Qońyraý soǵyldy. Birin-biri ıtergen balalar óz synyptaryna asyqty. Yǵy-jyǵy. Ular-shý. Beknur ózge synyptastarynan ishke buryn jetti.

Kitap, dápterin shyǵaryp, partanyń ústine qoıdy.

 – «Qazir qandaı sabaq?»- degen Jandostyń suraǵyna «Ádebıet» dep qysqa qaıyrdy. Esik ashylyp, ishke muǵalıma kirdi. Oryndarynan turǵan oqýshylar siltideı tyndy. Jaýyńgerden aýsaıshy! Báriniń kózi muǵalımada, mynaý muǵalıma emes, súgiret qoı! Jap-jas. Bota kózderi kúlimdep qarap tur. Qarańǵy bólmege aı sáýlesi túskendeı, joq, aı sáýlesi emes, kúnniń nury shashylǵandaı. Ǵajap! Endi sol sáýle mynaý jas júrekterge taraıtyndaı... Tarasyn. Kózinen meıirim tógilgen ustaz synypty túgel sholyp shyqty da:

 - «Sálemetsizder me, balalar!» dep sańq etti. «Sálemetsizbe!» degen daýys synyp ishin jaýyp ketti...

              Terezeden taýǵa qarap Beknur uzaq otyrdy. Mazasy joq. Oıy shashyrańqy. Kóz aldyna ustazy Merýerttiń beınesi kele berdi. Ǵajap adam. Ustaz bolsań - osyndaı bol! Ne dep edi? – Sender eldiń bolashaǵysyńdar! «Men jastarǵa senemin!» dep aıtqan Maǵjan atalaryńdaı men de senderge senem,- dep nyq aıtty emes pe? Merýert apaı solaı aıtqanda, Beknurdyń sol jaq keýdesi shymyr etip, boıyn bir ystyq lep sharpyp ótken. Senimin aqtaýy kerek, qalaıda. «Senińiz!» dep sańq etti Beknur. Aıtty da, óz daýysynan ózi selk etti. Dál qazir qasynda eshkim joq bolsa da, ol ózinen-ózi uıalyp qaldy. Taǵy da qaǵazǵa úńildi. Ustazy búgingi sabaqta oqýshylarǵa erkin taqyrypta kólemdi shyǵarma jazyp kelýdi tapsyrǵan. Osy kórkem shyǵarma arqyly oqýshylarynyń kórkem ádebıetke beıimdiligin, dúnıetanymyn, qabilet, parasatyn anyqtap alatyndyǵyn da aıtqan. Beknurdyń ǵana emes, búkil 7 V synybynyń oqýshylarynyń bári Merýert apaıdyń kózine túskisi keletini anyq. Endeshe, izdený kerek osal shyǵarma jazýǵa bolmaıdy, oqyǵanda jurt eleń etip, ustazy arqasynan qaǵyp, basynan sıpaýy kerek.

   Qolyna qalamyn ustaǵan Beknur bólmeni kezip, terezeden taýǵa qaraı berdi...

 ...

     Sol bir jaz jańbyrly boldy. Aýyl Kúnshalǵannyń eteginde. Kúnshalǵan Ereımentaý óńirindegi shyǵystan qyzarǵan kúnniń qyzyl shapaǵy eń birinshi túsetin bıik taý. Shyǵys silemi Ereımentaý men Baıanaýyl taýlaryna ulassa, ońtústigi Qarqaraly, Aqsoran taýlarymen jalǵasyp, soltústik batysy Býrabaı, Kókshetaý, Samaltaýlarǵa adyr, qyrat belder arqyly baılanysatyn ataqty Kúnshalǵan osy! Mańaıy quz, jartas, tasty bulaq. Aınalasy shoq-shoq toǵaı, seleýli dala, adyrly qyr, ar jaǵy jynys orman. Aýasy saf. Bul jer neshe túrli ań men qustyń mekeni.

     Qozyshy eki bala taý bókterine qozylaryn qaptatyp jiberip, tastan-tasqa sekirip, egiz laqtaı oıynǵa basty. Japar men Sapar ras egiz edi. Juptary jazylmaıtyn. Olardyń ermegi neshe túrli músinge uqsaıtyn taý tastary bolatyn. Tastan úı de, mashına da jasap alyp oınaıtyn. Oıyndary bir qanǵan emes. Úılerine qarýdyń neshe túrin jınaıtyn. Jebe, sadaq, qylysh, naıza, myltyqtyń birneshe túrin tastan qashap, sýyr, borsyq, qus atyp qıaldanatyn. Bul Sapar men Japardyń kúndelikti oıyndary. Ekeýi bıyl jetige toldy. Jas bolsa da, armanshyl aýyl balalary. Birshama oınaǵan eki bala shóldedi. Baǵyp júrgen qozylaryn qarap edi, bulaqty jaǵalap jýsap jatyr eken. Toıǵan qozylar byrt-byrt kúıis qaıyrady.

 - Japar, kel, qymyz ishemiz,-dedi Sapar. Ájesi quıyp bergen baldaı sary qymyzdy ekeýi kishkentaı qorjyndarynan shyǵaryp, asyqpaı meıirlene simirdi. Qymyz ishe otyryp, taılaryn, attaryn, ıtterin, qarýlaryn maqtady.

Ekeýi de taqıalaryn qolyna ustap, sóılep otyr. Endi taqıa maqtaý saıysy bastalǵandaı:

- Meniń taqıam ádemi, dedi - Japar.

- Qalaı ádemi? Seniń taqıań ońyp barady dep qarsylasty Sapar.

- Kún kózi jep aǵarǵany ras, biraq túsi taýdyń tasy sekildi dep aqtaldy, Japar.

Taýdyń tasy degen teńeýge oılanyp qalǵan Sapar, lezde sóz tapty da:

- Qara, Kúnshalǵannyń basy meniń taqıama uqsaıdy dep, atyp turyp taqıasyn kókke laqtyryp qaǵyp aldy.

 Japar Kúnshalǵannyń basyna qarap turyp qaldy...

 Bular úshin álem de, dúnıe de osy týǵan aýyly - Kúnshalǵan. Ulandar týǵan jerine tamyr baılap ósip keledi. Tamyrlansyn! Tamyry myqty, tereń aǵash qana kóktep, báıterekke aınalmaı ma?

       Búgin kún bultty, tymyrsyq edi. Kúnshalǵannyń bıik bastaryna shókken bulttar seıilmeı qonaqtap jatyp aldy. "Basynan bıik taýdyń munar ketpes" degen osy. Kúnshalǵan alasa bolsa, basyna aqıyq búrkit uıa salmas edi, býra bulttar qonaqtamas edi. Bıikke - qyran da, bult ta, sóz de úıir. Takappar taý eshteńeni elemeı mańǵaz tur. Alasarmaıdy. Alasarmasyn! Eger Kúnshalǵan alasa bolsa, buǵy, maral, arqar, qulja, taýeshki meken etpes edi.

       Eki bala qymyzǵa bórtip áńgime shertip otyrǵanda, qozylar qoıjýaly beleńge shyǵyp ketipti. Beldiń ar jaǵy qalyń orman. Ormanǵa ýaq mal bir kirse, tabý da, ormannan aıdap shyǵý da qıyn. Sol ormanda qońyr aıý mekendeıdi. Balalarǵa qorqynysh ta sol. Taý etegindegi taılaryna mingen Sapar men Japar qozylarǵa qaraı tura jarysty. Kúreń qasqa taı mingen Japardy qarager taıly Sapar qýyp jetti. Eki taı qatarlasyp qyratqa shaýyp shyqty. Qozylardy keri qaıtardy. Bul taýdyń ekinshi ańǵary edi. Mine, qyzyq! Taýdyń ekinshi ańǵarynda úlken qara tastyń ústinde sileıip jalǵyz bir ań tur. Eki bala ańtarylyp qaldy. Ne ekenin alystan ajyrata almady. Úreı de bar. Qasqyr ma degen. Tilge birinshi Japar keldi.

 - Aıý?

 - Qaıdaǵy...

 - Qasqyr?

 - Joq...

Qasqyrda múıiz bolmaıdy.

- Endeshe, arqar,-dedi Sapar.

 - Joq, buǵy?

- Júr, jaqyndap baraıyq!

 - Aıý bolsa qaıtemiz?

 - Taıymyz júırik, aıýǵa da, qasqyrǵa da jetkizbeıdi,- dep bósti Japar.

 Ekeýi aıańdap aqyryn jaqyndap edi, ań bir qarady da qoıdy. Tipti úrikken de, úreılengen de joq. Ań úrikpegennen keıin qozyshy eki bala úreılenip qaldy. Taǵy da jaqyndaýǵa dátteri jetpedi. Ekeýi qysqa áńgimelesti. Aqyry bul oqıǵany úılerine aıtýǵa kelisip, taılaryna qamshy uryp aýylǵa tura shapty...

         Qunyperem, satyr-sutyr úıge shaýyp kele jatqan eki uldy órege qurt jaıyp júrgen ájesi Baıan qarsy aldy. Taıdan sekirip túsken ekeý ájesine tura júgirdi.

 - Áje, biz aıý kórdik...

 - Joq, qasqyr sekildi?..

 - Qasqyr emes, arqar, ne buǵy?

Esteri shyqqan eki nemeresin ájesi ázer toqtatty. Toqtatty da:

 - Aýylǵa jaqyndaǵanda orys qusap nege shabasyńdar, bul jaman yrym, keler joly qaıtalamańdar,- dep eskertti. Sosyn nemereleriniń qylyǵyna kúlip, kekilderinen sıpap, shalap quıyp berdi. Shalapty asyǵys jutqan ekeýiniń aptyqtary basylmaı kórgen ańdarynyń ne ekenin bilmeı áli daýlasyp otyr. Syrttan úıge egiz uldyń anasy Úmit kirdi. Sapar men Japar jamyrap analaryna bolǵan oqıǵany aıtyp berdi. Úıde er adam joq edi. Kúlli aýyl azamattary aýdan ortalyǵynda ótetin Bógenbaı batyrdyń 330 jyldyq as berý toıyna ketken. Júırik at baptaıtyn ákeleri de sonda.

 Úmit – aqsha júzdi, shyraıly, qyr muryndy, ıyqty, óńdi jan. Áıel demeseń, anaý-mynaý erkegińnen myqty, qarýly. Onyń atqumarlyǵy, asaý úıretkeni, erjúrektiligi ańyz bul elde. Ataqty jylqyshy Talǵattyń qyzy. Quryq ustap, asaý buǵaýlap, arqan tastaıdy. Egiz uly Sapar men Japardyń áńgimesine anasy eleńdep qaldy. Sony baıqaǵan eki uly "qap, ákemniń úıde bolmaǵanyn qarashy!" dep sandaryn soǵyp otyr. Úmit enesine qarady. Kelininiń janary jaınap tur eken. Suńǵyla ene betin qaqqysy kelmedi.

 - Baryp, kórip kelińder, aınalaıyn,- dep, tysqa shyǵyp ketti.

      ...Túni boıy jaýǵan aq jaýyn tolastady. Tań bozardy. Kúnshalǵannyń jaqpal-jaqpal tastaryna tyǵylyp turǵan taýeshkilerge jan bitti. Dúr-dúr silkine bastady. Taýtekeler mańǵaz bıikten qaraıdy. Bórte laqtar enelerin túrtip emip jatyr. Eshkiler de óz zańdary bar, tabıǵat zańdylyǵyn buzýǵa eshkimniń de quqy joq. Kim buzsa, sol qatań jazalanady. Tabıǵatta bári de baba ǵurpyna baǵynady. Egiz laq ertken bórte eshki sekirip taýdan yldıǵa túse bastady. Qalǵandary únsiz ilesti. Tek taýtekeler ǵana artta keledi. Jańbyrdan shıryǵyp qalǵan eshkiler tas bulaqty kesip birden jýsandy belge tartty. Bórte eshki bastap, or tekeler baqylap, taýeshkiler óte saq keledi. Shoq ormannyń janyn qıyp óte bergeni sol edi, buǵyp jatqan sileýsin alda asyr sap kele jatqan egiz laqqa tap qoıdy. Orteke pysqyryp, taýeshkiler dúr etti. Bórte laqtar da baryn saldy. Silekeıi shubyrǵan sileýsin de qalar emes. Bárin baqylap kele jatqan orteke erlikke bardy. Bórte laqty taqymdap qýyp jetip qalǵan sileýsindi búıirlep kep artqy jambastan bir súzdi. Or tekeniń oqys áreketin baqylap úlgergen sileýsin de shapshań qımyldap, artqy sanynan qaýyp qaldy. Jetken teke sileýsinniń aýzynan ońaı qutyldy. Eshkiler de, bórte laq ta Kúnshalǵannyń tasyna órmelep, bıigine shyǵyp úlgerdi. Sileýsin, silekeıi shubyryp, jemsiz qaldy. Erlike barǵan or tekeniń sileýsin tistegen jarasy kúnnen-kúnge asqyna berdi...

      Erdiń astyna órmeli qaıys arqan orap, kertóbelge minip, qasyna eki ulyn ertip, Úmit kelgende eki balasy kórgen ań ornynan áli qozǵalmapty. Úmit birden tanydy. Jetken taýteke tasta qalshıyp dara tur. Jaraly-aý, janýar. Ol eki ulyna taý jaqtan baryp, tekeni yldıǵa qaraı úrkitýdi tapsyrdy. Ózi attan túsip, qaıys arqandy qolyna alyp shalma qurdy. Attyń aıylyn durystap tartty. Eger taýteke sátin salsa, oıǵa qashýy kerek. Taılaryn taýdyń etegine qaldyrǵan Sapar men Japar sybyrlap sóılep, baspalap basyp, taýtekeniń artynan baryp úrkitti. Teke odyraıyp bir qarady da, pysqyryp tura qashty. Úmit ker tóbelge qamshy basty. Jaraly bolsa da, teke júırik eken. Qulaǵynyń túbinen ter shyǵa kertóbel kósildi. Úmit tekeni qýyp jetti. Qýyp jetti de, arqandy ıirip laqtyryp kep qaldy. Arqan tekeniń múıizimen bir aıaǵyn orap tústi. Úmit taqymǵa basa qoıdy. Kertóbel sendelip ketti. Teke omaqasyp qulady. Taılaryna mingen Sapar men Japar da shaýyp jetti. Eki ezýleri eki qulaǵynda, analaryn qushaqtap máz. Úmit tekeniń jarasyn birden kórdi. Úsheýi taýtekeniń moınyna arqandy kúrmep baılap, aýylǵa alyp keldi.

     Úmit pen eki ulynyń erligi búkil elge jaıylyp ketti. Dý-dý, gý-gý áńgime. Áńgime emes, ańyz. Ana arqanmen ustaǵan tiri taýtekeni kelip kórýshiler, telearnaǵa túsirýshiler, jýrnalıser qaptady. Taýtekeni Úmit qos ulymen birge aıalap kútti. Jarasyna qý súıek qyzdyryp basty. Jarasy jazylǵanmen taýteke qolǵa úırenbedi. Malǵa qosylmady. Qoıdaǵy eń úlken sur serkeni bir súzip, taldyryp tastady. Kún sanap júdep, Kúnshalǵan taýyna qaraı berdi. Túzde erkin ósken qońyr ańdy, qoraǵa qamap ustaýǵa bolmaıtynyn bilgen ana egiz ulyn qasyna alyp, taýtekeni jetelep Kúnshalǵan taýyna keldi. Aq shúberekke óshpesteı bop jazylǵan "ERKİNDİK JASASYN!" degen jazýdy ortekeniń múıizine myqtap baılady. Japar men Sapar ortekeni sıpap edi, teke de bularǵa erkelep basyn súıep qasyndy. Úmit tekeniń moınyndaǵy baılanǵan arqandy sheshti de, qos ulyna qarap bylaı dedi:

- Qyran búrkit qartaısa zeńgir kókke ushyp shyǵady da, qanatyn qomdap, bar ekpinimen zýlap kep, ózin-ózi tasqa soǵyp óltiredi.

-Nege,- dedi jarysyp Japar men Sapar?

 -Qyrandar, qarǵa sekildi tyshqan aýlap kún keshpeıdi, -dedi Úmit.

-Al, taýtekeler qartaısa qaıtedi dep surady egizder?

-Taýtekelerdiń de taǵdyry  qyrandarmen uqsas. Qartaıǵan tekeler bıik quzǵa shyǵady da, quzdan ózin laqtyryp mert bolady. Qartaıyp, ıt pen qusqa jem bolýdan arlansa kerek!..  Netken tektilik! Ań men qusta búrkit pen taýtekedeı tekti, batyry joq shyǵar. Bireýi kók aspannyń erkesi, bireýi bıik taý men quzdyń serkesi. Týǵan jerdiń kórki, Kúnshalǵannyń kıesi bolǵan janýarym, bar endi dep, tebirenip sóılep Úmit  or tekeniń arqasynan sıpady. Arqannan bosaǵan taýteke aqyryn basyp Kúnshalǵannyń bıigine órmelep bara jatty. Analarynyń tebireniske toly sózi Sapar men Japardy qatty tolqytty. Ekeýi endi ǵana ań men qustyń syryna qanyǵa bastaǵandaı.

 Qyran men taýtekeniń erligine súısingen qos ulan «BİZDE ELDİ QORǴAITYN BATYR BOLAMYZ!» dep ishteı óz-ózderine sert berdi.

       Egiz ulyn eki qoltyǵyna qysyp, baýyryna basqan ana taýdyń eteginde qol bulǵap turdy...

       ... Beknur shyǵarmasyn oqyp bolǵanda, tebirenip tyńdap otyrǵan Merýert apaı jylap jiberdi. Meıirlene kep arqasynan qaǵyp: "Mine, azamat, jaraısyń!" dedi.

       Balalar uzaq qol soqty...

Erbol Beıilhan