Qazaqstan ekonomıkalyq damý maqsatynda uıymdastyrylǵan sharalardan únemi tys qalmaı keledi. Jyl saıyn 140 eldiń basyn qosyp, ár eldiń ekonomıkalyq ahýalyn talqylaıtyn forýmdar bıyl da jalǵasyn taýyp jatyr. Bıyl 2020 jyldyń 21-24 qańtarynda Shveısarıanyń Davos qalasynda Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým ótti. Osy forýmǵa Qazaqstannan «Astana» qarjy ortalyǵynyń delegasıasy qatysyp, elimizdiń damý jaǵdaıyn, bolashaqtaǵy maqsatyn, el ekonomıkasyn kóterýdegi jańasha baǵyttardy ortaǵa saldy.

Davostaǵy forým «Uıymshyl ári beıbit álem úshin múddeli taraptar» degen taqyrypty qaýzady. Aty aıtyp turǵandaı, bul forýmda beıbitshilikti, tatýlyqty, yrys pen berekeni oılaıtyn, daý-janjal men talas-tartysty boldyrǵysy kelmeıtin elder bir ústel basyna jaıǵasty. Qazaqstannan barǵan delegasıa jetekshisi «Astana» qarjy ortalyǵynyń basshysy Qaırat Kelimbetov «Strategıalyq perspektıva: Eýrazıa» taqyrybyndaǵy sesıaǵa qatysty. Onda Qazaqstannyń 2020 jylǵy damý maqsattary ortaǵa salyndy.

Jalpy, otandyq sarapshylardyń paıymdaýynsha, mundaı dúnıejúzilik forýmdarǵa qatysý Qazaqstannyń baǵasyn arttyrmasa, túsirmeıdi. Sondyqtan mundaı forýmdar bizdiń damý jolymyzdaa qajet, – desedi mamandar.

– Sońǵy 20 jylda Qazaqstan áleýmettik-ekonomıkalyq qanshama reformalar jasady. Bul damýdyń bir baǵyty. Osyndaı reformalardy talqyǵa salyp, onyń durys-burysyn tarazylaý úshin de mundaı forýmdar bizge qajet, – deıdi ekonomıs-ǵalym Beısenbek Zıabekov.

Reformalar damýǵa baǵyttaıdy

Jalpy, sala mamandary alǵa tartyp otyrǵandaı Dúnıejúzilik forýmdar bizdiń Dúnıejúzilik damý ındeksimizidi aıqyndaýda taptyrmaıtyn múmkindik. Máselen, biz Egemen el bolǵaly beri qanshama ekonomıkalyq reformalardy qolǵa aldyq. Qanshama jobalar atqarylyp jatyr. Indýstıaldy ınovasıalyq ekonomıkaǵa bet burǵan elmiz. Sondyqtan bul arada damý ındeksi baǵalanyp otyrýy kerek. Dúnıejúzilik banktiń esebinshe qazir Qazaqstan TMD elderindegi kóshbastaýshy bolyp otyr. Bul rette biz pikirlesken mamandar kez kelgen reforma damýǵa baǵyttaıtynyn alǵa tartty.

– Bizde qazir makroekonomıkalyq jaǵdaı turaqty. Áleýmettik-ekonomıkalyq damý kórsetkishteriniń dınamıkasy oń nátıje kórsetip tur. Otandyq ekonomıkany ártaraptandyrý, ónimdi jumyspen qamtý, halyqtyń tabysyn arttyrý, áleýmettik kómekterdiń qoljetimdigi sekildi máseleler sheshimin taýyp keledi. «Qazaqstan – 2050» Strategıasynyń iske asýy úshin tıisti mindetter atqarylyp jatyr. Aldaǵy ýaqytta eńbek ónimdiligin keminde 1,7 esege arttyrýǵa jáne óńdelgen qazaqstandyq ónimniń eksportyn edáýir ósirýge basymdyq berilýi tıis. Úkimet daıyn ónimniń eksportyn 2022 jyly – 1,5 esege, 2025 jyly – 2 esege arttyrýy qajet degen josparlar bar. Qazir Úkimet osy tarapta birqatar sharalar atqaryp jatyr. Sondyqtan óz basym reformalar damýǵa baǵyttaıdy dep tolyqqandy aıta alamyn, –deıdi ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Beısenbek Zıabekov.

Eksport-ımport qatynasy turaqty damýda

Negizinde, Qazaqstannyń damý ındekis týraly sóz etkende mamandardyń basym bóligi eksport-ımport qatynasy turaqty damyp otyrǵanyn sóz etti.

Bul rette Dúnıejúzilik forýmda «Astana» qarjy ortalyǵynyń jetekshisi Qaırat Kelimbeov te pikirin bildirgen bolatyn. Kelimbetov myrzanyń aıtýynsha, Qazaqstannyń syrtqy saýdasyna kóz júgirtsek, 50% Eýropalyq Odaqqa, Reseıge 20%, Qytaıǵa 20% tıesili.

– Bul óz kezeginde Qazaqstan kópvektorly syrtqy saıasatty ustanatyndyǵyn kórsetedi. Sondyqtan da Qazaqstan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa ǵana emes, Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy men Túrki Keńesi sıaqty koalısıalarǵa qosyldy. Mundaı odaqtar, ásirese ekonomıkalyq odaqtardyń Qazaqstanǵa bereri – naryq. Naryqtyń ulǵaıǵany bızneske paıda. Bıznes bastaý da, júrgizý de ońaı bola túsedi. Qala berdi alpaýyt kompanıalardyń ókildikteri Qazaqstanda ashylady. Bul bızneske jasaǵan qolaıly orta dep bilgen jón. AHQO-nyń da usynyp otyrǵany osy qolaıly orta. Taǵy bir kórsetkish básekelestik nemese básekege qabiletti bolý. Naryqtyń da talaby sol báseke. Oǵan tótep berý úshin bıznes óz strategıasyn ázirleıdi. Toıtarys beredi. Damı túsedi. Reforma degeniń de osy damýdy maqsat etkende paıda bolady, – dedi.

Qaırat Kelimbetovtyń bul tujyrymyn sala mamandary da qoldap otyr. Máselen tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor Meńlibaı Medeshovtyń baıyptaýynsha, osy jolǵy atalmysh forým basyrynda «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyǵy men Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń jáne Qazaqstan Úkimetimen Tórtinshi ónerkásiptik revolúsıa ortalyǵynyń ókildigin Qazaqstanda ashý týraly nıet hatqa qol qoıdy. «Al  bul áreket jańa tehnoologıalardy, mashına jasaýdy,  ınternet zattar, robototehnıka jáne aqyldy qalalar sıaqty salalarda jobalardy ázirleýge baǵyttaıdy. Osy ispettes dúnıelerdi elimizde jetildirýge úlken múmkindik ashady» deıdi Meńlibaı Medeshov.

– Biz únemi sheteldik tehnologıaǵa júginemiz. Sheteldiń tehnıkasyna táýkeldi bolý bizdegi mashına jasaý óndirisiniń úlesin kemitti, robototehnıka salasyn damytý da endi-endi jandana bastady. Medısınamyzda, óndiriste, kásiporynda bolsyn árqashan sheteldik tehnıkaǵa júginemiz. Jalpy, sheteldik tehnologıaǵa júgingennen góri ózimizde tehnıka shyǵaratyn deńgeıdi ustanýdy maqsat tutqanymyz jón. Qazaqstan – 2050 josparynyń ózi osyǵan baǵyttaıdy. Sondyqtan biz ustanyp otyrǵan baǵyttar ázirge durys. Endigi kezekte osy jaıttardy saýatty ári utymdy baqylap otyrý qajet. Jastardyń oqýyna, jańalyq ashýyna, ǵylymǵa jastardyń kelýine jaǵdaı jasalýy tıis. Sonda bizdiń elimizdiń damý deńgeıi odan ári óse túsedi, – deıdi tehnıka ǵylymynyń doktory Meńlibaı Medeshov.

Aqyldy qalalar ekonomıka aınasy

Qazir álemdik deńgeıde aqyldy qalalar sanyn arttyrý máselesi ózekti bolyp otyr. Osy turǵyda dúnıejúziniń ustanyp otyrǵan saıasaty jyl saıyn aqyldy qalalar legin jasaqtaý, olardyń nátıjesin elekten ótkizý bolyp otyr Bul rette mamandardyń aıtar oıy da ózgeshe. Bul rette «Astana» qarjy ortalyǵynyń jetekshisi Qaırat Kelimbetov:

– Biz úshin aqyldy qalalar dep  Nur-Sultan, Almaty qalalaryn sanaýǵa bolady. Atalǵan qalalar úshin bul úlken mártebe. Jalpy, elordamyzdyń qalyptasýy men damýy Elbasynyń esimimen tyǵyz baılanysty. 21 jylda elordanyń aýmaǵy úsh esege ulǵaıdy. Halyq sany kezinde 280 myń bolsa, qazir 1 mıllıonnan asyp tústi. Nur-Sultan jastar qalasy bolyp sanalady. Munda halyqtyń 700 myńǵa jýyǵy – 35 jasqa deıingi jastar. Sonymen birge elordamyz ákimshilik qaladan iskerlik jáne týrızm ortalyǵyna aınalyp keledi. Týrıserdi kóptep tartý úshin qala jaıly ári qaýipsiz bolýy tıis. Qazir osy baǵytta jumys istep jatyrmyz jáne turǵyndardyń kúndelikti ómirin jaılylyqpen qamtamasyz etýdemiz. Eýropa qalalarynyń úzdik tájirıbesin aldyq, qaýipsizdik, logıstıka, densaýlyq saqtaý, bilim berý, TKSH standarttaryna negizdelgen «aqyldy qala» tujyrymdamasyn ázirlep jatyrmyz, – dedi Qaırat Kelimbetov.

Bul rette sala mamandary da astanasy aýysqan memleketterdiń ishinde Qazaqstannyń damý joly men qalyptasýy álemge úlgi ekenin alǵa tartyp otyr.

– Tehnologıasy damyǵan «aqyldy qalalardyń» qatarynda Estonıanyń Tallın qalasy ınovasıalyq jobalardy erte meńgergenimen erekshelenedi. Estonıa astanasynyń eń basty ereksheligi onyń taza aýasynda, ekologıalyq máselelerdiń durys sheshim tapqanynda. Ol úshin qaladaǵy kólik keptelisi men aýaǵa las qaldyqtar shyǵaratyn avtokólikterden qutylý kerek. Sol tárizdi qazir Almaty men Nur-Sultan qalalarynda osy máselelerdi sheshý maqsatynda birqatar jumystar atqarylyp jatyr, – deıdi Qaırat Kelimbetov.

– Jalpy, álemdik tájirıbege súıene otyryp, eldegi árbir oblys naqty bir baǵytty tańdaýǵa bolady, deıdi mamandar. Bul rette Dúnıejúzilik forýmǵa qatysyp kelgen Qaırat Kelimbetov:

– Mysaly Nur-Sultan qoǵamdyq qaýipsizdik pen turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyq sala, Almaty – kólik salasyn tıimdi basqarý, Aqmola oblysy – ekologıa, Aqtóbe oblysy – densaýlyq saqtaý men áleýmettik sala, Almaty oblysy – kólik kesheni, Atyraý oblysy – aqyldy basqarý, Shyǵys Qazaqstan oblysy – ekologıa men bıznes, Jambyl oblysy – qaýipsizdik, Batys Qazaqstan oblysy – densaýlyq saqtaý men turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyq salasy, Qaraǵandy oblysy – densaýlyq saqtaý, Qostanaı oblysy – aýyl sharýashylyǵy, Qyzylorda oblysy – aqyldy basqarý, Mańǵystaý oblysy – bilim berý, Pavlolar oblysy – bilim berý men bıznes, Soltústik Qazaqstan oblysy – turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyq salasy, al Ońtústik Qazaqstan oblysy bilim berý salasynda aqparattyq texnologıalardy keńinen damytýy qajet. Jalpy, biz úshin aqyldy ári uıymshyl beıbit qoǵamdy qalyptastyrýdyń mańyzy zor, – dedi ol.

Meje otyzdyqqa ený

Jalpy, derekter kórsetip otyrǵandaı Qazaqstan 2019 jylǵy turaqty damý ındeksi boıynsha, 152 memlekettiń ishinde 57-shi orynǵa turaqtady. Bul baǵyttaǵy zertteý jumystaryn jyl saıyn The Boston Consulting Group (BCG) kompanıasy júrgizedi. Reıtıńtiń kósh basynda Norvegıa tur. Odan keıingi oryndarǵa Shveısarıa men Islandıa turaqtaǵan. Reıtıńtiń úzdik ondyǵyna Lúksembýrg, Danıa, Shvesıa, Sıngapýr, Fınlándıa, Avstrıa, Nıderlandy sıaqty elder kirgen. Reıtıńke Qazaqstanmen qatarlas turǵan memleketterdiń ishinde Argentına (58-shi oryn), Reseı (59-shy oryn), Grýzıa (60-shy oryn) bar. Odan joǵaryraq 52-shi jáne 51-shi oryndarda Belarýs pen Bolgarıa tur. Rýmynıa 50-shi orynda.

Al buǵan qatysty mamandar «bizdiń meje otyzdyqqa ený ekenin bilesizder. Sondyqtan biz damý jolyndaǵy baǵyttardy qoldap, elimizdiń órkendeýine, ǵylymnyń nátıjeli bolýyna septigin tıgizgennen sharshamaǵanymyz abzal», – dep otyr.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy