Kembrıdjdegi Ulybrıtanıa jáne Germanıa zertteýshileri genetıkalyq jeli ádisterin paıdalana otyryp, SARS-CoV-2Y-dyń adamdarda paıda bolýynyń «evolúsıalyq joldaryn» anyqtady.

Ǵalymdar alǵashqy 160 tolyq vırýstyq genomdy taldaý nátıjesinde, ártúrli vırýstyq syzyqtardan quralǵan, mýtasıalar kómegimen paıda bolǵan jańa koronavırýstyń taralýynyń kartasyn jasady.

– «SARS-CoV-2-niń tektik qoryn muqıat teksereıin dese, ol mýtasıaǵa tez ushyrap ketedi. Sondyqtan, biz barlyq múmkin bolatyn daralardy bir ýaqytta anyqtaý úshin matematıkalyq jeli algorıtmin qoldandyq – dedi Kembrıdj ýnıversıtetiniń jetekshisi, genetık doktor Pıter Forster.

– Bul ádister negizinen DNQ kómegimen adamzatqa deıingi popýlásıalardyń aǵynyn kartaǵa túsirýmen birdeı. Biz olardy alǵash ret koronavırýsty juqtyrýdyń jolyn anyqtaý úshin qoldandy dep oılaımyz, – deıdi zertteýdi júrgizýshiler.

Zertteýshiler toby 2019 jyldyń 24 jeltoqsanynan 2020 jyldyń 4 naýryzyna deıingi álem boıynsha taralǵan vırýstyń genomdarynyń derekterin qoldandy. Zertteý nátıjesinde COVID-19-dyń bir-birimen tyǵyz baılanysty A, V jáne S dep atalatyn úsh túrli «nusqasy» anyqtaldy.

Forster jáne onyń áriptesteri  jarqanattan tabylǵan COVID-19 A tıpin, bul Ýhandaǵy «adam aǵzasyndaǵy  vırýstyń túpnusqa genomy» ekenin anyqtady, biraq bir qyzyǵy, qaladaǵy vırýstyń kópshiligi bul tıpke jatpaıdy.

«A» tıpti COVID-19-dyń mýtasıaǵa ushyraǵan túrleri Ýhanda turǵan amerıkalyqtardan tabylǵan.  Sonymen birge AQSH pen Avstralıadan kelgen pasıentterden de «A» tıpti vırýstar anyqtalǵan.

Ýhanda kóp taralǵan «V» tıpti koronavırýs Shyǵys Azıanyń barlyq aımaqtaryndaǵy pasıentterden tabylǵan. Zertteýshiler: «mýtasıaǵa ushyramaǵan bul tıp osy aımaqtan alysqa tarala almady, sebebi Shyǵys Azıadan basqa jerlerde túrli «qarsy» áreketterge tap boldy» dep pikirin bildirdi.

Koronavırýstyń «S» tıpti nusqasy Fransıa, Italıa, Shvesıa jáne Anglıadaǵy emdelýshilerden tabylǵan  eýropalyq túrge jatady. Bul tıp Qytaıda tabylmaǵan, biraq Sıngapýr, Gonkong jáne Ońtústik Koreıada anyqtalǵan.

Jańa taldaý qorytyndysy boıynsha, Italıaǵa vırýstyń eń alǵashqy enýi 27 qańtardaǵy germandyq ınfeksıa  arqyly bolǵanyn jáne taǵy bir ıtalándyq ınfeksıanyń baǵyty «Sıngapýr klasteri»  men baılanysty dep boljaıdy.

«A» tıpti nusqasy jarqanattar men pangolınderdiń ekeýinde de kezdesedi. Zertteýshiler bul indettiń túp tamyry osy janýarlar dep sıpattaıdy. «V» tıpti vırýs «A» tıpti eki vırýstyń mýtasıa nátıjesinde týyndaıdy, al «S» tıpti vırýs «V» tıpti vırýstyń mýtasıa týyndysy.

«V tıpti vırýs ımmýnologıalyq nemese ekologıalyq turǵydan Shyǵys Azıa turǵyndaryna kóp  beıimdelgen bolýy múmkin. Shyǵys Azıadan basqa aımaqtardaǵy qarsylyqty jeńý úshin oǵan mýtasıa qajet bolýy múmkin. Biz Shyǵys Azıadaǵy mýtasıalar jyldamdyǵyń basqa aımaqtardan tómen ekenin kórip otyrmyz», - dedi Forster. 

Ol taǵy da: «Biz egjeı-tegjeıli sıpattaǵan vırýs - COVID-19 evolúsıalyq joldary kóptegen mýtasıaǵa ushyraǵanǵa deıingi, ıaǵnı epıdemıanyń alǵashqy satylarynyń beınesi. Bul aspanda paıda bolǵan jańa juldyzdy tabý sıaqty jumys» dep atap ótti.

Salystyrmaly genomdyq taldama nátıjesi, SARS-CoV-2 beta-koronavırýs tobyna jatatynyn jáne SARS-CoV-ǵa óte jaqyn ekenin, 2002 jyly qarashada Qytaıdyń Gýandýn (keıinirek 2003 jyly 29 elde taraldy) qalasynda paıda bolǵan SARS indeti osy vırýs saldarynan ekenin kórsetti.

Belgili bolǵandaı, jarqanattardyń Rhinolophus týysy (úńgir jarqanattarynyń birneshe túri) osy vırýstyń taratýshysy bolyp tabylady, jáne etqorekti jándik - Pálma sıvetta (Paguma larvata), jarqanat pen adamdardyń aýrýlaryń arasyndaǵy aralyq ıesi retinde qyzmet atqarǵan.

Sodan beri kóptegen beta-koronavırýstar jarqanttar men  adamdardan da tabyldy. Mysaly, Qytaıdyń Iýnan provınsıasynda tirshilik etetin "Rhinolophus affinis" túrindegi jarqanattan tabylǵan RaTG13 SARS-CoV-2-ge óte uqsas ekeni, tipti birdeı: genomdyq sáıkestik 96% - ǵa dál kelip tur. Bul nátıjeler, atap aıtqanda, Rhinolophus túriniń ókilderi SARS-CoV jáne SARS-CoV-2 vırýstarynyń aralyq ıesi bolǵanyn kórsetedi.   

2020 jyldyń 7 aqpanynda ǵalymdar pangolınnen SARS-CoV-2-ge jaqyn vırýs tabylǵanyn anyqtady. 99% genetıkalyq uqsastyqty eskere otyryp, pangolınniń jarqanat sıaqty aralyq ıe ekenin kórsetti. Degenmen de, sońǵy  zertteý malaızıalyq pangolınnen (Manis javanica) tabylǵan koronavırýs geniniń SARS-Cov-2 uqsas ekenin kórsetti, tek 90% genetıkalyq uqsastyqty tapty. Osy zertteý pangolınnen  shyqqan vırýs COVID-19 indetiniń sebebi emes ekenin kórsetip otyr.

Alaıda, pangolınnen bólingen koronavırýs S aqýyzynyń naqty aımaǵynda 99%-ǵa uqsas, bul ACE reseptorynyń baılanystyrýshy domenine qatysatyn 74 amın qyshqyldaryna sáıkes keledi (angıotenzın-túrlendirgish ferment 2), ol vırýsty juqtyrý úshin adam jasýshalaryna enýi kerek. Kerisinshe, R. affinis jarqanttan tabylǵan RaTG13 vırýsynan osy aımaqta qatty uqsastyq tabylmady (tek 77% uqsastyq).

Saralaı kelip, Pangolınnen tabylǵan koronavırýs adam jasýshasyna enýge qabiletti, al R. affinis jarqanatynan tabylǵan koronavırýs qabiletsiz ekenin kórsetedi.

"Bul genetıkalyq salystyrýlar SARS-Cov-2 vırýsynyń biri RaTG13-ke jaqyn, al ekinshisi pangolına vırýsyna jaqyn eki túrli vırýs arasyndaǵy rekombınasıanyń nátıjesi ekenin kórsetedi. Basqasha aıtqanda, bul buryn bolǵan eki vırýs arasyndaǵy selbesý. Rekombınasıa bolýy úshin, eki vırýs bir mezgilde bir aǵzaǵa juǵýy tıis", - dep Sorbonna ýnıversıtetiniń sıstematıka, evolúsıa, bıoalýantúrlilik ınstıtýtynyń ókili Aleksandr Hassanın pikir bildirdi

Kalıfornıalyq bıotehnologıalyq kompanıa ártúrli emdelýshilerde koronavırýs sımptomdarynyń paıda bolýyna DNQ-nyń áser zerttedi. Ǵalymdar COVID-19 jeńil jáne kúrdeli asqynýlar týyndaǵan mıllıondaǵan adamdar týraly derekterdi taldady.

Resmı derekterge sáıkes, álemde shamamen 1,5 mln adam koronavırýspen aýyryp, 80 myńnan astam adam osy aýrýdan qaza tapty.  Shyn máninde, COVID-19-di baıqamaı juqtyrǵan adamdar budan birneshe ese kóp bolýy múmkin.

NV koronavırýsty juqtyrǵan jáne odan qaıtys bolǵan pasıentterdi dál anyqtaý úshin jappaı testileý qanshalyqty mańyzdy ekenin jazdy.

Pandemıaǵa sebep bolǵan SARS-CoV-2 jańa vırýsy adamnyń jasyna, jynysyna, ımýnıtetine, t.b qaramastan organızmge ótedi.

Biraq, bul vırýs COVID - 19 barlyǵynda birden bilinbeıdi. Sondyqtanda jas adamdar COVID - 19-dyń sımptomdarynsyz vırýsty taratyp júredi, al jasy úlken adamdarda asqynýshylyq kóp bolady. Sondaı-aq densaýlyǵyna baılanysty problemalary bar adamdarda da asqyný bolady.

Ǵalymdar COVID-19dyń asqynýshylyǵyna DNQ áserin zertteý kezinde, keıbir genderdiń koronavırýstyń aǵzaǵa enýine sebep bolatynyn anyqtady.

Genetıkter ártúrli adamdardyń DNQ- syn  men COVID-19 sımptomdary arasyndaǵy baılanysty zerttedi.

Mınnesota ýnıversıtetindegi jańa zertteý  jumysy koronavırýstyq ınfeksıanyń mehanızmin ashty. Ǵalymdar vırýsty jasýshaǵa bekitý úshin qoldanatyn 3-D karta qurdy.

 Bul ashylý aqyr aıaǵynda Sars-cov2 koranavırýs Sars - tan áldeqaıda jyldam beriletinin anyqtady, keıbir dárigerler ona ata-anadan beriledi dep esepteıdi.

Amerıkalyq vırýsologtar koronavırýstyń qurylymyn tolyǵymen taldap, 2002 jyly pandemıa kezinde birneshe júz adamnyń ómirin qıǵan aqýyz tárizdi zattyń túzilýi adam jasýshalaryn SARS-ten tórt ese kúshti bolatynyn atap ótti.

Bul vırýstyń tynys joldarynda bir ret tússe, sol jerde qalýy múmkin degendi bildiredi.Sodan keıin bul búkil planetany qamtıtyn COVID-19 aýrýyn týdyrady. Bul vırýstyń taralý jyldamdyǵyn anyqtap jáne ony baqylaýda ustaý sharalaryn qıyndatady.

Zertteý tobyn basqarǵan doktor Fang Lı vırýstyń adam kletkasyna ený mehanızmi kóptegen basqa juqpaly aýrý qozdyrǵyshtaryna qaraǵanda anaǵurlym jyldam ekenin atap ótti. Buryn bolǵan SARS-qa qaraǵanda, bul vırýs adamnyń jasýshalaryna tórt ese kúshti shabýyl jasaıtynyn aıtty.

Basqa jaǵynan qaraǵanda, doktor Lı zertteý nátıjeleri vaksınany jasaýǵa  kómektesetinin aıtty. Eger sarysý antıdenesi adam jasýshasyna engen vırýstan kúshti bolsa, onda tıimdi dárini oılap tabý týraly aıtýǵa bolady. Ol vırýsty toqtatyp, aǵzaǵa enýin boldyrmaıdy.

Sonymen qatar, dárigerler zertteý barysynda NV Densaýlyq jazǵan teorıany rastady. Onda adam vırýsty ushatyn jarǵanattar pangolınder arqyly juqtyratyny kórsetilgen.

Sońǵy aqparttar boıynsha dárigerler koranavırýstyń 3 erekshe belgisin atady. Doktor Fang Lı Nardtıng ýnıversıtetiniń vırýsologıa profesory Djonatan Baldan Gardıanǵa arnalǵan zertteý nátıjeleri týraly túsinik berdi. Onyń aıtýynsha bul málimetter eki vırýstyń áserinen bolatyn aýrýlardyń belgilerindegi aıyrmashylyqtardy túsindiredi. SARS negizinen ókpe sımptomdarymen kórinedi, al SARS-CoV2 bastapqy kezde joǵarǵy tynys joldaryna áser etedi, tek sodan keıin pnevmonıaǵa aınalady, biraq barlyq jaǵdaı osylaı bolmaýy da múmkin.

 SARS-CoV2 adam vırýstyq aýamen dem alǵan kezde birden organızmge túsedi, biraq SARS baıaý áreket etedi, bul onyń taralýyn qıyndatady - deıdi profesor Boll.

Koreıalyq aýrýlardy baqylaý jáne aldyn-alý ortalyqtarynyń málimetteri boıynsha, koronavırýs aýrýdan emdelgen adamdarda qaıta qozýy múmkin ekenin aıtyp otyr.

Blýmberg agenttiginiń habarlaýynsha, Ońtústik Koreıada emdelgen 51 naýqas taǵy da koronavırýsqa qarsy oń nátıje aldy.

Koreılik aýrýlardy baqylaý ortalyǵynyń bas dırektory Chong Iýn Kon óz sózinde , vırýspen aýyrǵan adam vırýsty qaıta juqtyrmasa da, tipti karantınnen keıin de koronavırýs reaksıa berip, qaıta qozýy  múmkin ekenin boljady.

«Biz vırýstyń qaıta qozýy múmkin ekenin  tujyrymdap asa mán beremiz jáne osy másele boıynsha kóptegen keshendi zertteýler júrgizemiz. Pasıentti emdeý barysynda birinshi kúni koronavırýstan teris nátıje kórsetip, al ekinshi kúni oń nátıje kórsetken oqıǵalar kóp boldy», - dep Chong óz sózin baıandady.

Pasıent arasyna 24 saǵat ótkizip jasalǵan eki testte teris nátıje kórsetse, tolyq saýyqqan bolyp sanalady.

Qytaı elinen emdelip shyqqan pasıentterdegi ınfeksıanyń qaıta órshýi artqanynan qorqyp otyr, sebebi ótken jyldyń  jeltoqsanynda aýrýdy juqtyryp, keıin emdelgender de, vırýstyq testte oń nátıje kórsetti, keıbiri tipti qaıtys bolyp ta jatyr. Ázirge nege bulaı bolyp jatyrǵany túsiniksiz, biraq keıbir adamdar synaq nátıjesiniń sapasyzdyǵyn kinálaıdy.

Sonymen qatar, Financial Times óz dereginde Eýropa elderiniń úkimetteri koronavırýstyń taralýyna baılanysty karantındik sharalardy jeńildetýge daıyndyqty bastady, - dep habarlady. Shekteýler áli birneshe apta kúshinde qalady. Atap aıtsaq, mundaı sheshimdi Fransıa, Ispanıa, Italıa jáne taǵy basqalary málimdegen. Germanıa karantın rejıminen, epıdemıany baqylaýda ustaý rejımine kóshýge daıyn, - degen aqparattar BAQ betterinde  tarady.

Eýro Odaq elderinde karantınniń ornyna, shekaradaǵy baqylaý júıesin ázirlep, Germanıanyń Shengen aımaǵynda shekarany ashý týraly josparlanǵany Germanıa mınıstrliginiń biriniń qujattarynda kórsetilgen. Biraq ta, nemis kansleri Angela Merkel karantındik rejımdi báseńdetýge áli erte dep málimdeme jasady.

Danıa karantındi birtintep báseńdetý týraly sheshimdi resmı jarıalady. Bul elde bir aptadan soń balabaqshalar men bastaýysh mektepterdi karantınnen shyǵarý josparlanýda.

Álemde COVID – 19 juqtyrǵandar sany 1 mln 998 111 myńnan asty, jáne de 478 659 myńnan astam adam koronavırýs atty jańa aýrýdan aıyqty, al ólim sany 126 604 myńnan asyp otyr.

Internet resýrstarynan alyp daıyndaǵandar: ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, jronobıologıa ortalyǵy: b.ǵ.k., dosent Ablaıhanova N.T. 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, hronobıologıa ortalyǵy:
oqytýshy Esenbekova A.E.
aǵa oqytýshy Mýhıtdınov A.M.