnostanym» men «tiltanym» arasynan týyndaǵan lıngvısıkanyń jańa da derbes salasynyń baǵyt-baǵdaryn, maqsat-múddesin aıqyndaý, ǵylymı tujyrymdamasyn negizdeý – ǵalymnyń osy saladaǵy sońǵy kezdegi zertteýleriniń negizgi arqaýy.

Ǵalymnyń qazaq etnosy týraly zıaly qaýymnyń saýalyna jáne kópshiliktiń oı-paıymdaryna jaýap retinde ulttyń mentaldyq ereksheligin kórsetetin «Qazaq qandaı halyq?» (2008) atty kólemdi eńbegi jaryq kórdi. Etnostyń bolmysyna qatysty myńdaǵan, tipti mıllıondaǵan maǵynalyq birlikterdiń jıyntyǵy men sıntezin tanytý maqsatynda «Qazaqtar ana tili áleminde: «Adam» (1 t.), «Qoǵam» (2 t.), «Tabıǵat» (3 t.) atty 3 tomdyq etnolıngvıstıkalyq sózdik baspaǵa daıyndalyp, onyń birinshi tomy jaryqqa shyqty. Bul eńbekter keleshek urpaqqa ulttyq qasıetterimizdi basqa bulaqtardan emes, tek til bastaýynan ǵana sýsyndap bilýge kómekteseri sózsiz.

Ǵalymnyń esimi ǵylymdaǵy úzdik ónegesimen ǵana belgili emes, sonymen qatar, elimizdiń rýhanı-mádenı, saıası-áleýmettik, qoǵamdyq ómirine de belsene aralasyp, bul salada da azamattyqtyń joǵary deńgeıinen kórinip keledi. Ony biz ǵalymnyń 50 jyl boıy atqaryp kelgen, áli de jalǵastyryp otyrǵan eńbek jolynan aıqyn kóremiz. Solardyń keıbireýlerin, ıaǵnı ǵalymnyń mindetti qyzmetterinen basqa atqarǵan qoǵamdyq tapsyrmalarynyń birazy mynadaı: 1) til bilimi boıynsha kandıdattyq jáne doktorlyq dısertasıa qorǵaý keńesiniń tóraǵasy (23 jyl); 2) QR Ǵylym akademıasynyń «Habarlary» atty ǵylymı jýrnaldyń bas redaktory (8 jyl); sondaı-aq Búkilodaqtyq «Sovetskaıa túrkologıa» jýrnalynyń, «Bilim jáne eńbek», «Parasat» jýrnaldarynyń redaksıa alqasynyń múshesi; 3) kezindegi «Dostyq qoǵamdary» men QR Halyqtar Assambleıasynyń múshesi (20 jyldan astam); 4) Memlekettik termınologıalyq komısıa tóraǵasynyń orynbasary ári múshesi (25 jyldan astam); 5) Memlekettik onomastıkalyq komısıa tóraǵasynyń orynbasary (12 jyl); 6) SSSR Mınıstrler Soveti janyndaǵy SSSR-diń Ǵylym men tehnıka salasyndaǵy Lenındik jáne Memlekettik syılyqtar jónindegi Komıtetiniń múshesi (2 jyl); 7) El prezıdentigine 8 úmitkerdiń ishinde birinshi elbasymyz Nursultan Nazarbaevtan qazaq tili boıynsha memlekettik emtıhan alǵan komısıanyń basshysy boldy; 8) Qazaq SSR Mınıstrler Soveti janyndaǵy Qazaq SSR-iniń ǵylym men tehnıka salasyndaǵy memlekettik syılyqtar jónindegi Komıtettiń múshesi; 9) SSSR Joǵary attestasıalyq komısıanyń múshesi, QR JAK-nyń Tóralqa múshesi (3 jyl); 10) QR «Til týraly zańnyń» jańa jobasyn jasaýshy Komısıanyń múshesi; 11) QR Prezıdenti janyndaǵy memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq keńestiń múshesi; 12) Akademık Á.Qaıdardyń redaktorlyǵymen 76 eńbek (monografıa, jınaq, sózdik), sonyń ishinde 2 ensıklopedıa («Qazaq tili» ensıklopedıasy men «Jetisý» ensıklopedıasy) jaryq kórdi; 13) Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti (1989 j. beri) jáne t.b. qoǵamdyq qyzmetterdi atqaryp keledi.

Akademık Á.Qaıdar – til bilimi boıynsha ǵylymı kadrlar daıyndaýǵa da erekshe kóńil bólip kele jatqan ǵalym. Onyń ǵylymı jetekshiligimen fılologıa ǵylymdary boıynsha dısertasıa qorǵaǵan 17 ǵylym doktory men 75 ǵylym kandıdaty Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde, sondaı-aq elimizden tys memleketterde (Máskeýde, Ýfada, Abakanda, Núkiste, Tashkentte, Nalchıkte, Kemerovte, Bishkekte, MHR-da, QHR-da t.b.) jemisti eńbek etip júr. Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, profesor Á.T.Qaıdardyń ǵylymı-pedagogtik qyzmeti, ǵylymdy damytýdaǵy, ǵylym kadrlaryn daıarlaýdaǵy eńbekteri úkimet tarapynan joǵary baǵalanyp, «Halyqtar dostyǵy» ordeni, «Otan» ordeni, «Qurmet nyshany» (Túrkıa ordeni) jáne 12 medal, kóptegen qurmet gramotalarymen marapattaldy.

Qamshy.kz aqparat agenttiginiń ujymy akademık Ábdýálı Týǵanbaıuly Qaıdardyń otbasy men jaqyndaryna qaıǵyryp kóńil aıtady.