PSIHOLOGIA SALASYNDAǴY BİRTÝAR TULǴAǴA ARNALǴAN EREKSHE KONFERENSIA

Ústimizdegi 2020 jyldyń 31 qazanynda ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde úlken ǵalym, bilikti profesor S.M. Jaqypovtyń 70-jyldyǵyna arnalǵan «Otandyq jáne álemdik psıhologıanyń jaǵdaıy men damý perspektıvalary» atty halyqaralyq ǵylymı-ádistemelik konferensıa ótti. Konferensıaǵa Reseı, Fransıa, Germanıa, Qytaı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne óz elimizdiń 130-dan astam ǵalymdary men zertteýshiler, magıstranttar qatysty. Konferensıanyń moderatorlary jalpy jáne qoldanbaly psıhologıa kafedrasynyń meńgerýshisi, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Z.B. Madalıeva jáne psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, oqytýshy J.S. Seıitnur boldy. Olar konferensıany eki tilde kezektesip júrgizip otyrdy. Sóıtip, ana tilimiz onlaın túrinde bolsa da halyqaralyq arenaǵa shyqty.

Jalpy bul konferensıa elimizdiń kórnekti ǵalymy, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabıa tyndaǵy  Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim berý isiniń qurmetti  qyzmetkeri jáne Qazaqstan Respýblıkasy ulttyq Jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń akademıgi, osy ómirden mezgilinen buryn ketken Jaqypov Satybaldy Muqataıulynyń  jetpis jyldyǵyna arnalǵan edi. Táýelsiz Qazaqstandaǵy psıhologıa ǵylymy tarıhyn keńes zamanynda júıeli ázirlenbegen joǵary bilikti psıholog kadrlardy elimizde daıarlaýǵa ólsheýsiz úles qosqan S.M. Jaqypov tulǵasynan bólek qarastyra almaımyz. Qazaqstandaǵy psıhologıa ǵylymynyń ınstıtýsıaldanýy bul kisiniń arqasynda júrdi dese de bolady. Belgili ǵalymnyń jetekshiligimen 58-kandıdattyq, 7 doktorlyq dısertasıa jáne 5 PhD dısertasıasy qorǵaldy. Psıhologıa salasynda mundaı kórsetkishke jetken iriǵalym Qazaqstan tarıhynda buryn-sondy kezdespegen edi.  Sonyń arqasynda elimizdiń ár túkpirinde joǵary oqý oryndarynda psıhologıa kafedralary ashyla bastady. Qazir S.M. Jaqypov negizin qalaǵan psıhologıa mektebi ókilderi joǵary oqý ornyndaǵy fakúltettiń negizgi qurylymdyq bólimi bop tabylatyn kafedralardy basqaryp otyr. «Shákirtsiz ustaz tul» degendeı, arqa súıer ári jolyn qýyp qurmetteıtin shákirtteri bar ustaz eshqashan eńbegim esh ketti dep aıta almaıdy. S.M. Jaqypov ózimde ǵana bolsa, ózim ǵana tolsam deıtinderdiń qatarynan  emes edi. Osy pozısıasymen de birtýar ǵalym tulǵasyózinen keıingi  jas býynǵa  úlgi, ónege bolyp qalady.

Psıhologıa ǵylymynda jeke adamnyń ishki álemin óte mándi, eleýli ózge jandardyń beınelenýi, ornalasýy (representation) retinde túsindiretin tujyrymdar bar. Kóptegen mańyzdy tulǵalardyń beınesi júregimizde ózindik oryn alady. Ár túrli keńistik pen ýaqyttyq ólshemderde ómir súrgen, tipti basqa o dúnıege ketken adamdarda sizdiń ishki álemińizde máńgi ólmes sıpatqa ıe bolady. Jáne sizdiń barlyq tańdaý men máselelerdi sheshýjolyńyzǵa, kózqarastaryńyzǵa kórinbeıtin túrde áser etedi.Adam psıhologıalyq turǵyda tek óziniń ishki áleminde ǵana shynaıy azat bolǵandyqtan, olar bizge maǵyna beretin asa mańyzdy jaqyn tulǵalarǵa aınalady. Osy konferensıa barysynda Satybaldy Jaqypov tulǵasynyń qanshama adamdardyń ómirinde eleýli iz qaldyrǵanyn baıqadyq. «Adam ózi jeke úlesin qosqan adamdar jadynda máńgi tiri» degen sóz ras eken. Qazaq ony  «Jaqsydan – sharapat, jamannan - kesapat» degen maqal arqyly bildiredi.

Qazaqstannyń psıhologıa ǵylymy tarıhynda aıyryqsha oryn alǵan, onyń ınstıtýsıaldanýyna zor úles qosqan Satybaldy Jaqypov aǵamyzǵa arnalǵan konferensıa óte aýqymdy ári qyzyqty boldy. Bes saǵattan astam sozylǵan ǵylymı is-shara eshkimdi beı-jaı qaldyrmady. Konferensıaǵa qatysýshylar ýaqyttyń qalaı syrǵyp ótkendigin bilmeı qalǵandyqtaryn  aıtady. Konferensıa barysynda qazirgi psıhologıa ǵylymynyń ózekti máseleleri talqylanady,ǵalymdar psıhologıalyq-pedagogıkalyq, tarıhı-psıhologıalyqzertteý nátıjelerimen bólisti, álemdik zertteý úlgileri men tájirıbelermen almasý júrdi. S.M. Jaqypovtyń qatarlas zamandastary, áriptesteri men shákirtteri ol týraly estelikterimen bólisip ǵalymdy kórmegen keıingi jastarǵa kóp taǵylymdyq qundy dúnıeler berdi.

Konferensıanyń ashylýynda sóz sóılegen Fılosofıa jáne saıasattaný fakúltetiniń dekany fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor A.R.Masalımova bul  bas qosýdyń erekshe jaǵdaıda oryn alyp otyrǵanyn aıtty. Álemdi jaılaǵan pandemıa jaǵdaıynda qashyqtyqtan ǵylymı pikir almasýǵa kóshýdiń óz artyqshylyqtary men kemshilikteri baryn, onlaın-talqylaý arqyly bolsa da ǵylymı komýnıkasıa úzdiksiz jalǵasa beretinin tilge tıek etti.

Biz úshin onlaın-formatta ótken konferensıanyń plenarlyq májilisinde sóz sóılegen ǵalymdardyń arasynan sheteldik zertteýshilerdiń, mamandardyń pikiri óte mańyzdy boldy. Elimizge, qazaqstandyq ǵalymdarǵa degen olardyń qatynasyn baıqaý, qanshalyqty otandyq ǵalymdarymyzdyń álemdik deńgeıde  moıyndalýyn bilgimiz keldi. M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń profesory, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, uzaq ýaqyt MGÝ-diń psıhologıa fakúltetiniń jalpy psıhologıa kafedrasynyń meńgerýshisi bolǵan B. S. Bratýstiń Satybaldy Jaqypov týraly aıtqan estelikteri qazaq ǵalymdarynyń zıatkerlik deńgeıi eshkimnen kem emes ekendigine kózimizdi jetkizdi. Boıymyzdy maqtanysh sezimi kernedi. Kez kelgen ǵylymı ortada uıalmaı betke ustanatyn ǵalymdarymyzbar eken. Taıaý jáne alys shetelderdiń ǵylymı ortasy S. M. Jaqypovty eksperımentshi-psıholog jáne ózindik biregeı birlesken-dıalogtyq tanymdyq is-áreket konsepsıasynyń avtory retinde tanıtynyn bildik.

Túrkitildes kórshi el – Ózbekstannyń ǵalymdary da, atap aıtsaq, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor B.R. Kadyrov S.M. Jaqypovtyń ǵylymı deńgeıin óte joǵary baǵalady. Sonaý keńes zamanynyń ózinde-aq, ıaǵnı, 1974 jyldary ózbek tilinde psıholog mamandardy daıarlaýdy qolǵa alǵan Ózbekstan bizben salystyrǵanda táýelsizdik kezeńniń alǵashqy jyldarynda ulttyq kadr turǵysynan kósh ilgeri edi. Rasyn aıtsaq, solardyń arqasynda Qazaqstanda psıhologıadan doktorlyq dısertasıalyq keńes ashylyp jumys jasaý múmkindigine ıe boldy.

Satybaldy Jaqypov Qazaqstanda tuńǵysh ret D14A32 mamandandyrylǵan psıhologıadan doktorlyq dısertasıalyq  keńestiń tóraǵasy boldy. Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan elderinen psıhologıa salasynda júrgen ǵylym doktorlaryn shaqyrtyp,olardy otandyq joǵary bilikti psıholog kadrlardy daıarlaýǵa tartty. Nátıjesinde, biz búginde aıtarlyqtaı sany bar psıhologtar korpýsyna ıe bop otyrmyz. Statısıkalyq turǵyda sovet zamany men táýelsizdik kezeńindegi psıholog kadrlardy daıarlaý sanyn salystyrsaq, qandaı úlken sekiris jasaǵanymyz kózge aıqyn kórinedi. Ásirese, ana tilimizde tuńǵysh ret psıhologıadan doktorlyq ǵylymı dısertasıalar qorǵaldy. Ýkraına men Grýzıa, Estonıa psıhologtary jetken múmkindikterge qazaqtar da táýelsizdik zamanynda keshirek bolsa da ıe boldyq. 

Konferensıaǵa qatysýshylar Germanıanyń Bad Vıldýngen qalasyndaǵy «Reınhardshohe» ońaltý klınıkasynda qyzmet etetin, Leıpsıg ýnıversıtetiniń profesory A.I. Garberdiń «Qazaqstandaǵy stressti zertteýlerge sholý:qazirgi jaǵdaıy jáne bolashaǵy» degen baıandamasyn qyzyǵa tyńdady. Otandyq ǵalymdarmen tyǵyz yntymaqtastyqta jumys jasaý nátıjesinde stresske qatysty birneshe kitaptar jaryq kóripti. Búgingi indet jaǵdaıynda stresske tózimdiliktiń mańyzy ara túsetini anyq.

Gonkongtyq qytaı ýnıversıteti profesory, psıhologıa boıynsha PhD doktory (Sheffıld ýnıversıteti,Ulybrıtanıa),  Brıtandyq psıhologıalyq qoǵamdastyǵy múshesi, praktık psıholog ári ǵalym Men Cheýn Chýngtiń túrmede otyrǵandardyń psıhıkalyq buzylystaryna jaraqattan keıingi stresstiń áseri týraly zertteýi bolashaq izdenýshiler men magıstranttarǵa ǵylymı úlgi retinde paıdasy úlken boldy.

Fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor m.a., Respýblıkalyq oqý-ádistemelik keńestiń  OÁB-niń ǵylymı hatshysy  (ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ) A.S.Syrǵaqbaevanyń «Qazirgi qundylyq baǵdarsyzdaný jaǵdaıynda  ál-Farabıdiń etıkalyq ıdeıalaryn túsiný» atty baıandamasynda qazirgi órkenıet jaǵdaıynda tehnologıalyq jáne rýhanı damý arasyndaǵy teńgerimniń buzylǵany, tulǵanyń adamgershilik damýynan ǵylym men tehnıkanyń damýy ilgeri ketip qalǵany aıtylady. Mundaı jaǵdaıda bizdiń uly jerlesimiz ál-Farabı traktattaryndaǵy izgilik kategorıasynyń mańyzy arta túsedi.

Konferensıa aıasynda materıaldar birneshe seksıaǵa toptastyryldy:

1) «Rýhanı Jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasyndaǵy qazirgi psıhologıa ǵylymy jáne praktıkasy

2) S. M. Jaqypovty birlesken-dıalogtyq is-áreket tujyrymdamasy: múmkindikteri jáne perrspektıvalary

3) Otandyq jáne álemdik psıhologıadaǵy qoldanbaly psıhologıalyq zertteýler

Plenarlyq májilistiń qorytyndy sózin tujyrymdaǵan psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Berdibaeva Sveta Qydyrbekovna áli tarıh betterine túspegen tyń derekterdi keltirdi. Qazaqstandaǵy psıhologıa ǵylymynyń qanat jaıýyna atsalysqan ǵalymdardyń esimderi ataldy. Munyń bári bolashaqta arnaıy tarıhı-psıhologıalyq zertteýdi qajet eter. Taý alystaǵan saıyn bıikteı túsedi degendeı jyldar jyljyǵan saıyn S.M. Jaqypovtyń daralyǵy, tulǵalyq ereksheligi men tarıhı rólin endi  uǵynyp jatyrmyz. Eń bastysy bul konferensıa kóp adamdarǵa úlken oı salyp ketti. «Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy, ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan» degen hakim Abaıdyń sózi osy konferensıanyń negizgi mánin ashqandaı.

Jalpy jáne qoldanbaly psıhologıa kafedrasynyń meńgerýshisi, psıhologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Z.B. Madalıeva

psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, profesor m.a. N.S. Jubanazarova , psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent J.S. Seıitnur