Qazirgi kezdegi jasóspirimderdiń qylmys jasaýlarynyń psıhologıalyq aspektisi

Qazirgi kezdegi jasóspirimderdiń minez-qulyq erekshelikteri men is-áreketterine alańdaý joǵarylady. Quqyqtyq memleketke qadam basqan shaqta qoǵamǵa sanaly adam qalyptastyrý memleketimizdiń basty mindetteriniń biri bolatyn bolsa, ol mindetti iske asyrýǵa basty maqsat jasóspirimdi jańa rýh ta, jańa kózqarasta tárbıeleýden aıqyn kórinedi. Kámeletke tolmaǵandar arasyndaǵy quqyq buzýshylyqtar, qadaǵalaýsyz, panasyz qalýdyń jáne qoǵamǵa jat is-áreketterdiń aldyn alýǵa, olarǵa yqpal etetin sebepter men jaǵdaılardy anyqtaýǵa jáne joıýǵa baǵyttalǵan, kámeletke tolmaǵandarmen, sondaı-aq olardy tárbıeleý, oqytý jáne baǵyp-kútý jónindegi mindetterin oryndamaıtyn ne olardyń minez-qulqyna teris áser etetin ata-analarmen nemese basqa da zańdy ókildermen jeke profılaktıkalyq jumystardy qosa júzege asyratyn quqyqtyq, pedagogıkalyq, medısınalyq jáne ózge de sharalar júıesin kúsheıtý qajet.

Jasóspirimder arasyndaǵy zorlyq-zombylyqtyń oryn alýyna birneshe sebepter bar. Birinshiden, balalardyń ata-anamen aradaǵy qarym-qatynastary qandaı degen saýaldyń jaýabyn tabýymyz kerek. Ata-ana perzentine qanshalyqty úlgi bola bildi? Mundaıda «Bala otbasynda qaýipsizdikti sezindi me?

Ata-anasynyń mahabbatyna bólendi me? Ata-ana balasy qandaı bolsa, dál solaı qabyldaı aldy ma? Onyń shalys basýyna sebepker bolǵan joq pa? ata-anadan aqyl-keńes tyńdap, jaýapkershilikti sezindi me?» degen suraqtar qoıylady.

Áleýmettik jaǵdaıy nashar otbasynda tárbıelengen bala psıholog, pedagog jáne basqa da mamandardyń kómegin qajet etedi.

Sonymen qatar, ótpeli kezeńde jasóspirimder oılamaǵan is-áreketter jasap, kútpegen sheshimder qabyldaıdy. Eger ata-ana balany uıaltatyn áreketterge baryp, kinálaı beretin bolsa, balaǵa qol kóterip, kúsh jumsaý arqyly aıtqanyn jasatyp otyrsa jáne otbasyndaǵy tárbıeni bala óskende beısanaly túrde onyń barlyǵyn óz tájirıbesinde júzege asyrady.

Demek, ata-ananyń meıirimin tolyq sezinbegen jasóspirimniń psıhologıasynda aýytqý paıda bolady. Balaǵa qatygezdikpen qaraý, ony psıhologıalyq jáne fızıkalyq jaǵynan qorlaýdyń áserinen jasóspirimde tereń ishki tulǵalyq konflıkt paıda bolady. Al ony qalpyna keltirý úshin ár balanyń jaǵdaıynyń ereksheligine negizdelgen psıhokorreksıalyq jumystar qajet.

Devıantty minez-qulyqty jasóspirimderdi túzetý kúrdeli, ári qıyn, ári uzaq proses. Ony iske asyrýda kóp shydamdylyq pen belsendilik qajet. Qazirgi, osy saladaǵy áleýmettik, pedagogıkalyq talaptar men júzege asyrylyp jatqan tájirıbeler negizinde, bul saladaǵy tárbıe mindetterin júzege asyrýda mynadaı sharttardy oryndaý qajettigi týady:

• balaǵa iltıpatpen, izgi tilektestikpen qaraý;
• onyń jaǵymdy qasıetterine súıený;
• onyń adamgershilik kúshine, potensıaldyq múmkindikterine sený;
• oqýshylardy salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý úshin jasalǵan jalpy bilim beretin baǵdarlamalardy tıimdi paıdalaný;

Jasóspirimderdiń minez-qulqyn túzetýde tıimdi nátıjelerge jetý úshin, bala ósip jatqan otbasymen kompleksti, ıaǵnı keshendi túrde jumys isteý qajet. Ol úshin otbasylyq ózara árekettesý stılin ózgertip, tárbıelik áser etý ádisterin tıimdi bolatyndaı tańdaý kerek.

Agressıvti balalarmen jumys jasaýdyń negizgi erejeleri:
1. Balanyń suranysy men qajettiligine muqıat bolý;
2. Agressıvti emes minez-qulyqtyń úlgisin kórsetý;
3. Balany jazalaýda birizdi bolý, tek naqty is- áreketi úshin jazalaý kerek;
4. Jazalaý balanyń abyroıyna nuqsan keltirmeýi kerek;
5. Ashý-yza kezinde ony tarqata bilý tásilderin úıretý;
6. Belgili bir sebepti jaǵdaıdan keıin balaǵa óz ashý-yzasyn bildirýge múmkindik berý;
7.Aınalasyndaǵy adamdardyń jáne óziniń jeke basynyń emosıonaldylyq jaǵdaıyn tanyp bilýge úıretý;
8. Empatıaǵa degen qabilettiligin damytý;
9. Balanyń minez-qulqy aıasyn keńeıtý;
10. Daý-janjaldy jaǵdaılarda ózin ustaı bilý daǵdylaryn pysyqtaý;
11. Ózine degen jaýapkershilikti sezine bilýge úıretý.

Jubanazarova Nazırash Sýleımenovna

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń, jalpy jáne qoldanbaly psıhologıa kafedrasynyń profesor m.a.,  psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty

Lıasova Aıgýl Amangeldıevna

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń, jalpy jáne qoldanbaly psıhologıa kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, psıhologıa ǵylymdarynyń magıstri.