Men, 1998 jyly qańtarda Qazaqstanǵa kelgenimde, aldymnan darhan qushaǵyn ashyp, baýyryna basqan – qazaq biliminiń qara shańyraǵy Abaı atyndaǵy qazaqtyń ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti edi. Sodan beri osy bilim ordasynda eńbek etip kelemin. Kózdi ashyp-jumǵansha 20 jyldyń da júzi bolypty. Ózgeristerge, jańashyldyqqa kýá bolyp kelemiz. Búginde Abaı atyndaǵy QazUPÝ – pedagogıkalyq bilim berý, ekonomıka jáne bıznes, quqyqtaný jáne halyqaralyq qatynastar, áleýmettik-saıası ǵylymdar salasynda ǵylymı, ǵylymı-pedagogıkalyq kadrlar men mamandardy daıarlaıtyn kópsalaly bilim ordasy. Ulttyq reıtıńi boıynsha Abaı atyndaǵy QazUPÝ elimizdiń pedagogıkalyq joǵary oqý oryndary arasynda kósh bastap kele jatyr. Onyń ústine halyqaralyq yntymaqtastyq boıynsha reıtıńisi de jyldan-jylǵa ósip keledi. Mysaly, "QS Emerging Europe and Central Asia University Rankings-2021" reıtıńinde óz pozısıasyn 105-shi qatardan 82-shi orynǵa kóterdi.

Búgingi kúni ýnıversıtet álemniń 36 eliniń joǵary oqý oryndarymen 155-ten astam halyqaralyq kelisim-shartqa qol qoıylǵan. Onyń ishinde álemdik kóshbasshy oqý oryndary sanalatyn Kembrıdj ýnıversıteti, Pensılvanıa ýnıversıteti, Sýsseks Ýnıversıteti, Beıjiń Birikken ýnıversıteti, Sorbonna Parıjdegi Sıte ýnıversıteti jáne t.b. ataǵy Alataýdaı ýnıversıtetter bar. Ýnıversıtetimizdiń oqý sapasynyń artýyna baılanysty sheteldik stýdentterdiń de qarasy kóbeıip keledi. Mysaly, 2018-2019 oqý jyly Qytaı, Ońtústik Koreıa, Mońǵolıa, Vetnam, Kongo, Nıgerıa jáne TMD elderinen 303 sheteldik stýdent oqydy. Bul jalpy bilim alýshylar kontıngentiniń 3,9%-yn quraıdy.

Ýnıversıtetimizdiń quramyndaǵy beldi ınstıtýttardyń biri – Jaratylystaný jáne geografıa ınstıtýty. Men alǵash kelgende, ol fakúltet bolatyn. Osyndaǵy "Ekonomıkalyq jáne áleýmettik geografıa" kafedrasyna aǵa oqytýshy bolyp ornalastym. Fakúltettiń ótkenine az-kem toqtalar bolsam, sonaý 1928 jyly ýnıversıtet qabyrǵasy kóterilgende, sonyń quramyndaǵy alǵashqy ashylǵan úsh bólimniń biri bolyp "jaratylystaný", ıaǵnı "hımıa-bıologıa" bólimi ashylǵan bolatyn. Al "geografıa" bólimi 1933 jyly ashyldy. 1936 jyly bul bólimder eki derbes fakúltet bolyp quryldy da, 1955-1956 oqý jyly "Jaratylystaný-geografıa" fakúlteti bolyp biriktirildi. Al 2013 jyldyń qyrkúıeginde Bolon deklarasıasyna sáıkes, ýnıversıtettiń aldyńǵy qatarly ınovasıalyq ýnıversıtetter quramyna ený maqsatynda "Jaratylystaný-geografıa" ınstıtýty bolyp jańa mazmunda jasaqtaldy.

Men alǵash jumys istegen jyldarmen qazirgi deńgeıin salystyrýǵa kelmeıdi. Sebebi, ol ýaqytta aýdıtorıalar eski, materıaldyq-tehnıkalyq bazanyń jabdyqtalýy nashar, oqytýshylardyń da aılyq eńbekaqysy óte tómen bolatyn. Ondaı jaǵdaıda bilimniń de sapasynyń jaqsy bolmaıtyny túsinikti de. Leksıa jazýdan sharshaǵan stýdentter úziliske shyǵýǵa asyq bolatyn. Biraq stýdentterdiń sany da az emes-ti. Baǵalaý "5" baldyq júıemen ótetin. Dese de, bizdiń geografıa mamandyǵynda oqıtyn stýdentterdiń dalalyq praktıkasy bolatyn. Ýnıversıtette qarjylyq jaǵdaı máz bolmasa da, olarǵa qajetti aqshany taýyp beretin. Sondaı praktıkanyń birazyna qatysyp, talaı qala men dalany kórip, el men jerdiń jaǵdaıyn paıymdaǵanym bar. Sondaı kezderde tájirıbeli oqytýshylarymyz:

– Odaq tusynda Keńes Odaǵynyń talaı jerin aralaýshy edik, qazirgi jaǵdaı osymen shektelip tur, áli jaǵdaı durystalǵanda shet elge de senderdi aparar kún týar, – dep, stýdentterdi shabyttandyryp qoıatyn.

Sol aıtylǵandaı, ýnıversıtet jaǵdaıy kún sanap bolmasa da, jyl sanyp ońaldy. Materıaldyq-tehnıkalyq bazalar jańartyldy, oqý korpýstary kúrdeli jóndeýden ótti. Baspa mashınalarynyń ornyn kompúterler, qara taqtalardyń ornyn ınteraktıvti taqtalar ıelendi. Stýdentter burynǵydaı leksıa jazyp sharshamaıtyn, kerisinshe, slaıdtar arqyly ozyq úlgidegi jasalǵan sabaqtardy tyńdaıtyn, kerek bolsa, elektrondy nusqasyn jazyp alatyn boldy. Oqytýshylar stýdentterdiń sabaqqa qatysýy men alǵan baǵasyn qaǵaz jýrnaldarǵa emes, elektrondy jýrnalǵa tirkeıtin boldy.

Internet oqytýshylardyń da, stýdentterdiń de bilimge qol jetimdiligin jeńildetti. Kitaphanalardaǵy burynǵy sarǵaıǵan katologtardyń ornyn ınternet arqyly toptastyrylǵan bazalar men júıeler basty. Qazir ýnıversıtet kitaphanasyna tirkelý arqyly álemniń eń damyǵan oqý oryndarynyń kitaphanalaryna erkin kirip, qalaǵan materıaldardy oqýymyzǵa múmkindik aldyq. Stýdentter de, magıstrler men doktoranttar da el ishi emes, shetelderge shyǵyp ǵylymı praktıkadan ótip jatyr. Tipti, bir semestr boıy shetelde bilimin jalǵastyrýǵa múmkindikteri bar. Osyndaı saparlardyń birazyna ózim jetekshi bolyp bardym. Birde magıstranttardy Shyǵys Eýropa elderine alyp barǵanymda, ondaǵy ǵalymdar, shákirtterin memleket qarjysymen shetel emes, óz elderi ishin aralatýǵa múmkindikteriniń kelmeı otyrǵanyn aıtyp edi. Bizdiń el qazir bilim salasyna barynsha kóńil bólýge tyrysyp keledi. Sonyń taǵy bir dáleli – sheteldik ǵalymdardy shaqyryp, leksıa oqytady. PhD doktoranttardyń árqaısysynyń sheteldik jetekshisi bar. Olar da memleket qarjysymen sol sheteldik jetekshisine baryp kelýine nemese jetekshisin shaqyryp osynda tájirıbeden ótýine jaǵdaı jasalǵan.

Biraq ótken kúnderdiń bári nashar edi dep aıtýdan aýlaqpyn. Ol kúnderdiń de zamanyna saı tabysty bilim berý sharýashylyǵy boldy. Mysaly jaratylystaný jáne geografıa ınstıtýtynda ár jyldary halqymyzǵa asa tanymal tulǵalar, kórnekti bilim jáne ǵylym qaıratkerleri bitirip shyqty. Olardyń ishinen QR Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıkteri men korespondent-músheleri: Sembaev A.I., Birimjanov B.A., Qylyshev L.Q., Beısenova Á.S., Mámbetqazıev E.A., Moldahmetov Z.M., Severskıı I.V., Kókenov M.Q., Eleshev R.E. syndy ǵalymdardy bóle-jara ataýǵa bolady. Al tek, "geografıa" mamandyǵyn bitirýshi túlekteri ishinen: memlekettik joǵary ataq ıegerleri: Keńester Odaǵynyń Batyry – Qanash Qamzın men Ha¬lyq Qaharmany – Mórdin Taıpov bar. Onyń ústine fakúltet stýdentterine, Uly Otan soǵysy jáne soǵystan keıingi jyldary dáris oqyǵan álemdik deńgeıdegi ǵalymdarda bar. Mysaly: N.N.Baranskıı, A.A.Grıgorev, K.K.Markov, A.B.Bektýrov, A.J.Mashanov jáne basqalar. Fakúltet pen kafedralardy basqaryp ujymymyzdyń qalyptasýy men damýyna úlken eńbek sińirgen tulǵalar da boldy: Ýstımenko P.D., Tólenbekov I.M., Qalıev M.Q., Moldaǵulov N.B., Seıitjanov A.F., Kereev B.E., Musaqulov T.M., Qońqashbaev Ǵ.Q., Iarmýhamedov M.Sh., Jortanov S.J., Poltýshev A.M., Nuǵymanov I.N., Gorbýnov A.P., Abıshev M.N., Smaǵulova T.G., Karpekov Q.D., Ahmetov E.A., Mazbaev O.B., Demeýov J.D., Muhambetjanov K.K., jáne basqalar.

Osyndaı tulǵalardyń eńbekteri arqasynda búgingi tańda ınstıtýttyń kúndizgi jáne syrttaı oqý bólimderinde 1300-ge jýyq stýdent, magıstrant jáne doktoranttar oqıdy. Olarǵa 104 profesor-oqytýshylar sabaq berýde. Olardyń arasynda "JOO úzdik oqytýshysy" memlekettik grantynyń ıegerleri, úzdik oqý quralyna arnalǵan respýblıkalyq konkýrstyń jeńimpazdary, jalpy bilim beretin mektepterge arnalǵan hımıa, bıologıa jáne geografıa pánderinen jańa býyn jáne jańartylǵan bilim berý baǵdarlamasy boıynsha (onyń ishinde elektrondy) oqýlyqtardyń avtorlyq ujymdary bar. Sonymen qatar, oqytýshylary jyl saıyn qalalyq, oblystyq jáne respýblıkalyq pándik olımpıadalar men oqýshylardyń ǵylymı joba konkýrstaryn ótkizýge atsalysýda. Biliktilikti arttyrýdyń ulttyq ortalyǵy "Órleý" AQ fılıaldary – Almaty oblystyq jáne Almaty qalalyq biliktilikti arttyrý ınstıtýttarymen, Almaty qalasyndaǵy "Nazarbaev zıatkerlik mektepterimen", Respýblıkalyq "Daryn" ǵylymı-praktıkalyq jáne Qazaqstandyq óńiraralyq biliktilikti arttyrý ortalyqtarymen ujymymyz tyǵyz baılanysta.

Qoryta aıtqanda, Abaı atyndaǵy QazUPÝ-dyń ǵasyrǵa jýyq damý tarıhynda kóptegen sáýleli sátteri boldy. Naryqtyń qyspaǵynda etek-jeńin túrip, el qatarly kún keshken kezderi de boldy. Osy tarıhynyń bir sherigi shamamen 25 jylǵa jýyq ýaqyty ózimniń kóz aldymda ótti. Ózgerister men jaqsylyqtardyń kýási bolyp kelemin. Men bul shaǵyn maqalamda qadaý-qadaý dúnıelerdi ǵana aıtyp ótkendeı boldym. Bolmasa, qazaq bilimi men ǵylymynyń qara shańyraǵy kópshilik qaýym úshin "QazPı" atymen tanys qart QazPI týraly tańdy-tańǵa jalǵap aıtýǵa bolady. Ýnıversıtetimizdiń 2025 jylǵa deıingi strategıalyq damý jospary boıynsha bizdiń Jaratylystaný jáne geografıa ınstıtýty alǵashqylardyń biri bolyp, 2020-2021 oqý jyly qarjylyq jáne kadrlyq basqarý boıynsha avtonomdy tártipti engizdi. Sonyń nátıjesinde, oqytýshylardyń aılyq eńbekaqysy ósip, ınstıtýttyń materıaldyq jáne tehnıkalyq bazasy tipti de tolyǵa tústi. Instıtýttyń jetistigin ınstıtýt dırektory, ǵylym doktory, profesor K.D.Kaımýldınovanyń jáne ınstıtýt basshylary men oqytýshylarynyń eńbeginen bólip qarýǵa múlde kelmeıdi. Ol ǵylym men bilim salasyna basa mán berip qalmastan, stýdentterdiń rýhanı jaqtaǵy damýyna da asa kóńil bólip keledi. Oǵan dırektordyń tárbıe isi jónindegi orynbasary N.T. Manapov pen Stýdentter Keńesiniń sáıkesti jumysy stýdentterdiń shyǵarmashylyq keńistigin ashyp, belsendilikterin arttyrdy. Instıtýttyń qarjylyq jaǵynan avtonomdy basqarýǵa óte bastaýy uctazdardyń da belsendiligin arttyryp otyr. Óz basym osy bilim ordasynda sanaly ǵumyrymdy ótkizip kele jatqanyma shynaıy qýanyshtymyn. Osy maqalam arqyly oqyrman qaýymǵa ýnıversıtetimiz týraly aıtqym keldi. Sebebi, oqý ornymyzdyń jaǵdaıy týraly biri bilse, biri bile bermeıdi. Bastysy, jastarǵa qazirgi qazaq qoǵamynda bilim alý keńistiginiń jyldan -jylǵa keńip, múmkindikterdiń de ashylyp kele jatqanyn basa ashyp aıtqym keledi. Bul týraly Abaı dana:
Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba
Qumarlanyp shattanba,
Oınap bosqa kúlýge, – demep pe edi? Ǵylym tabam degen árbir jas uly oıshyl atyndaǵy qara shańyraqqa bettep, bir soǵyp ketińiz. Myń estigennen bir kórgen artyq emes pe?!

Qaster Sarqytqan

Abaı atyndaǵy QazUPÝ, jaratylystaný

jáne geografıa ınstıtýtynyń ustazy