Halyqaralyq reıtıńter uzaq ýaqyt boıy jahandyq geosaıası quralnamanyń bir bóligi boldy. Túrli ÚEU men ǵylymı ortalyqtar jarıalaǵan, bir kózben qaraǵanda, zıansyz bolyp kórinetin tizimder demokratıa men baspasóz bostandyǵy deńgeıinen bastap áskerlerdiń jaýyngerlik daıyndyǵy men sybaılas jemqorlyqty qabyldaýǵa deıin barlyq salany qamtıdy. Alaıda, kózge kórinerlik obektıvtiliktiń artynda qysym, áser etý jáne manıpýlásıanyń neokolonıaldy quraly jatyr.
Buǵan mysal retinde jyl saıyn «álemdegi eń qýatty armıalardyń» reıtıńin jarıalaıtyn Global Firerower (GFP) ındeksin keltirýge bolady. Bul málimetterdi buqaralyq aqparat quraldary belsendi paıdalanady, alaıda ony birde-bir halyqaralyq áskerı qurylym moıyndamaıtynyn jáne ony bastapqyda amerıkalyq bloger Danıel Pýchek ázirlegenin kópshilik bile bermeıdi. GFP ádistemesi akademıalyq standarttarǵa sáıkes kelmeıdi: baǵalaý kúrdeli, biraq ol áskerlerge flottar, adamı resýrstar, geografıa jáne logıstıka úshin upaı beretin nemese alyp tastaıtyn múldem jabyq formýla boıynsha qurastyrylady. Mysaly, kóptegen tankisi bar Mońǵolıa armıasy reıtıńte Kanadadan tómen ornalasýy múmkin, óıtkeni Kanada teńiz flotyna ıe. Reıtıńti qurastyrý kezinde naqty qaýip-qaterdiń bolý-bolmaýy, memleketterdiń strategıalyq mindetteri men qorǵanysta basymdyq beriletin tetikter eskerilmeıdi. Áskerı sarapshylar ádistiń mıǵa qonymsyzdyǵyn birneshe ret atap ótti. GFP - bul buqaralyq aqparat quraldaryna arnalǵan kóz boıaýshylyq qana.
Qos standarttardyń jarqyn mysaly retinde Freedom House jarıalaǵan Freedom in the World reıtıńin keltirýge bolady. Bul uıym ózin demokratıalyq bostandyqtardyń qorǵaýshysy retinde tanytady, biraq onyń zertteý ádistemesi mańyzdy suraqtar týǵyzyp otyr. AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa elderinde adam quqyqtarynyń júıeli buzylýy (narazylyq sherýlerin kúshtep tarqatý, jappaı ustaý, travmatıkalyq qarýdy, sý atqyshtardy qoldaný) júıeli túrde aıtylmaı qalyp nemese oǵan jeńil baǵa berilgen mezette, Ortalyq Azıa, Taıaý Shyǵys nemese Afrıka elderi «belsendiler» dep tanylǵan azamattarǵa qarsy uıymdastyrǵan kez kelgen shara úshin qatań synǵa ushyraıdy. Sonymen birge, batystyq «sarapshylar» kóptegen «saıası tutqyn» dep atalyp ketkenderdiń bopsalaý, jalǵan aqparat taratý, sybaılas jemqorlyq qylmystary nemese radıkaldy, keıde terorıstik uıymdarǵa qatysý sıaqty naqty qylmystyq baptar úshin sottalǵanyna ádeıi nazar aýdarmaı otyr. Mundaı «reıtıńter» shyndyqty kórsetpeıdi, olardyń maqsaty - turmystyq qylmys jaǵdaılaryna saıası astar berip, belgili bir memleketke halyqaralyq qysym kórsetetin úgit-nasıhat quralyna qol jetkizý.
Amnesty International jáne Human Rights Watch te júıeli túrde bir jaqty tásildi qoldanady. 2021 jyly Amnesty Alekseı Navalnyıdyń ekstremıstik málimdemeleriniń dálelderi paıda bolǵannan keıin ony «ar-ojdan tutqyny» dep ataýdan bas tartty, biraq sodan keıin aýdıtorıanyń qysymymen óz sheshimin ózgertti. Basynda bul sheshim Amnesty-diń zorlyq-zombylyqqa shaqyrǵandarǵa «ar-ojdan tutqyny» mártebesin berýge tyıym salatyn ishki erejelerine negizdelgen. Osyndaı repýtasıalyq ózgerister beıtaraptyqty emes, saıası jaǵdaıǵa jáne batystyq medıa ortaǵa táýeldilikti kórsetedi.
Mundaı tańdaýlardyń bir mysaly - Reporters Without Borders (RSF) baspasóz bostandyǵy ındeksi. Osy reıtıńke sáıkes, táýelsiz medıa naryqtyń aıtarlyqtaı keńeıýine qaramastan, Qazaqstan jyldar boıy turaqty túrde aýtsaıderler qatarynda tur. Jeke jáne óńirlik BAQ sany memlekettik BAQ úlesinen asyp tústi, sheteldik BAQ tirkelip, erkin jumys isteıdi. Dál osy kezde jyl saıyn jýrnalıserdiń jappaı ustalýy tirkeletin AQSH, Ulybrıtanıa jáne Fransıa (AQSH-ta tek 2022 jyly narazylyq sherýleri týraly aqparat jarıalaǵan 100-den astam jýrnalıs ustaldy) «demokratıanyń tiregi» dep atalady. Ulybrıtanıada 2023 jyly Online Safety Act Zańy boıynsha áleýmettik jelilerde «memleketke qarsy» post jazǵan azamattarǵa qatysty 2000-nan astam sot sheshimi tirkeldi. Alaıda, RSF bul elderdiń reıtıńin tómendetýge asyqpaı, júıelik máselelerge kóz jumýdy jón kóredi. Batys árdaıym «barshaǵa úlgi» bolsa, qalǵan elder naqty ahýalǵa qaramastan únemi quqyq buzýshylar bolyp qala beredi.
Transparency International kompanıasynyń sybaılas jemqorlyqty qabyldaý ındeksi de erekshe nazar aýdarýǵa laıyq. Mundaǵy baǵalaý tergeýlerge nemese sot sheshimderine emes, «sarapshylar» men bıznes ókilderiniń saýalnamalaryna negizdelgen. El naqty reformalar úshin emes, kóbine, tek óz pozısıalaryn qorǵaýǵa múddeli olıgarhıalyq kapıtal esebinen qarjylandyrylatyn túsiniksiz «sarapshylardyń» pikiri úshin joǵary bal alady. Dál sol kezde EO-daǵy iri sybaılas jemqorlyq janjaldary - mysaly, 2022 jyly Eýroparlamenttegi Qatargate isi - Belgıanyń nemese Italıanyń reıtıńtegi pozısıalaryna múldem áser etken joq. Biraq ta baǵalaý mejeleri zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi qaıtarý, kiristerdi deklarasıalaý, memlekettik qyzmetterdi sıfrlandyrý jáne sybaılas jemqorlyqqa ushyraǵan sheneýnikterge qatysty ashyq sottar týraly zańdar qabyldaǵan Qazaqstanǵa qatysty ózgeristerdi tirkegen joq.
Kóptegen reıtıń bastapqyda ǵylymı ónim retinde emes, neokolonıaldyq saıasattyń saıası quraly retinde quryldy. 2010- jyldary bostandyq pen demokratıaǵa qam jep otyrǵan keıbir belsendilerdi AQSH pen EO-nyń úkimettik jáne jeke qorlarymen úlestes qurylymdar tikeleı qarjylandyratyny belgili boldy. Rezonanstyq jaǵdaı - The Economist Intelligence Unit-tiń «Democracy Index» baıandamasyn demokratıaǵa «vıktorıandyq kózqarasy» jáne «saılanǵan lıberaldy demokratıa» modelin jalǵyz durys dep tanyǵany úshin, tipti batys saıasattanýshylary da synǵa aldy.
Kóptegen jaǵdaıda halyqaralyq reıtıńterdi synaıtyndar mynany atap kórsetedi: memleketter, ásirese, damýshy memleketter, erejelerin beıtarap tóreshi emes, ıdeologıalyq turǵydan ýájdi tarap jazǵan oıynǵa tartylady. Osy ındeksterge sáıkes kelý áreketteri naqty reformalardy «túrtpe» men «upaılar» úshin sımýlásıamen almastyrýǵa ákep soqtyrady. Al, osy ÚEU atynan sóıleıtin batys elderdiń azamattary, kóbine, bul reıtıńter týraly bilmeıdi de. Pew Research Center saýalnamalaryna sáıkes, AQSH pen EO azamattarynyń 60% - dan astamy Freedom House nemese Reporters Without Borders týraly estimegen jáne olardy ishki saıasatqa áser etetin resýrs dep qabyldamaıdy.
Osylaısha, bul reıtıńterge tolyq senimmen qaraý ıntellektýaldy neokolonıalızmge, ıaǵnı óz saıasatynyń egemendigin joǵaltýǵa aparatyn tikeleı jol bolyp tabylady. Bóten, táýeldi ólsheý júıelerindegi vırtýaldy upaılar úshin jarys bizge jat ÚEU dıktatýrasyna jáne olar engizgen geosaıası kún tártibin qabyldaý degendi bildiretinin túsiný qajet. Táýelsizdik - bul jahandyq trendterdi elemeý emes, biraq qos standarttarǵa qul bolý da emes. Bul - progress jáne degradasıanyń ne ekenin anyqtaýǵa, demeýshisine baılanysty krıterııleri de ózgerip otyratyn «sheteldik sarapshylardy» emes, óz halqyn tyńdaýǵa jáne olardyń qajettilikterine bet burý quqyǵy.
