Qazaqstannyń memleket basshysy Nursultan Nazarbaev respýblıka halqyna arnaǵan Joldaýynda  elimizdiń odan ári damýy jáne 2050 jylǵa qaraı álemniń eń damyǵan 30 eliniń qataryna  ený  úshin Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna múshe  elder (EYDU)  men Qazaqstannyń  damýy arasyndaǵy alshaqtyqty joıýdy tapsyrǵany belgili.  Sondyqtan Qazaqstan  medısınalyq qyzmettiń sapasy men qoljetimdiligin jaqsartyp, densaýlyq saqtaý júıesin tıimdi basqaryp,  qarjylan­dyrý júıesi arttyrýǵa, sondaı-aq qolda bar resýrstardy utymdy paıdalaný arqyly EYDU elderiniń standart­taryn kezeń-kezeńi­men engizýdi qamtamasyz etýge kiristi.

Árıne, álemdegi damyǵan 30 eliniń qataryna ený ońaı sharýa emes. Bul barlyq salada serpindi jumys pen ilgerileýdi talap etedi. Árıne osyǵan baılanysty memleket basshysy jańa mindetter qoıyp otyr. Bul árıne ózge salalar sıaqty, densaýlyq salasyna da qatysty ekeni sózsiz. Óıtkeni, jany saýdyń – táni saý. Ol úshin bizdiń elimizdiń densaýlyq zańnamasy órkenıetke saı ózgerýi qajet. Medısınada jańa tehnologıalardyń bolǵany jón. Jalpy básekege barynsha qabiletti 30 eldiń qataryna kirý úshin Qazaqstan aldymen Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna (EYDU) qatysýshy memleketter kórsetetin damýdyń irgeli kórsetkishterine qol jetkizýi qajet. Negizi aldymen biz myna másele anyqtap alǵanymyz jón: Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna qandaı memleketter kiredi?  Atalǵan uıymnyń maqsaty ne? Sonymen...

Aıta ketetin bir jaıt, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen damý uıymy (EYDU) álemdegi naryqtyq ekonomıkasy órkenıetti damyǵan 34 memleketti biriktiredi. Atalǵan uıymnyń basty maqsaty – damýshy elderge kómektesý, jáne  olardyń ekonomıkalyq saıasatyn úılestirip otyrý. Uıymnyń shtab-páteri Parıjde ornalasqanyn aıta keteıik.  

Tarıhqa júginer bolsaq, atalǵan uıymnyń negizi 1961 jyly qalanǵan. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan zardap shekken Eýropa elderine AQSH pen Kanada memleketiniń tarapynan kómek kórsetý úshin qurylǵan bul uıymnyń keıin aty-jóni, qurylymy ózgerdi. Onyń ornyn keıinnen Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy (EYDU) basty. Oǵan qazir 34 memleket múshe. EYDU -na múshe memleketterge álemdik jalpy ishki ónimniń 60 paıyzy tıesili. Qazaqstan qazirgi ýaqytta uıymnyń 12 Komıtetimen, úsh Jahandyq forýmmen jáne 2 EYDU ortalyǵymen birlesip jumys isteıdi. EYDU jyldyq búdjeti 345 mln evrony quraıtynyn aıta ketý qajet.

Atalǵan uıymǵa múshe bolý Qazaqstanǵa ne beredi? Budan eshqandaı  da qarjy túspeıdi. Bul ekonomıkalyq naryqtyq saıasatty júrgizýdiń ozyq  tásili nemese tájirıbe almasýdyń ortaq áreketi bolyp tabylady.  EYDU -na múshe bolý arqyly Qazaqstannyń álemdiq qarjy ınstıtýttary arasynda reıtıńi joǵarylaıdy.

Sondyqtan eń aldymen  Ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen damý uıymyna múshe elderdiń bizdiń elimizdiń densaýlyq saqtaý júıesinen qandaı  artyqshylyqtary bar ekenine kóz júgirteıik. Prezıdent Nursultan Nazarbaev  Ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen damý uıymyna múshe eldermen aradaǵy damýdaǵy alshaqtyqty nege joıýdy tapsyrdy. Munyń sebebi nede? Endeshe, eki tarapty salystyryp, tarazyǵa salyp kóreıik.

1. Qoǵamdyq densaýlyq saqtaýdy damytý, naqty aıtqanda, ınfeksıalyq emes aýrýlarǵa alańdaýshylyq nemese densaýlyqty nyǵaıtý máselesindegi aýyzbirshilik, birlesip ortaq problemalardy sheshý – bul EYDU elderiniń densaýlyq saqtaý júıesiniń basty aıryqsha ári erekshelikteri ekenin aıta ketken jón. Sonymen qatar, ortaq strategıalyq maqsatta jumys isteý de olardyń basty artyqshylyqtarynyń biri.
2. EYDU -na elder bastapqy medısınalyq -sanıtarıalyq alǵashqy kómekke (MSAK) qarjynyń 40 paıyzǵa jýyǵyn bóledi. Al Qazaqstan damýshy memleket bolǵandyqtan, bul deńgeıge áli jete qoıǵan joq. Aıta ketetin bir nárse, aýrýdyń aldyn alýda medısınalyq -sanıtarıalyq alǵashqy kómektiń áseri óte zor. Maman -sarapshylardyń zertteýine qaraǵanda, myqty MSAK júıesiniń bolýy EYDU elderinde aýrýlardy 80 paıyzǵa deıin óz deńgeıinde ustap turýǵa múmkindik beredi. EYDU elderinde MSAK – bul búkil júıeniń úılestirýshisi. Al bizde negizgi qurylym qazirgi ýaqytta stasıonarlyq sektor ekenin aıta ketken jón.
3. Qazaqstandyq dárigerler EYDU -na múshe memleketterinde isteıtin medısına qyzmetkerlerinen 16 ese tómen jalaqy alady. Sondyqtan bul aradaǵy alshaqtyqty joıý da taıaýdaǵy mindetterdiń biri. Respýblıkamyzdaǵy medısına salasynda basqarý qyzmetinde júrgen menedjerlerdi de daıarlaý máselesi joǵary lárejede emes. Áli de aýyldyq jerlerde medısına qyzmetkerleri tolyqqandy dep aıtýǵa týra kelmeıdi, tapshylyq seziledi.
4. Qazaqstanda dári-dármek áli qymbat, kez kelgen dárige qoljetimdiliq baıqalmaıdy jáne qanshylyqty qaýipsiz ári sapaly? Buǵan kópshiligi kúmánmen qaraıdy. Al EYDU elderinde dárilik zattardyń sapasy qaýipsizdik deńgeıine deıin kóterilgen jáne baǵasy men sapasy qoljetimdi. Elbasynyń aradaǵy alshaqtyqty joıý týraly qatań talap qoıýynyń syry da osynda jatyr. Biraq Qazaqstan bul talapqa jáne bárine ortaq halyqaralyq ortaq standartqa barǵan saıyn jaqyndap keledi. Aqıqatyn aıtar bolsaq, ambýlatorıalyq deńgeıde dári-dármekpen qamtamasyz etýdiń jetimsiz kúıde bolýy bastapqy medısınalyq -sanıtarıalyq alǵashqy kómektiń (MSAK) damýyn tejeıdi. Sondyqtan Qazaqstan bıligi qazirgi ýaqytta sapaly dári-dármektiń qoljetimdi bolyp, ambýlatorıalarǵa dárilerdiń tolyqqandy jetkizilýine kúsh salýda. Bul oraıda Qazaqstanda densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2016-2019 baǵdarlamasynda atap kórsetilgen Ulttyq dári-dármekpen qamtamasyz etý saıasatyn iske asyrý barynsha septigin tıgizip otyr.
5. Árıne, medısına salasynyń damýy úshin eń aldymen ǵylymǵa da kóp kóńil bólinýi kerek. Bul oraıda ǵylym salasyna qarjy bólýde EYDU memleketteri men Qazaqstan arasynda ázirge aıtarlyqtaı aıyrmashylyq bar. Mysalǵa alar bolsaq, EYDU-na múshe memleketterdiń birqatarynda nemese basym bóliginde jalpy ishki ónimniń zertteýlerge arnalǵan ishki shyǵynynyń bóligi shamamen 3 paıyzy quraıdy. Al Qazaqstanda bul shyǵynnyń úlesi 2000 jyldardan bastap bes ese artqanyna qaramastan áli de az deńgeıde bolyp otyr. Naqty aıtar bolsaq, shamamen ishki shyǵyndardyń úlesi respýblıkanyń jalpy ishki óniminiń 0,2 paıyzyn ǵana qurap otyrǵanyn aıta ketý kerek. Sonymen qatar, EYDU-na múshe memleketterdiń birqatarynda jeke sektor da óz óndirisin damytý úshin qomaqty qarjy bóledi. Bul rette Qazaqstanda ǵylymdy damytýǵa negizinen memleket tarapynan ǵana basty qarjy bólinip otyr. Aldaǵy ýaqytta jeke sektor bul salaǵa nazar aýdaratynyna  senim mol.
6. EYDU-na múshe memleketterde dáriger men pasıent arasynda tyǵyz qarym-qatynas ornaǵan. Onyń basty sebebi, smart -medısınanyń damýy desek, artyq aıtqandyq emes. Bul oraıda Qazaqstan da kóshten qalǵan joq. Dál qazirgi ýaqytta respýblıkamyzda «Sıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasy aıasynda respýblıkamyzdaǵy medısına salasy elektrondyq qyzmetke kóshti. Taıaý ýaqytta aq halatty abzal jandar túgeldeı qaǵazbastylyqtan arylady deı alamyz. Qazaqstandaǵy ár azamattyń endi elektrondy densaýlyq pasporty bolady, ár pasıent óziniń dárigerimen «óz kabıneti» arqyly tildese alady. Syrqat jan burynǵydaı áýre bop, emhanaǵa barmaıdy, búrokratıalyq kedergiden arylady, elektrondyq jazba arqyly kezekke turady. Málimetter bazasynda medısınalyq derekter tolyqqandy jazylyp turady, elektrondyq densaýlyq pasporty, qaǵazsyz aýrýhana, medısınalyq aqparattyq júıe, mobıldi densaýlyq saqtaý, elektrondyq densaýlyq saqtaý salasyndaǵy smart-kelisimshart, pasıenttiń jeke kabıneti jáne taǵy basqalar, munyń barlyǵy da qazirgi medısına salasynda júzege asyrylyp jatqan ıgi ister. Sondyqtan Qazaqstan men EYDU -na múshe elderiniń densaýlyq saqtaý júıesiniń arasyndaǵy alshaqtyqtar jaqyn arada joıylady dep oılaımyz. Óıtkeni bul oraıda Qazaqstanda jan-jaqty, salalyq reformalyq ister bastaý aldy. Óıtkeni bizde qajetti resýrstar jetkilikti. Qazaqstanda densaýlyq saqtaý salasyn damytýdyń 2016-2019 baǵdarlamasy bul oraıda jumystyń júıeli túrde júrgizilýine úlken septigin tıgizip otyr. Maqsatty túrde jasalynatyn josparlanǵan mindetter de alǵa qoıylǵan. Ony sheshýdiń de joldary jasalynǵan. Atap aıtar bolsaq,

• 2020 jylǵa qaraı ómir súrýdiń uzaqtyǵy 73 jasqa jetedi.
• Halyqtyń densaýlyq ındeksi 2016 jyly 17 paıyzǵa, 2019 jylǵa qaraı 20 paıyzǵa ulǵaıady
• Medısınalyq kómekke qanaǵattaný  deńgeıi 2016 jyly 40 paıyzǵa, 2019 jyly 46 paıyzǵa kóteriledi
• Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý, dene shynyqtyrý jáne sportpen aınalysatyn adamdar sany 2019 jyly 30 paıyzǵa kóbeıedi.

Qysqasha aıtqanda, «Densaýlyq» memlekettik baǵdarlamasy Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesin damytýdyń negizi bolyp otyrǵanyn aıta ketý kerek. Rasynda da densaýlyqty saqtaý eń aldymen ár adamnyń ózine baılanysty, al ony nyǵaıtý ári oǵan qatysty barlyq sharalardy jasaý memlekettiń jumysy. Sondyqtan basty baılyq óz densaýlyǵymyzdy aıalaı bileıik.

Erkin Qaldan