1-sáýir - Aldar Kóseniń týǵan kúni dep sonaý bala kezde qyzyq, kóńildi kún sıaqty ótkizetinimiz esterińizde shyǵar? Bala kezde sáýirdiń birinshi kúnin áldekimdi aldap, kúldirip, qorqytyp, soǵan kúlip, máz bolatyn kún dep túsinetinmin óz basym. Jylda bir ázil, jylda bir aldaý. Úlkenderdi "sizdi pálenshe shaqyryp jatyr" dep aldap keletinbiz. Ol kezde telefon ataýly joq. Sonda deımin, álgi úlken kisi, rasymen de, sene me, balanyń kóńilin qaldyrmaıyn deı me, álde kúnniń qaı kún ekenin elemeı me, áıteýir, sol bir qatqan jartastaı jattandy aldaýǵa senip, shaqyrǵan jerge baratyn. Aldanǵanyn bilgende, bizdi bir sógip alyp, qaıtyp ketetin.

Sol kezderi aldaýǵa, ázildep bolsa da ótirik aıtýǵa bolmaıdy dep eskertpepti eshkim. Ata-anamyz keńes zamannyń adamdary bolǵanǵa ma, ol kisiler de eskertý aıtpapty dál sol kúni. Basqa kúnderi árıne ótirik aıtpa, aldama dep aıtady. Biraq dál sol Aldar Kóseniń týǵan kúninde erik beretin.

Bertin qaraı óse kele, oqı kele, ázildep bolsa da ótirik aıtýǵa bolmaıtyny, tipti keıbir jandardyń túsinigin boıynsha tek qatań erejelerden ǵana turatyn ıslam dininiń ózinde oryndy, shyndyqqa saı ázilge ruqsat bar ekenin bildik. Bildik te, abaılap sóıleýdi úırendik.

Erteń sol bir jattandy ádetpen Aldar Kóseniń týǵan kúni dep, kúlli qazaq oryndy-orynsyz, bolsyn-bolmasyn sany kóp, sapasy joq ázilderdi áleýmettik jeli arqyly taratyp, ózgeni aldap, qorqytatyn bolady, ádetinshe. Endeshe, ıslamda ázil týraly ne aıtylǵan eken, sol týraly toqtalsam.

Qandaı ázil bolmasyn óz mólsherinde bolsa, ıaǵnı, tamaqqa qosylǵan tuzdaı áńgimeniń dámin keltirmek. Artyq aıtylǵan kezde, tuzy kóp tamaq sekildi jaramsyz bolyp qalýy múmkin. Kópshiliktiń túsinigi boıynsha ıslam tyıymdar men buıryqtardan ǵana turady eken. Joq, qatelesesiz. Islam adam ómirin barynsha jeńil, jaıly, mándi etýge tyrysatyn júıe. Islamda da ázilge oryn bar. 

Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) ómirbaıanyna kóz júgirtsek, salmaqty, sabyrlylyǵyna qaramastan, únemi jymıyp júrgenin jáne ornymen ázildeskenin oqımyz. Ol kisi úlkenge de, kishige de jumsaq ázilder aıtqan eken. Adamdar odan: «Ýa, Alla Elshisi, siz de ázil aıtasyz ba?» dep suraǵanda: «Iá, men ázil aıtamyn, biraq arasyna ótirik aralastyrmaımyn» - dep jaýap bergen. (Tırmızı).

Sondaı-aq, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ázildiń ózinde ótirikti tastaǵan adamǵa jánnattyń ortasynan úı beretindigin aıtqan. (Ábý Dáýit).

Imam Naýaı aıtady: «Alla Elshisi (s.ǵ.s.) áńgimelesýshiniń kóńilin ornyna túsirip, oǵan degen jyly sezimin bildirý úshin ázildesetin. Mundaı ázilge tyıym salynbaıdy, kerisinshe, súnnetke saı keledi» dep jazady.  (ál-Azkar).

"Sahabalar da ózara jáne Paıǵambarmen ázildesetin. Alla Elshisiniń sahabalarynyń bir-birine qarbyz qabyqshalaryn laqtyryp oınaıtyn kezderi bolatyn, alaıda, salmaqty máselege kelgende olar naǵyz jigittik tanytatyn». (Buharı).

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) ázil arasynda ǵaıbat, mazaqtaý, keleke etýdiń bolmaýyn talap etetin. Ázilge ońtaıly ýaqyt, oryn tańdaı bilý – súnnet.

Endeshe, ázildiń ádebin saqtaı bilgende ǵana qulshylyq jasaǵan bolyp sanalamyz.  

Al, ázil úshin qorqytýǵa kelgende, ıslam ne deıdi?

Qyzyq bolady, kúldiremin degen oımen bir jerge jasyrynyp qalyp, oqystan atyp shyǵyp, shoshytyp nemese asa qajetti zatyn jasyryp qoıý arqyly baýyryńnyń úreıin alý degendeı ázilderdi bárimiz jasadyq, jasap ta júrmiz. Keıbir adamdar tipti qatty shoshyp qalǵannan densaýlyǵyna keri áser etýi bek múmkin. Sol sebepti, ár nárse óz ornymen, óz jónimen bolǵany abzal. Islamda ázil ǵoı dep te musylman baýyryńdy qorqytyp, shoshytýǵa bolmaıdy dep qatań eskertken.

Birde Paıǵambar (s.ǵ.s.) joldasynyń aıaq kıimin tyǵyp qoıǵan adamdy kóredi. Al ol kisi aıaq kıimdi izdep, ábigerge túsedi. Sonda Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Kim musylmannyń úreıin ushyrsa, Qıamette Alla onyń úreıin ushyrady», «Musylmannyń musylmandy qorqytýyna tyıym salynǵan» degen eken. (Ábý Dáýit). 

"Áziliń jarassa, atańmen oına" degen qazaqtyń sózin bilesizder ǵoı. Islamda da oryndy bolsa tipti kimmen bolsa da ázildesýge esh tyıym joq. Islamda tipti sábımen ázildesý de  – súnnet sanalady. Paıǵambar (s.ǵ.s) balalardy erekshe jaqsy kórgenin, tipti namaz oqyp jatqanda jylaǵan bala daýysyn estise, namazyn tezirek bitirýge asyqqanyn da oqydyq. 

Al tómendegi hadısten eshbir ǵaıbatqa, mazaqqa oryn bermesten ázil aıtýǵa bolatyndyǵyn ańǵaramyz. Ánas (r.a.) Alla Elshisiniń (s.ǵ.s.) ózin «Eki qulaqtyń ıesi» dep ataǵanyn jetkizedi. (Tırmızı). Ázildiń utymdylyǵy: birinshiden, árbir adamda qulaq bar, sondyqtan, eshbir jalǵan sóz qosylmaǵan. Ekinshiden, Ánas ıbn Málık óte tapqyr ári ańǵarympaz bolǵan eken. 

«Aıtylǵan sózdiń atylǵan oq» ekendigin jaqsy bilemiz. Sondyqtan, adamnyń namysyna tıetin ǵaıbat sózderdi ázilge qospaǵan abzal. Musylmandar bir-birlerine baýyr emes pe? Jáne olardyń arasyn jarastyrý uly Allanyń buıryǵy sanalady.  

Sonymen qatar, neke, ajyrasý, ajyrasqanda qaıta qosylý máselesinde ázildesýge bolmaıdy. Kóptegen er adamnyń ajyrasý máselesimen ázildesetinin jaqsy bilemiz. Áńgime arasynda «Qyzyq bolsyn, ajyrasa salaıyq», «Ajyrasa salaıyn ba?» degendeı sózder estilip qalyp jatady. Mynany este ustańyz, sebepsiz aıtylǵan sóz kúshine enedi. Sebebi, Alla Elshisi (s.ǵ.s.): «Úsh nárse oıyn úshin aıtylsa da, salmaqty aıtylsa da kúshine enedi. Bul – neke, ajyrasý jáne nekeni jańartý» degen. Sondyqtan, tildi mundaı sózderden tyıa bileıik. (Tırmızı).

Ornymen ári jumsaq aıtylǵan ázil – qulshylyq. Mundaı ázilderdi ádetke aınaldyrý arqyly Alla Taǵalanyń (Eı, Muhammed!) Aıt: «Eger Allany jaqsy kóretin bolsańdar, onda maǵan erińder. Sonda Alla senderdi jaqsy kóredi ári kúnálaryńdy keshiredi. Aqıqatynda, Alla – óte Keshirimdi, erekshe Meıirimdi» dep» degen buıryǵyna amal jasaǵan bolamyz. («Álı-Imran» súresiniń 31-aıat).

Ázildesetin kezde tómendegi sharttardy ár musylman jaqsy bile júrgeni abzal: ázildiń túbi shyndyqqa baılanýy; ótirikke jol berilmeýi kerek; bireýdi mazaq etip, qor qylýǵa bolmaıdy; shekten shyqpaýy tıis; ázil kásipke aınalmaýy kerek; qarýmen, otpen t.b. adam densaýlyǵyna, ómirine qaýipti dúnıelermen ázildesýge tyıym salynady; bireýdi ázildesip renjitip alýdan saqtaný kerek.

Demek, ár nárse óz mólsherimen, óz ornymen jumsalsa, aıtylsa, adamdar arasynda túsinispeýshilik te, arazdyq ta bolmaıdy. Tehnologıa qaryshtap damyǵan zamanda adamı qundylyq pen qasıetterdi umytpaı, bir-birimizdi syılap, izdep, ázildesip, qurmettep júrgenge ne jetsin, shirkin! 

Maqpal Sembaı