Bir kisi Allah elshisine (s.ǵ.s.) kelip: – Ýa, Allahtyń elshisi! Jaqsy mámile jasaýyma adamdardyń eń quqylysy kim? – dep (surady). Paıǵambar (s.ǵ.s.): «Anań», – dedi. Odan keıin kim? – dep (surady). Odan keıin de anań, – dedi. Odan keıin kim? – dep (surady). Odan keıin de anań, – dedi. Odan keıin kim? –dep (suraǵan edi). Odan keıin ákeń, – dep aıtty. Taǵy bir hadıste jánnát anańnyń tabanynyń astynda dep keledi. Anańdy alaqanyńa salsań sonda ǵana jánnátqa jetesiń degendi meńzeıdi. Joǵarydaǵy hadısterden adam ómirindegi ananyń ornyn, mártebesin, sondaı-aq qandaı syı-qurmetke ıe ekendigin kóremiz. Árıne analardyń barlyǵyn osylaı syılaýymyz, qurmetteýimiz kerek. "Attyń da at bar, qazanaty bir bólek" demekshi "analardyń ishinde de ana bar, Allanyń meıir-shapaǵatyna erekshe bólengen" demekshimin. Qyzaı Ana mine, sondaı analardyń biri.

Kóziniń tirisinde tektiligimen, batyrlyǵymen, mergendigimen, ıbaly-ınabattylymen, keleshekti baǵdarlaı-paıymdaı biletin zerdeligimen jurt nazaryna ilikken uly júz Báıdibektiń Kúndeı qyzy – Kúnbıbi, naıman elinde Qyzaı atanyp ketti delinedi shejire derekterinde. Buǵan el-jurttyń aıtqan "Báıdibektiń qyzy-aı" dep tamsanýy men tańyrqaýy sebep bolsa kerek. Ýaqyt óte qysqara kele "Qyzaı" ataýy qalyptasqan. Búginderi Qyzaı Anadan órbigen urpaq 700-800 myńǵa jetti dep mejelenedi.

Qyzaı Ana týraly zertteýler uzaq jyldar boıy júrgizilip keledi. Qytaıda turatyn tarıhshy-shejireshi Jaqyp Júnisuly aǵamyz Qyzaı Ana týraly uzaq jyldar boıy zertteýler júrgizip «Qyzaı Ana» atty eńbek jazdy.

Kitapta Qyzaı Ananyń shyqqan teginen bastap, ósip-óngen ortasy, kemeline kelgen kezi men qadir-qasıetteri tolyq qamtylǵan. Qyzaı Ananyń týylǵan jyly men qaıtys bolǵan jylynda ketken qatelikterdi Jaqyp aǵamyz ózi túzedi. Sońǵy maqalalary men kitaptarynda anamyzdy 1402 jyly týyp 1472 jyly qaıtys boldy dep jazyp júr. Bul kitap qytaıda tóte jazýmen baspa betin kórgendigi sebepti mundaǵy qalyń qaýymǵa qoljetimsiz bolyp otyr. Qyzaı ana men qyzaı shejirelerin indete zerttep, sanaly ǵumyrynyń biraz jylyn osy iske arnaǵan Jaqyp aǵa Júnisulynan artyq birdeme aıtý ońaı sharýa emes. Dese de sońǵy jyldary qyzaı ananyń tegi týraly alypqashpa áńgimeler ár qyrdan qyltyń, ár jyradan jyltyń etkenin qoıar emes. Keıbir qyzba qandy jigitter qyzdy-qyzdymen Qyzaı Anany Báıdibektiń qyzy emes deıtindi shyǵaryp júr. Qyzaı Ananyń týǵan jáne qaıtys bolǵan jyldaryna kúmánmen qaraıtyn kisilerde tabylyp jatyr. Qoǵamda, óte-móte áleýmettik jelilerde tarap júrgen joǵarydaǵydaı dálelsiz sóz, dáıeksiz pikirlerge toıtarys berý maqsatynda qolǵa qalam alýyma týra keldi.

«Qyzaı tarıhy», «Qyzaı aýǵan» nemese «Esengeldi» degen túrlishe atpen ǵasyrlar boıy jyrlanyp, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan bul dastandy Dosber Saýryq hatqa túsirgen. Bul dastan qyzaı tarıhynyń bastaý kózi. Biz osy dastan negizinde Esengeldi bıdi, Qudaınazar batyrdy tanydyq ári jurtqa tanystyrdyq. Endi «Esengeldi» dastany sóılesin:

Jatatyn uly júzge úısin qandaı,

Úısinniń týajaty Báıdibek baı.

Kúnbıbi-Báıdibektiń kúndeı qyzy,

Atanǵan keıin kele anam Qyzaı.

Kiredi orta júzge naıman eli,

Naımannyń týajaty mataı edi.

Mataıdyń shóberesi Shaǵyr erge,

Báıdibek toıyn jasap qyzyn berdi.

Shaǵyrdyń jan jubaıy Qyzaı anam,

Tarıhtan estýimshe, bylaı anam:

Jasynan sharapatty bolǵany úshin.

Álemge aty shyǵyp, bolǵan aıan!

Ol dáýir on besinshi ǵasyr eken,

Bilmeımin ortasy ma, basy ma eken.

Óz aty erden buryn erek shyqqan,

Basqadan sharapaty basym eken.

Joǵarydaǵy dastannan biz Qyzaı Ananyń azan shaqyryp qoıǵan atynyń Kúnbıbi ekenin, Onyń ákesiniń Báıdibek ekenin, sondaı-aq olardyń HV ǵasyrda ıaǵnı 1400-1466 jyldar arasynda ómir súrgeni anyq aıtylyp tur. Avtor dóp basyp aıta almaıtynyn jazyp otyr. Eger Qyzaı Ananyń uzatylǵan kezin HV ǵasyrdyń basy dep qarasaq, onda ol 1400-1433 jyldar aralyǵyna týra keledi. Bul biz jazyp-syzyp júrgen materıaldarǵa dálme-dál keledi. 1402 jyly dúnıege kelgen, Qyzaı Ana 17 jasynda ıaǵnı 1419 jyly uzatylady. Eger Qyzaı Anamyz 1433-1466 jyldar aralyǵynda uzatyldy dep qarasaq, tipti 1433 jyldy uzatyldy dep qaraǵan kúnniń ózinde 31 jasynda uzatylǵan bolyp sanalady. Bul qısynǵa kelmeıdi. Ol zamanda qyzdar otyz emes, jıyrmaǵa deıin úıde otyrmaǵan.

Tarıhshy D.Dúısenbaev "Domalaq ana" atty eńbeginde Báıdibek bıden taraǵan urpaqtar jóninde keń kólemdi aqparat berip, onyń toqaly Nurıladan (Domalaq Anadan) Jaryqshaq degen ul jáne Qyzaıym atty qyz týǵanyn, Qyzaıymnyń naıman Shaǵyr batyrǵa qalaı uzatylǵanyn táptishtep jazdy. N.Tórequlov, M.Qazbekov Nurıla tuńǵyshy Jaryqshaqtan keıin 1402 jyly Qyzaıym degen qyz, onan soń Táńirberdi, Aqberdi degen eki ul, Kúláıim degen jáne bir qyz týady. Qyzaıymnan keıin týǵan bul úsh bala jas kezinde shetinep ketken dep kórsetedi. Dosber Saýryq qyzaı eliniń tól tarıhshysy bolsa, D.Dúısenbaev, N.Tórequlov jáne M.Qazbekov Qyzaı Ananyń tórkininen shyqqan tarıhshylar. Mine bul irgeli eki eldiń (jıen-naǵashy) el tanyǵan tarıhshylarynyń tarıhı paıymdarynyń bir-birine dóp kelýinin kezdeısoqtyq dep qaraýǵa bolmaıdy.

Endi basqa tarıhshylar men shejireshilerden mysal keltireıik: Qytaıda el-jurtqa tanymal belgili tarıhshy-shejireshi Jaqyp Júnisuly, shejireshi Nurbolat Ospanuly men Bekqurman Órsaryuly, Qytaıǵa tanymal tarıhshy Nyǵmet Myńjanulynyń basshylyǵynda qurastyrylǵan «Qazaq shejireleri» men Ábdirashıt Baıbolatuly qurastyrǵan «Qazaq shejireleri» atty jınaqtarda, sondaı-aq tarıhshy Jaqyp Myrzahanulynyń «Qazaq halqy jáne onyń salt-sanasy» atty eńbekteriniń barlyǵynda Qyzaı Ana Báıdibektiń qyzy dep kórsetiledi.

Al Qazaqstanda sońǵy jyldary jaryq kórgen ádebıetterde, atap aıtar bolsaq N.Tórequldyń «Dalanyń dara dilmarlary» atty eńbeginde, Erkinbek Turysovtyń «Báıdibek» atty eńbeginde, Quralbek Ergóbekovtiń «Báıdibek baba men Domalaq ana» atty eńbeginde, B. Daýtbaev qurastyrǵan «Qazaq shejiresi»  atty eńbekte de Qyzaı Anany Báıdibektiń qyzy dep qaraıdy. Tek Sultanbek Eshmuhambetov qúrastyrǵan «Sýan shejiresinde» jańsaqtyq ketken. Onda Qyzaıdy Jaryqshaqtyń qyzy dep qarastyrǵan.

Mundaı shejire derekterin júzdep ketirýge bolady. Maqsatymyz shejirelerdiń tizimin jasaý bolmaǵandyǵy sebepti taqyrypqa qatysty negizgi derek kózderin qarastyrdyq, oı eleginen ótkizdik. Qyzaı ana qazaq tarıhynan oıyp oryn alýǵa tıisti kıeli analardyń biri. Bulaı deıtinimiz Qyzaı ana tekti jerdiń qyzy. Onyń ákesi uly júzdiń ataqty bıi Báıdibek bolsa, sheshesi qasıetti Domalaq ana. Al Domalaq Ana Samarqanttaǵy ataqty qojalardyń biri Maqtum Aǵzamnyń qyzy. Oǵan tektilik, qasıettilik, sharpattylyq atasynyń qanymen, anasynyń sútimen daryǵan deýge bolady.

Qoryta aıtqanda Qyzaı Ana uly júzdiń ataqty bıi Báıdibektiń qyzy. 1402 jyly týǵan. 1419 jyly mataıdyń uly Keldáýlet bı Atalyqtyń nemeresi Shaǵyr batyrǵa uzatylǵan. Negizgi mekeni, ósip-óngen jeri Mataı taýy, Qaptaǵaı taýy (qazirgi Toqta), Qyzaı taýy (qazirgi Barlyq) óńirleri bolǵan. Avtor «er Qaptaǵaı» atty maqalasynda Toqta taýynyń baıyrǵy atynyń Qaptaǵaı bolǵanyn, al «Qyzaıdyń baıyrǵy ata-mekeni jáne Qyzaı taýy týraly izdenister» atty maqalasynda Barlyq taýynyń «Qyzaı taýy» bolǵanyn dáleldegen. Sol sebepti bul arada oǵan toqtalmaımyz.

Raıys qajy Arıpjanuly