Adamzat tarıhyndaǵy eń baı adam bolǵan jáne baılyǵyn basybútin qaıyrymdylyqqa bergen adam týraly oqı otyryńyz.

Ol adamzat tarıhyndaǵy eń baı adam boldy. Biraq bala kezinde qarjylyq qıyndyq kórgen otbasyda ósti. Úıiniń bir bóligi kórshisimen ortaq bolatyn. Ol mektepte 5 jyl ǵana oqydy.

Onyń otbasy ómir súrý qıyndyǵyna baılanysty 12 jasynda Amerıkaǵa ımıgrant bolyp kóship bardy. Ol qarapaıym jáne ımıgrant otbasydan shyǵyp adamzat tarıhyndaǵy eń baı adam atandy.

Sol kezde onyń jeke baılyǵy búkil AQSH ekonomıkasynyń 2%-yn quraǵan.

Ol shotland-amerıkalyq ónerkásip alpaýyty jáne mesenat Endrú Karnegı edi.

Endrú bala kezinde qalashyqtaǵy tegin mektepte oqydy. Mekteptiń tegin bolýyna qalashyqqa mesenat Gask Adam Rollannyń fılantropıa jasaýy sebep. Karnegıdiń 70 jyldan keıin búkil baılyǵyn bilim berýge aýdarýyna bálkim osy túrtki bolǵan shyǵar. Karnegı fılantroptyń arqasynda 5 jyl oqı aldy.

Karnegı 12 jasqa tolǵanda bý mashınasy bastaǵan ónerkásip tóńkerisi damyp, ákesiniń qolóner toqymashylyq jumysy bankrot boldy. Karnegıler sıaqty kóptegen otbasylardyń jaǵdaı nasharlap, ashtyqqa ushyrady. Anasy otbasyn asyraýǵa kómektesý úshin aıaq kıim tigetin jerde kúni boıy jumys isteıtin. Karnegıdiń ózi de bala kezindegi joqshylyq ómirine úlken yqpal etkenin aıtqan. Karnegıler otbasy ómir súrý úshin kúresip, tanysynan qaryzǵa 20 fýntsterlıng aqsha qaryz alyp, sol aqshamen ımıgrant bolyp, Amerıkaǵa arman qýyp attandy.

Biraq Amerıka olar oılaǵandaı keremet bolmady. Jumys tabý qıynǵa soqty. Balalaryn oqytýǵa shamalary kelmedi. Qaladan qalaǵa kóshti.

Bala bolsa da Karnegı ot laýlap janǵan zaýyt peshterinde jumys istedi. Keıinirek telegraf habarshysy boldy. Ol velosıpedpen telegrammalyq habarlamalardy úılerge jetkizip beretin. Onyń este saqtaý qabileti jaqsy boldy da basqalardyń túrin este jaqsy saqtap alatyn. Bul qabileti onyń qaladaǵy bıznes adamdaryn tanýyna kómegin tıgizdi.

Ol 17 jasqa tolǵanda telegraf salasyn myqty meńgerdi. Ol tipti telegrammalyq habarlamany jazyp almaı-aq, tike estip hatqa aınaldyryp túsire beretin. Onyń bul qabileti Pensılvanıa temir jol kompanıasynyń menedjeri Tom Skottyń nazaryn aýdardy da, ol bala Karnegıdi jeke telegrafshysy etip aldy. Pensılvanıa temir jol kompanıasy sol kezde álemdegi eń iri kompanıa boldy. Bul Karnegıdiń bıznes áleminde jetilýi úshin óte úlken múmkindik edi. Tom Skott Karnegıdiń bıznestegi mentory boldy, beıne ekinshi ákesi ispetti.
Keıin Tom Karnegıge aksıalardy satyp alýǵa keńes berip otyrdy. Sóıtip Karnegıdiń kapıtalızmniń tátti dámin alǵash tatqan kezi bastaldy.

Keıinirek AQSH-ta azamattyq soǵys bastaldy. Al ol kezde kapıtalıs Karnegı soǵysqa qatysýdyń ornyna, soǵystyń ózinen paıda taýyp otyrdy. Ol soǵysta óziniń ornyna basqa bireýdi jiberý úshin 850 dollar (2020 jylǵy mólshermen 27000 dollar) tóledi.

Soǵys kezinde aǵash kópirlerdiń ońaı janyp ketetinin baıqaǵan ol temir kópirlerge óte jaqsy suranys bolatynyn bildi de, bul múmkindikti aqshaǵa aınaldyrý úshin "Keystone Bridge Company" degen temir kópir salatyn kompanıa qurdy. Ol tek kópir salatyn kompanıa ǵana emes, kópirge bolat jetkizetin temir keni kompanıasyn da qurdy. Oǵan qosa temir zaýytyn da saldy. Nátıjesinde básekelesteri sıaqty temir óndirýshilerge táýeldi bolmady, sol salany jaýlaı bastady.

Kelesi kezekte álemniń bıznes ortalyǵy Nú-Iorkqa kóz tikti. 1856 jyly jańa ónertabys jaryqqa shyǵyp kóp nárseni ózgertti. Genrı Bessemer degen ónertapqysh oılap tapqan "Bessemer konvertory" dep atalatyn tehnologıa kóp mólsherde temir óndirýge múmkindik berdi. Bul buryn múlde múmkin emes degen isterdi múmkin etti. Sodan bastap, bolat-temir zor mólsherde óndirilip, Nú-Iorktaǵy, tipti, Amerıkadaǵy kók tiregen ǵımarattardyń jappaı salynýyna ákeldi. Karnegı naızaǵaıdaı shapshańdyqpen qımyldap, Amerıkanyń alǵashqy bolat-temir zaýyttaryn salyp úlgerdi.

Ol eń myqty ınjenerler men sáýletshilerdi jaldady. Eń sońǵy tehnologıalardy qoldanyp, ónimdilikti arttyrýǵa kúsh saldy. Oǵan qosa jumysshylardyń fızıkalyq jáne mentaldy qabiletin eń joǵary deńgeıde qoldanýǵa tyrysty.

Biraq ol óte qatal adam retinde de tarıhta qaldy. Karnegı jumysshylarǵa bir jylda 364 kún jumys istetip, bir kún ǵana demalýǵa ruqsat berdi. Ol adamnyń ornyn tehnologıanyń basýyna bar kúshin saldy sebebi qurylǵylar tamaq ishpeıtin, uıyqtamaıtyn jáne jalaqyny kóterýdi suramaıtyn edi. Oǵan qosa, Karnegı óz odaqtastarymen qosylyp, "jeńý úshin bárin isteý kerek" degen ustanymmen monopolıanyń túr-túrin istedi. Ol kez Amerıka tarıhyndaǵy kapıtalıserdiń eń jyldam baıyǵan shaǵy bolsa da, jumysshylar óte qıyn jaǵdaıda ómir súrdi. 1898 jyly bolat-temir ındýstrıasynda jumys isteıtin jumysshylardyń 9%-y nashar jumys jaǵdaıy saldarynan ólim qushatyn. Sonymen birge jumys ýaqyty da óte uzaq boldy.

Jumysshylar jumys jaǵdaıyn jaqsartýdy, jalaqyny kóterýdi talap etkende, olardyń talabyn eskerýdiń ornyna shetelden kelgen ımıgranttardy jumysqa aldy. Sol kezde 10 000 jumysshy men Karnegı jaldaǵan qorǵaýshylar arasynda qandy qaqtyǵys bolyp, nátıjesinde 9 jumysshy, 7 qorǵaýshy óldi jáne júzdegen adam jaralandy. Oqıǵa úshin úkimet 8000 áser jiberdi. Qandy qaqtyǵystan keıin Karnegıdiń jumysshylary burynǵydaı jalaqy, burynǵydaı jumys jaǵdaıy, tipti kóbirek jumys ýaqytyna kelisýge májbúr boldy. 1900 jyly Karnegıdiń kompanıasy búkil Ulybrıtanıa shyǵaratyn temir mólsherinen de kóp ónim shyǵardy.

Karnegı 70 jasynda qalǵan ómirin otbasyna arnaýdy oılap, kompanıasyn satýǵa sheshim qabyldaıdy. Karnegı kompanıasynyń prezıdenti Charlz Shvab Karnegıdiń jazǵan hatyn sol kezdegi alpaýyt baı Dj. P. Morganǵa jetkizedi. Hatta Karnegıdiń kompanıany qanshaǵa satatyny jazylǵan. Áńgimeler boıynsha, Morgan hatqa bir qaraǵan da, kelisetinin aıtqan. Kompanıa 480 mln dollarǵa satylyp, Karnegıdi sol kezdegi eń baı adam etken.

Sodan keıin Endrú Karnegı búkil baılyǵyn qaıyrymdylyqqa basybútin berdi. Ol 2500 kitaphanaǵa aqsha aýdarǵan jáne olarǵa óziniń atyn berýge kelispegen. Onyń bir mysaly Karnegı Hol. Ol 1891 jyly salynǵan. Áýelgi aty "Music Hall". Al oǵan Karnegı ólgen soń ǵana onyń aty berilgen. Oǵan qosa Karnegıdiń óz ótinishimen emes, alqalar keńesiniń sheshimimen berilgen.

Osylaısha, Endrú Karnegı tarıhta kúrdeli adam retinde qaldy. Ol bala kezinde joqshylyqta ósti, eseıgende dáýletti adam boldy. Baıyǵan soń óz jumysshylaryna óte qataldyq kórsetti. Jumysshylardy óte qıyn jaǵdaıda jumys istetti. Biraq tasjúrek adam ómiriniń sońynda adamzat tarıhynda qalatyn qaıyrymdylyq istedi.

Endrú Karnegı óz zamanynda Djon Rokfellerden de baı bolǵan. Esepteýler boıynsha, onyń jekelik dáýleti mólshermen qazirgi 370 mld dollarmen qaraılas.

Ol ómiriniń sońǵy 18 jylynda qaıyrymdylyq uıymdaryna, qorlar men ýnıversıtetterge fılantropıa jasady.

Karnegı 1889 jylǵy "Baılyq İnjili" týraly maqalasynda baılardy óz baılyǵyn qoǵamdy jaqsartý úshin paıdalanýǵa shaqyrdy jáne qaıyrymdylyq tolqynyna túrtki boldy.