Qazaqstanda densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2016-2019 baǵdarlamasy jaryq kórip, onyń qazirgi ýaqytta júzege asyp otyrǵany belgili. Rasy kerek,  «Salamatty Qazaqstan» baǵdarlamasy kezinde óz jemisin berdi. Al odan keıin qabyldanǵan «Densaýlyq»  baǵdarlamasy úkimettiń aldyna zor mindetter qoıdy. Qazaqstan halqynyń salaýatty ómir saltyn ustanýyna, qazaqstandyqtardyń ómir jasynyń 73 jasqa jetýin kózdegen bul qujattyń shyndyǵynda mańyzy zor desek, qatelespeımiz. Aqıqatyna kelgende, «Densaýlyq baǵdarlamysynyń ár baǵytynyń mańyzy óte zor. Sonyń ishinde biz «Medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek, ıaǵnı MSAK-ti jańǵyrtý jáne basymdyqpen damytýdyń negizinde barlyq densaýlyq saqtaý qyzmetterin pasıent muqtajdyqtary aınalasyna ıntegrasıalaý» máselesine toqtalmaqpyz.Jalpy qazirgi tańda búkil dúnıejúzilik mańyzdy  mańyzdy máselege aınalyp otyrǵan medısınalyq-sanıtarıalyq alǵashqy kómektiń bastaýy (MSAK)  Qazaqstannan bastaý aldy desek, ol tarıhı fakt.

1978 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saktaý uıymy men  IýNISEF-tiń qoldaýymen Almaty qalasynda alǵashqy dárigerlik kómekti jetildirýge arnalǵan halyqaralyq konferensıa  ótkeni belgili.

Árıne, aıta ketý kerek,  alǵashqy dárigerlik kómekti jetildirýge arnalǵan halyqaralyq konferensıanyń Almatyda ótýine sol kezde  Qazaqstannyń Densaýlyq saqtaý mınıstri bolǵan akademık Tóregeldi Sharmanovtyń eńbegi eren boldy desek, artyq aıtqanymyz emes. Atalǵan halyqaralyq konferensıany ótkizýge Almatymen qatar, Tashkent te jantalasty. Biraq Qazaqstannyń medısına salasynyń mamandaryna zor senim artyldy. Ózbekstan men Qazaqstannyń jaǵdaıyn saraptaı kele Dúnıejúzilik densaýlyq saktaý uıymy men  IýNISEF-tiń ókilderi halyqaralyq konferensıanyń Almatyda ótkeni durys dep sheshti. Sóıtip, konferensıa sońynda  arnaıy deklarasıa qabyldanyp, bul medısına salasyndaǵy álem baǵalaǵan jáne moıyndaǵan jańalyq boldy. Sondaı-aq bul Qazaqstannyń ǵana emes, álem boıynsha  medısına salasyndaǵy iri jáne zor jetistik edi. Bul oraıda atap ótý kerek, Almatyda ótken halyqaralyq konferensıa «Uly hartıa» dep ataldy. Sóıtip, medısına tarıhynda Almaty deklarasıasy altyn áriptermen jazyldy. Naqty aıtar bolsaq, Tashkent ǵana emes, sonymen qatar, Sovet  Odaǵynda atalǵan halyqaralyq konferensıany ótkizýge Tbılısı men Novo­sı­bırsk, Baký qalalary da úmitker boldy. Biraq qalǵandaryn artqa tastap, Almaty qalasy kósh basynda turdy. Qazaqstannyń astanasy Almatyǵa zor senim artyldy. Konferensıa oıdaǵydaı ótti. Álemde alǵash ret qabyldanǵan deklarasıanyń óz nátıjesin berdi. Álem medısınasy 1978 jyldan bastaý alǵan Medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek, ıaǵnı MSAK-tiń qujattamalyq irgesin osylaı qalady. Biraq talap ózgerdi, medısına zamanaýı órkenıetke qadam basty. Qoǵamnyń ózgerýimen medısına da damı bastady. Sondyqtan basqa memlekette emes,  naq osy Almatyda bastaý alǵan halyqaralyq konferensıanyń zańdy jalǵasyn qaıtadan Qazaqstanda ótkizý múmkindigi týyndady. Birinshiden, Almaty deklarasıasynyń mańyzy óte zor boldy. Óıtkeni deklarasıada halyq úshin eń mańyzdy medısınalyq qaǵıdattar atap kórsetildi. Atap aıtar bolsaq,  halyqty sanıtarlyq baǵytta  aqparattandyrý, ana men balanyń densaýlyǵyn qorǵaý, aýrýlardyń aldyn alý, onyń ishinde vaksınasıa men dári-dármektermen qamtamasyz etý sekildi mańyzdy máseleler sóz boldy jáne atalǵan qaǵıdattar kúni búginge deıin júzege asyrylyp keldi.

Naqty aıtsaq, búkilálemdik medısına salasy Almaty deklarasıasyn moıyndady, baǵalady jáne soǵan saı jumys istedi.

Onyń ústine Almaty konferensıasy qabyldanǵannan beri qyryq jyl ýaqyt ótti. Osyǵan oraı Almatyda 1978 jyly ashylǵan konferensıanyń sabaqtastyǵyn úzbeý kerek boldy. Osynyń zańdy jalǵasy retinde osydan qyryq jyl buryn Almatyda ashylǵan konferensıasynyń sabaqtastyǵy retinde 2018  jyldyń sońynda Astanada medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek jóninde jahandyq konferensıa ótti.

 Aıta ketý kerek, DDU, IýNISEF jáne Qazaqstan tarapy uıymdastyrǵan bul shara Almaty deklarasıasynyń 40 jyldyǵyna arnaldy. Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý Uıymyna  múshe 120 memlekettiń ókilderi, ár eldiń densaýlyq saqtaý mınıstrleri men medısına salasyna demeýshilik jasap júrgen mesenattar bul joly Qazaqstannyń jańa qalasy Astanaǵa keldi.

Konferensıada sóz alǵan Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń bas dırek­tory Tedros Adhanom Gebreıesýs  Almaty deklarasıasy qabyldanǵannan beri ǵalamda úlken ózgerister bolǵanyn málim etti. Onyń sózine nazar aýdarsyq, "ǵalamdaǵy adamzattyń ómir súrýi jasy uzardy. Álemde áleýmettik-ekonomıkalyq turǵydan úlken ózgerister boldy. Ǵalamdyq medısına zamanaýı qurylǵylarmen jabdyqtaldy. Sonymen qatar, tórtkúl qurlyqta kedeıshilik qursaýynda ómir súrip jatqan elder bar. Al ekinshileri - baı qýatty. Olar da densaýlyǵyn kútedi, Al kedeıler densaýlyǵyn kútýge sońǵy aqshalaryn jumsap jatyr. Sondyqtan bárimizge ortaq mindet –ol denimizdiń saý bolyp ómir súrýi. Al Almaty deklarasıasynan beri qyryq jyl ótti. Zaman, qoǵam ózgergenimen, biraq talap ortaq bolyp qala beredi. Ol - álemde densaýlyǵyn qaratýǵa kez kelgen adam qol jetkize alatyndaı jaǵdaı jasalýy kerek". Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń bas dırek­tory Tedros Adhanom Gebreıesýs bul pikiriniń jany bar. Demek...

Al Almaty deklarasıasynyń zańdy jalǵasy retinde sanalǵan Astanada ótken jahandyq kezdesýdiń aıyrmashylyqtary men erekshelikteri qandaı? Muny Densaýlyq saqtaý mınıstri Eljan Birtanov atap kórsetti.

–Qyryq jyldan astam ýaqytta Qazaqstannyń ǵana emes, álem halyqtarynyń ómir súrý uzaqtyǵy artty. Demek, qarttar medısınalyq qyzmetti kóbirek paıdalanady. Sondaı-aq, qyryq jyl buryn ınfeksıalyq aýrýlar - óte mańyzdy aýrýlar qatarynda bolsa, alǵashqy medısınalyq kómektiń arqasynda kóptegen aýrýlar joıyldy. Qazir juqpaly emes aýrýlar - qant dıabeti, baýyr, ókpe aýrýlary dúnıe júzinde alańdatarlyq ózekti máselege aınalyp bolyp otyr. Olardyń aldyn alý úshin profılaktıkaǵa kóńil bólgen jón. Úshinshi mańyzdy faktor - jańa tehnologıalar. Qyryq jyl burynǵy medısına men qazirgi medısınanyń arasy jer men kókteı. Aqparattyq tehnologıalardyń róli kóbeıip jatyr. Osynyń barlyǵyn tıimdi paıdalanýymyz kerek, – dedi mınıstr Eljan Birtanov.

Astana dek­larasıasyn daıyndaýǵa halyqaralyq qoǵamdastyqtyń da yntasy zor boldy desek, qatelespeımiz. Oǵan álemdegi jáne Qazaqstandaǵy dárigerlerden  500-den astam usynys túsken. Bul qu­jat aqıqatynda  medısınalyq qyzmet sapasyn arttyrýǵa ólsheýsiz yqpalyn  tıgizdi. Astanaǵa jınalǵan osy saladaǵy kásibı mamandar da qazirgi ýaqytta óte ózekti bolǵan aýrý túrleri emdeýden buryn eń aldymen profılaktıkaǵa kóńil bólý kerektigin basa aıtty.

Jahandyq konferensıaǵa beıne Joldaýyn arnaǵan  Qazaqstan Prezıdenti
Nursultan Nazarbaev «MSAK boıynsha jańa Astana deklarasıasyn qabyldaý - búkil álemdegi densaýlyq saqtaý salasy úshin mańyzdy kezeń ekenin atap ótti.

–Osydan 40 jyl buryn álem jurtshylyǵy Almaty qalasyna jınalyp, onda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymyna múshe memleketter alǵashqy medısınalyq-sanıtarlyq kómek jónindegi Almaty deklarasıasyn qabyldady. Atalǵan tarıhı qujat kóptegen memleketterdiń JOO-larynyń oqýlyqtaryna engizildi. 1978 jyly DDU deklarasıasyna qol qoıylýy - halyqaralyq kúsh-jigerdi jumyldyrýda tıimdiliktiń jarqyn úlgisin kórsetip berdi. Onda medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómektiń  bazalyq qaǵıdattary aıqyndaldy. Olar - halyqtyń sanıtarlyq baǵytta  aqparattandyrý, ana men balanyń densaýlyǵyn qorǵaý, aýrýlardyń aldyn alý, onyń ishinde vaksınasıa men dári-dármektermen qamtamasyz etý sekildi mańyzdy qaǵıdattar. Odan beri álemniń densaýlyq saqtaý baǵyty osy negizgi baǵyttar boıynsha damyp kele jatyr.

Qazirgi tańda qorshaǵan ortanyń buzylýy, ómirlik qozǵalystyń azaıýy, durys tamaqtanbaý - sozylmaly aýrýlardyń artýyna alyp keldi. Óz kezeginde halyqtyń aýrý-syrqattarǵa shaldyǵýy áleýmettik qamtamasyz etý salasyna túsetin júktemeden asyp ketti. Qazirgi kezeńde densaýlyq saqtaý salasyn qarjylandyrý men medısınalyq jaǵdaıdy qamtamasyz etý basa mańyzǵa ıe bolyp keledi. Bul taqyryptar BUU Bas Assambleıasynyń otyrysynda 2019 jyly talqylanatyn bolady. 

Búgingi kúni búkil álemdegideı Qazaqstanda belsendi túrde sıfrlyq ózgerister júrgizilip jatyr. Odan densaýlyq saqtaý salasy da qalys qalmaıdy. Medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek boıynsha jańa Astana deklarasıasyn qabyldaý - búkil álemdegi densaýlyq saqtaý salasy úshin mańyzdy kezeń bolary anyq. Bul baǵdarlamalyq qujat jahandyq deńgeıde ómir sapasyn arttyrýǵa, adamdardyń densaýlyǵyn jaqsartýǵa úles qosaryna senimdimin, - dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Rasynda da medısına salasy bir ornynda turmaıdy. Qazir «aýyryp em izdegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izdegender» kóbeıdi. Memleket te aýrýdyń aldyn alýdyń mańyzy zor ekenin túsindi, osyǵan qatysty mańyzdy sharalar qabyldaı bastady.  Bul oraıda Qazaqstannyń densaýlyq salasy órkenıetten kósh keıin qalyp jatqan joq. Sońǵy úsh jyldaǵy Densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2016-2019 baǵdarlamasy óz nátıjesin berip jatyr.  Bir ǵana mysal, 27 jyl ishinde  MSAK salasynda qajetti ınfraqurylymdar  retke keltirilip, 1800-ge tarta aýrýhana men ambýlatorıalyq orta­lyqtar jumys istedi. Aýrýdyń aldyn talýǵa basty mán berilip keledi. Jyl saıyn arnaıy baǵdarlama boıynsha adamdar skrınıngten ótkiziledi. Basty mindet–Prezıdent atap ótkendeı, EYDU standarttaryna sáıkes densaýlyq saqtaý salasy júıesin ary qaraı damytý. Oǵan barlyq negiz bar. Qazaqstan ǵana emes, dúnıe júzindegi memleketterdiń barlyǵynyń aýrýdyń aldyn alýǵa umtylyp jatqanynyń syry bar. Ras, adamnyń ómir súrý uzaqtyǵy artty. Álemniń basym elderindegi málimetterge uzaq jasaıtyndar kóbeıdi. Biraq ómir súrý sapasy tómendedi, kedeıler azaımaı tur. Qaryshtap damyp kele jatqan tehnologıanyń áserinen ekologıa buzyldy, tabıǵat lastanyp jatyr. Munyń barlyǵy da azyq-túlikke áser etýde. Taǵamǵa neshe túrdi densaýlyqqa zıandy dámdeýishter qosylady.  Bul jaǵdaı eń aldymen azyq-túlikti tutynatyn  adamǵa, adamnyń densaýlyǵyna qatty áser etip jatyr. Ótken ǵasyrda adam balasy juqpaly aýrýlardan kóp zardap shekse, qazir olaı emes. Sozylmaly aýrýlardyń qatary kún sanap kóbeıip keledi. Sondyqtan aýrýdyń aldyn alý kez kelgen memleketke tıimdi bolyp tur.

Bul oraıda Qazaqstanda medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek (MSAK)  boıynsha jan-jaqty, áleýmettik  baǵdarlamalar bar.  Densaýlyq salasyn EYDU standarttaryna sáıkestendirý úshin júıeli jumys júrgizilýde.

 Qazir árbir dárigerge ortasha eseppen alǵanda,  2,5-3 myń turǵynnan keledi.  Qazir Birtanov basqaratyn mınıstrlik bul kórsetkishti azaıtýǵa qadam jasaýda. Taıaý ýaqyttarda ár dárigerge 1,5 myń turǵynǵa deıin azaıtý kózdelip otyr. Sondaı-aq 6 jasqa deıingi balalar úshin pedıatrıalyq ýchaskeler kóbeıtý josparlanyp otyr. Sondaı-aq elimizdegi medısınalyq ýnıversıtetterde pedıatrıalyq  fakúltetterdi ashý qaıtadan qolǵa alyndy.  «MSAK-ty jańǵyrtý  jáne iske asyrý jónindegi jol kartasyn iske asyrý aıasynda  ambýlatorıalyq-emhanalyq uıymdardyń quramynda týberkýlezge qarsy 218 kabınet, 42 psıhıkalyq densaýlyq kabıneti, 1280 tekserý (onyń ishinde 823-i áıelder, 322-si erler) kabıneti, 371 onkologıa kabıneti, 287 mammologıalyq kabınet qazirdiń ózinde jumys istep jatyr.

Sondyqtan Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymyna múshe barlyq 197 memlekettiń  medısınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek (MSAK) boıynsha Astana deklarasıasyn bir aýyzdan qabyldaǵanynyń osyndaı halyqaralyq mańyzy bar.

Rasynda árbir adam memleketke arqa súıeı bermeı, aldymen óz densaýlyǵynyń myqty bolýyn qarastyrǵany durys. Deni saý adamnyń árqashanda kóńil kúıi kóterińki, sergek bolyp júredi. Dana halqymyz «deni saýdyń – jany saý» dep beker aıtpaǵan. Aqıqatynda, Otanymyzdyń bolashaǵy –deni saý urpaqtyń qolynda ekenin umytpaýymyz kerek.

Memleket basshysy Nursultan .Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda «Salaýatty ómir salty men adam­nyń óz densaýlyǵy úshin yntymaqty jaýapkershilik qaǵıdaty – densaýlyq salasyndaǵy jáne halyqtyń kúndelikti tur­mysyndaǵy memlekettik saıasattyń eń basty máselesi bolýy tıis» dep atap kórsetkeni belgili.  Demek, densaýlyqty saqtaý men nyǵaıtý bizdiń eń basty saıasatymyz bolýy tıis.

Erkin Qaldan