Bul meniń ómirimde bolǵan oqıǵalardan úzindiler.

Adam jáne jer attary da ózgertilmedi.

Avtor

- Ólgender qaıtyp keleme?

- Menshe, qaıtyp keledi...

Men ol kezde tym jas, ótpeli,  óli ara shaqta turǵan kezim edi. Biraz ýaqyttan beri qatty naýqastanyp júrgen ákem sońǵy kezderi múlde nasharlap, bir jutym sý, bir túıir dán jutaalmaı, qara tuıaǵynan ábden hal ketti. Ákemniń tiri ekendigin tóseginiń aıaq jaǵynda otyryp, onyń qalaqtaı ǵana aıaǵyn sıpap otyrǵan men tek, qyzylasyǵynyń astyndaǵy baıaý soǵyp turǵan tamyrynan ǵana sezip otyratynmyn. Al bas jaǵynda molda álde aýzy dýaly qarttar ǵana otyratyn. Ákemdi kezekpen qaraýyldaıtyn adamdar da kóp edi. Biri ketse, biri kelip bizdi jalǵyz tastamaıtyn edi. Aınalaıyn halqymnyń, aǵaıynnyń qadiri osyndaı da ǵoı. Bir kúni ákem aıaq astynan kózin ashyp, qasynda otyrǵan adamǵa bolar-bolmas daýyspen anamdy jáne úlken aǵamdy shaqyrýyn aıtypty. Sheshem baıqus biraz jyl aýyrý adam qarap ábden tıtyqtap sharshap júrgen edi, uıpasy shyqqan shashyn jaýlyǵynyń astyna bastyra salyp, ákem jatqan bólmege kirip ketti, sońynan aǵam kirdi. Sonda, anammen baquldasyp bolǵan soń, aǵamnyń qolyn alyp, bes saýsaǵyn búgip, óziniń álsiz qoldarymen qysypty. Shamasy, aǵaıyndy beseý edińder, endi ini-qaryndastaryńa óziń bas-kóz bol, yntymaq-birlikterińdi eshqashan jazbańdar degeni bolar. Sony bildirip aıaýly ákem máńgilik saparǵa attanyp ketti. Biz jyladyq, jylaı júrip ákemizdi qara jerdiń qoınyna berdik, ákemizdiń aıaýly denesin tabyttan shyǵaryp janaqymǵa salarda kór jıeginde júrelep otyrǵan úlken aǵamnyń kózinen sorǵalaǵan jasty kórip bir sát oǵan qarap qalyptym. Men ómirimde kúni búginge deıin dál sondaı jylaǵan jandy kórgem emespin. Onyń kózinen aqqan jasty “sorǵalady” -deýden góri“seldedi”-deýim jón shyǵar, kózinen shyqqan jas júzin jýyp, sodan baryp jerge tamyp jatqan joq, kózinen bir bulaq ashylǵandaı kirpikteriniń arasynan tógelgen jas tamshylary sonshama tez jyldamdyqpen birinen soń biri irkilissiz topyraqqa birden quıylyp jatty.....

Ákemizdiń qazasy bárinen buryn anam men aǵama qatty batty. Maǵan da jeńil tıdi dep aıta almaımyn. Bozbala shaq sirá sondaı shynaıy qaıǵyryp, shynaıy qýana da bilmeıtin, neniń qymbat, neniń arzan ekenin aıyra da almaıtyn  “esalań”bir kúı keshetin sátter-aý shamasy. Endi oılasam pushaıman bolam, ne kerek ýaqyt keri oralmaıdy ǵoı.

Ákem kúzdiń ortasynda qara sýyq túserden buryn dúnıe saldy. El -jurtyna óte sıly adam edi. Qytaıdyń Altaı degen jerinde 1929 jyly ómirge kelgen eken. Ákesi Quıǵanbaı asa dáýletti adam bolǵan, Ertis ózeniniń boıynda atamnyń atymen atalatyn ótkel bar, ol jerden atamnyń iri qarasy men jylqysy ótedi eken. Atamyz óte qatal jáne eńbekqor jan bolypty, taǵy bir ereksheligi aýzy dýaly adam bolǵan eken, qarǵysy qapy ketpeıtin atamyzdyń óziniń úlken uly mezgilsiz qaıtys bolǵanda, aıttyyryp qoıǵan kelinine teris bata berip jas qyzdyń ómirden qoshtasýyna sebep bolǵany óz aldyna bir dúnıe. Ony men "Teris bata"-degen áńgimem de tolyq baıandadym. Atamyz dúnıe salarda ájemizge (Ájem Altaı betine tanymal baqsy bolǵan adam, ol kisiniń baqsylyǵy men qartaıǵan shaǵynda ájemnen alystamaq bolǵan jynynyń balasyna kóshpek bolǵandaǵy týyndaǵyn adam nanǵysyz oqıǵalaryn  "Baqsy" degen áńgimemde jazdym) menen qalyp bara jatqan bul bala - ul bala bolady, atyn menen qalǵan  bir tamshy qan sarqyty bolsyn dep Sarqytqan qoıyp ketipti. Ákem marqum óz ákesiniń dıdaryn kórmegen edi, sodan bolar sheshesin kóp aıtatyn dy. Qytaıda 1940 jyldardyń basynda bastalǵan ult azattyq tóńkeriske 15 jasynda qatysqan ákem, 21 jasynda aýdan ákimine deıin kóterilip, ómir boıy ár dárejeli qyzmet atqaryp keldi. Halqyna adal qyzmet etti, er eńbegin eli de baǵalady.

Ákem qaıtys bolǵan soń, zıratynyń qorǵanyn jınaý isi aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna jáne qurylys materıaldarynyń keshýildep qalýyna baılanysty der kezinde qolǵa alynbaı qalady. Ákemniń qabiri qalashyqtyń ońtústigindegi taý betkeıine ornalasqan zırattyqtyń taý jaǵynda bolatyn. Óristen qaıtqan azdy-kópti maldyń birazy sol taýǵa óristep jaıylyp qaıtatyn. Sheshem bir kúni qabyr basynan asa kóńilsiz oraldy. Biz sebebin suraǵanymyzda ol kisi:

- Ákelerińniń  qabyr topyraǵyn mal taptap ketipti-dedi. Sodan as ta ishpeı jatyp qaldy. Ertesi tań da turyp, bizge túnde kórgen túsin aıtty: (Ol kezde anamnyń túsine ákem jıy kiretin edi, qandaı iske tap bolsa da soǵan baılanysty aqylyn aıtyp, aıan beretin).

-   Emhananyń bir bólmesi sıaqty, tórge qoıylǵan tósekte marqum ákeleriń jatyr eken, maǵan qarap: sál ezý tartqandaı bolyp, sen nesine ýaıymdap júrsiń, jet qat jer astynda jatqan maǵan qaıdaǵy maldyń tuıaǵy jeter deısiń, eger qorshaý kerek deseń mine osy aıadaı  jerdi ǵana qorshaı sal-dep qolymen tósektiń aınalasyn kórsetti-dep anam sózin doǵardy.  Keıin úlkendeý etip qorǵan turǵyzdyq.

Ákem ómirden ozarda men 9 synypta oqıtyn edim. Ákemniń qazasynan keıin, ot basyna kómekteseıin degen oımen,  mektepten qol úzdim de, ózimniń týyp ósken Taldy kómir keniniń shahtery bolyp biraq shyqtym. Qaýip-qateri mol shahtada jumys istep júrgenimde, bir de aıaǵymdy jaralap alǵanym bar. Sol túni túsime ákem enip:

-    Balam-aý nege abaılap júrmeısiń, budan soń ózińe saq bol -dep aıaǵymdy sıpap ketkeni. Ertesi oıansam aıaǵym kádimgideı táýir bolyp qalypty.

Bir kúni tańǵy asta otyr edik, anamyz sóz bastap, túsinde taǵy ákemizdi kórgenin aıtty. Biz úshin ol kezde anamyzdyń kóretin túsinen artyq qyzyqty da, mańyzdy dúnıe joq edi. Óıtkeni, ol kisiniń ár túsi bizdiń ot basymyzǵa baılanysty ákem tarapynan keletin habar sıaqty bolatyn. Ásirese, tańǵa taıaý kórgen tústeri óte anyq ári ómirde qatesiz keletin edi. Sondyqtan anam: túsimde ákelerińdi kórdim dese bolǵany, beıne anamyz ákem júrgen jerge baryp, aıaýly ákemizben syrlasyp kelgendeı, ákem jaqtan álde bir habar kútip elegizip, aldymyzdaǵy as-sýymyzdy da umytyp, bárimiz birdeı anamyzǵa ańtarylyp qaraıtyn edik. Sonda anam sózin sabaqtap:

- Dál osyndaı jazdyń jaıdary tańy eken, kenet úıge suńǵaq boıly, uzyn shapandy, dóńgelek qyrma saqaldy bir er adam kirip keldi. Qaıyrshy deıin desem oǵan kelińkiremeıdi, moldaǵa da uqsamaıdy, súıtip turǵanymda myna jaqtan ákeleriń shyqty da: Myna kisige nan jáne meniń kıimderimnen ber, razy etip qaıtar-dedi. Sodan men ákelerińniń aıtýy boıynsha álgi kisige bárin býyp-túıip berdim-dedi anam túsin támámdap. Anam aıtyp aýyz jıǵany sol edi, esik aldyna jańa ǵana anam sýrettegen adam paıda bola ketpesi bar ma? Anam tańdanǵany sonsha:

-Mine osy kisi, osy kisi -dep álde neshe qaıtalady. Beıtanys jolaýshy úıge sálem berip kirdi. Ol jaıǵasyp otyrǵan soń óziniń Allanyń qalaýymen osy yqsham aýdanda bir neshe úıge ǵana bas suqqanyn jáne ákemniń arýaǵyna arnap quran oqýǵa kelgenin aıtty. Quran oqylyp dastarhan  jınalǵan soń, beıtanys adam anama qarap otyryp, árbir balasynyń minez-qulqyn qolmen qoıǵandaı aıtyp shyqty da, anamnyń qasynda otyrǵan bir jasar nemere qyzynyń basynan sıpap, nemereńiz baqytty bolady, erteń jaqsylyqty osy sábıden kóresiz dep batasyn jasap betin sıpady. Anam men jeńgem ekeýi ol kisige ákem aıan etkennen de mol etip kıim-keshek pen tamaq jáne aqsha berip, jolaýshyny razy etip attandyrdy. Beıtanys jannyń aıtqany kelip, sol nemere qyzy medısına ýnıversıtetiniń aspırantýrasyn úzdik bitirip, qazir Qulja qalasyndaǵy Dostyq emhanasynda bedeldi de, bilikti dáriger, ájesiniń "jekemenshik vrachy". Anamyz nemeresiniń arqasynda qalaǵan ýaqytta bólimge jatyp, jaqsy em-domyn qabyldap júr. Dárigerler men medbıkelerdiń de sılastyǵy ózgeshe, bári de sol nemere qyzynyń arqasy. Nemere kúıeý balasy da myń bolǵyr, sabaz da, jomart júrekti jan. Ájesiniń úıiniń remonty,  turmystyq tehnıkasy sonyń moınynda. Áje úshin budan artyq qandaı baqyt bolmaq.

Shahtada jumys isteý maǵan ońaıǵa soqpady. Janym qınaldy. Bala kúnimnen bilimge qushtar edim, jalǵasty oqymaı qalǵanymdy ózime min sanap júrdim. Ákem marqum da meniń kitap qumar ekenimdi bilip dúkendegi kitaptyń bárin maǵan alyp beretin. Meniń bolashaǵymdy bilimmen baılanystyryp menen úmit kútetin edi. Sodan bolar bir jyldan soń mektepke qaıta bardym. Bara sala óz qatarlastarymmen birge 10 synypty oqıtynymdy aıttym. Mektep dırektorynan bastap muǵalimderime deıin barlyǵy meniń 9 synypty ne bári bir jarym aı oqyǵanymdy alǵa tartyp, qaıtadan 9 synypty oqýymdy uıǵardy, al men bolsam alǵan betimnen qaıtar emespin, súıtip tartysyp júrip men aqyry 10 synypqa qaıta qabyldandym. Ol kezde orta mektep 10 jyldyq bolatyn. Túlekterdiń memlekettik emtıhanyn tapsyryp úıge oralyp, sońǵy nátıjemdi kútip júrgenimde este qalarlyq tús kórdim. Zırattyqtyń ar jaǵyndaǵy taýdyń ústinde synyptas dostarymmen birge júr ekenmin, kenet álde kimder bizge qarata oq atty, meniń qasymdaǵy bir neshe joldasym arǵy bettegi saıǵa qaraı quldyraı jóneldi, men jáne eki bala qyratty boılaı qasha berdik, kenet bir oq meniń janymdaǵy jigitke tıip ol sol jerde qulap qaldy, al men qashyp kelem, álde kim ákeńe qaraı júgir degendeı boldy. Men birden ákemniń qabirine qaraı qashtym, aldymnan kóp adam kútip tur eken meni ústi ashyq mashınaǵa salyp alyp qalyń qazaq mekendeıtin bir qalaǵa alyp keldi. Munda da adam sondaı kóp, bári de meni án salyp, kúı shertip saltanatty túrde qarsy aldy. Osy túsimdi anama aıtqanymda, ol kisi:

- Balam bolashaǵyń jaqsy bolady eken, halqyńa qadirli azamat bolasyń-dep meniń mereıimdi ósirip tastady. Men anamnyń aıtqanyndaı kóp ótpeı Shynjań ýnıversıtetine  gratqa oqýǵa tústim. Túsimde menimen birge júrip oq atylǵanda saıǵa túsip ketken balalar ýnıversıtetke túse almady, al oq tıgen bala sol jyly kúzde armıaǵa qabyldanyp, kóp ótpeı baıqaýsyzda atylǵan oqtan qaza tapty.

Óz basym bala kúnimnen ájem men anamnyń bergen tárbıesi bolar, ár túni Allaǵa sıynyp jatyp, juma kúnderi meshitke baryp namazǵa qatysyp júretin edim. Sheshem din oqýyn jaqsy oqyǵan kisi ári tabıǵatynan zerek jan edi, onyń ústine anam Qytaı qazaqtaryna keńinen tanys shejireshi jáne el bılegen tulǵa Qylyshbaı qajynyń jıeni bolatyn. Jas kúninde oqyǵan quran súreleri men qısa dastandary óte kóp edi. Men "Altaı aıasynda", "Quralaı sulý" jáne "Álı batyr" t.b. dastandardy eń alǵash anamnan estidim jáne anamnyń kómegimen "Quralaı sulý" dastanyn qaǵazǵa túsirip, jattap aldym. Sodan bolar ákem ótken soń ózim quran baǵyshtap júrdim. Keıin ýnıversıtette oqyp júrgende múmkindiktiń bolmaýynan jáne ortanyń áserinen Quran oqyp baǵyshtaýym azaıyp ketti. Sondaı kúnderdiń birinde aǵam maǵan óziniń túsine ákem kirip:

- Qasterge aıt, buryn maǵan sýsyn berip turýshy edi, kóp boldy sýsyn ákelmedi, shóldedim-depti. Muny estigen men qamyǵyp quran oqymaǵan kúnderim úshin qatty ókindim.

Qazaqstan egemendigin alǵan da sheteldegi qazaqtardyń qýanyshy ata mekendegi qazaqtardan artyq bolmasa kem bolmady. Jolyn tapqandar Qazaqstanǵa kelip-ketip turdy. Meniń de júregim týlap, qanym oınap elge kelýdiń jolyn qarastyryp júrgen kezimde taǵy da tús kórdim. Túsimde úlken aǵam qalashyqtyń batysyndaǵy taýdy nusqap:

- Áne qarashy, anaý asý-asý taýlar men  kezeńder sen baram dep júrgen Qazaqstan, oǵan barý da, onda júrýde ońaı emes-dedi. Sol sát úıden shyqqan ákem meni jetelep aýlanyń shetinde ertip keldi de, sonda baılaýly turǵan bir qoıdy basyn qubylaǵy qaratyp, tórt aıaǵyn baılap jatqyzyp,  maǵan arnap batasyn berip, malyn baýyzdady. Sodan kóp ótpeı men Qazaqstanǵa at basyn tiredim. Bul 1997 jyldyń  sońy edi. Sodan beri Qazaqstanda jasap kelem, qazir osy eldiń azamatymyn. Munda kelgeli kórgen qıyndyǵym da az emes, alaıda, jetken jetistigim onan da mol boldy.

Elge kelgen soń óz otanymda óz tútinimdi tutataıyn dep, bir qyzben kóńil qosyp júrgenimde, bir kúni álgi qyz óte kóńilsiz keldi, jylaǵany, uıyqtamaǵany qyzarǵan, domyqqan kózderinen kórinip turdy. Men odan ne sebepti osyndaı kúıge túskenin suradym. Ol:

- Qaster, keshe tún men úshin sonshalyqty aýyr da, azapty body. Biz ekemizdiń otbasyn qursaq degen armanymyz oryndalmaıtyn sıaqty. Sebebi, men túsimde seniń ákeńdi kórdim, óziń bilesiń men ol kisini ómirde kórmedim ǵoı, aqsary kisi eken, maǵan: Qyzym, men senderdiń úılenýlerińe qarsymyn, sebebi, ókinishtisi sol sen ómirge bala ákele almaısyń, al meniń ulym bala  súıýi tıis-dedi. Qyz osyny aıtyp egildi. Onyń sýrettegen adamy dál meniń ákemniń ózi edi. Men ne derimdi bilmedim. Sońynda solaı boldy, men basqa qyzben taǵdyr qostym. Qazir urpaqtarym bar, baqytty ómir súrip jatyrmyn.

Qurmetti oqyrman, bular meniń óz basymnan ótken ister, shynaıy ómirde bolǵan oqıǵalar. Radıonyń eki tolqynynda eki túrli habar  nemese eki túrli arnada eki basqa kórsetilim júrip jatqandaı ol dúnıedegiler men bul dúnıedegi bizder bir-birimizdi kórmesek te, estimesek te, biraq qatar ómir súrip jatqanymyz da daý joq. Jaratýshynyń qudireti sol, teńiz sýlaryn da bir-birine qospaı, ortalaryna kózge kórinbes perde quryp, bir baǵytta aǵyzyp qoıdy emes pe? Bizder de sol teńiz ishindegi qosylmas ózenderdeı kórinbes perdelerdiń áserinde bir-birimizge qosylmaı óz arnamyzben júrip jatqan sıaqtymyz. Paıǵambarymyz s.a.ý . oǵan Allanyń sálemi men ıgiligi bolsyn aıtqandaı: Adamdar uıqyda, ólgen soń oıanady-dep, ólgender oıanǵan, al biz uıqyly-oıaý júrgen pendemiz-aý shamasy, sodan bolar olar bizge, jaqyndaryna kómektesip, jol-joryq kórsetip otyratyndaı. Meniń keshirmem tárizdi jáıtterdi bul ómirde talaı adam basynan keshse kerek-ti...

Sonda, ólgender qaıtyp keledi deısiz be?-dep suraǵyńyz keletin shyǵar.

Menshe ólgender qaıtyp keledi. Olar tek, biz qınalǵan, qýanǵan sátterde  túsimizge ený arqyly ǵana "qaıtyp keledi", sóıtip bizge aıan beredi, sonysymen bizdi qorǵap-qorshap júredi. Ol úshin adamdar tirshilikte bir-biriniń qadirin bilý kerek-aq. Bul da Alla taǵalanyń jer betinde tiri júrgen pendelerine bolǵan meıiriminiń bir belgisi bolar. Barlyǵy da qudireti kúshti, asa qamqor, erekshe meıirimdi Allaǵa ǵana aıan.

(sońy)

Sarqytqan Qaster

Abaı at.QazUPÝ

 dosenti