The New Yorker jýrnaly taǵy bir qazaq qyzynyń Shyńjańdaǵy qaıta tárbıeleý lagerindegi ómiri týraly egjeı-tegjeıli jazdy. Buǵan deıin basylym lagerde qamalǵan úsh qazaqtyń ómiri týraly derekti fılm jarıalaǵan.

Jýrnalda Kanadada turatyn Anar Sábıt esimdi qyz Qytaıǵa barǵan kezde lagerge bir jyl segiz aı qamalǵany, bastan ótken oqıǵasy baıandalǵan. 

Anar 2014 jyldan beri Kanadada turady. Qytaıdyń Kúıtiń qalasynda mektepte oqyǵan ol 2004 jyly Shanhaı qalasynda ınvestısıalyq kompanıada jumys istegen. Ol Shanhaıda bolǵanda áke-sheshesi Qazaqstanǵa kóshken.

Anar keıinirek dostarynyń shaqyrýymen Kanadaǵa baryp, Vankýverde esepshi bolyp jumys istegen.

2017 jyly ákesi júrek aýrýynan qaıtys bolyp, Anar Qazaqstanǵa anasynyń qasyna ushyp kelgen. Marqum ákesiniń jumystaryna baılanysty sol jyly jazda Qytaıǵa barǵan. Bir aıdaı júrip, 15 shilde kúni Úrimshi áýejaıynan anasy ekeýi Qazaqstanǵa qaıtar kezde qytaı polıseıleri jibermeı, ustap alyp ketip, qaıta tárbıeleý lagerine bir jyl segiz aıǵa qamalǵan. 

Tómende "The New Yorker" basylymynda jarıalanǵan materıaldyń bir bóligi usynyldy:

Qaıta tárbıeleý lageri aýrýhanaǵa, bilim berý ornyna múlde uqsamaıdy. Shyńajań povınsıasynyń basshysy Chen Chýangý lagerlerdi "áskerıler sıaqty basqarýdy jáne túrme sıaqty qorǵaýdy" buıyrdy. Anar men basqa áıelder ózderiniń kıimderin jolaqtarmen erekshelenetin formalarǵa aýystyrýǵa májbúr boldy. Er kúzetshiler zaldar men ǵımarattyń syrtyn kúzetti. Ár ofıser jıyrma tórt saǵattyq aýysymda jumys istedi, al áıel qyzmetkerler tutqyn áıelder qaıda barsa sońynan erip, tártip saqshysy bolyp qyzmet etti. Tártip saqshylary bolmaǵan kezde baqylaý kameralary boldy; Monshaǵa túsken kezde de tutqyndar olardan qutyla almaıdy.

Ǵımaratta ruqsat etilgen jalǵyz til – qytaı tili boldy. Egde jastaǵy áıelderdiń keıbireýleri qytaısha birde-bir sóz bilmeıtin. Olar birneshe tirkesti qospaǵanda, negizinen únsiz júrýge májbúr boldy. Barlyǵynan "esep!" dep aıqaılaý talap etildi. Bólmege kirgende, kóptegen áıelder ony umytyp ketetin. Bir tártip saqshysy áıelderdi únemi qorlady. Ony ashýlandyrǵan tutqyndar jazaǵa tartyldy, kishkentaı bólmege qamalyp, túni boıy "jolbarys kreslosyna" kisendeldi.

Saqshy únemi "Eger boısunbasańdar, onda ómir boıy qamaýda bolasyńdar" dep qorqytty. Áıelder ár kúni tańerteń dál saǵat segizde oıanýy kerek edi. Jýyný men dárethanaǵa barýdy qospaǵanda, táýligine 24 saǵat kamerada qamalyp otyratyn. Qamalǵandarǵa bet jáne tisterin jýýǵa, dárethanaǵa barýǵa 3 mınýt berildi. Jýyný bes mınýttan aspaýy kerek. Keıbir áıelder 5 mınýtta jýynyp úlgere almaı sabynyn shaıyp úlgermegen kúıinde shyǵatyn.

Tamaqtaný úshin áıelder esikke qarap, azyq-túlik arbasyn kútý úshin kameralaryna kezekke turýlary kerek. Olarǵa berilgen tamaq ydystary arzan plasıkten jasalǵan, al Anar qyzmetkerlerdiń ystyq tamaq pen sýdy aralastyryp jatqanyn kórip, tamaqqa ýly zattar qosty dep kúdiktendi.

Anardyń kamerasynda ústel bolmady, Áıelderge dáret óteý úshin qurylǵy berildi. Olardy qoldaný óte aýyr edi, óıtkeni olar bir fýttaı bolatyn. Áıelder olardyń ústinde otyryp, tabaqtaryn edenge qoıdy. Eger olar tym baıaý tamaqtansa, olarǵa sógis jarıalandy.

Tutqyndarǵa kúndiz tósekterinde otyrýǵa tyıym salyndy, biraq túski astan keıin olardy mindetti túrde uıyqtaýǵa, kózderin jumyp jatýǵa májbúr etti. Saǵat 22-de uıyqtaýǵa buıryq berildi, biraq kameralardaǵy shamdar eshqashan sóndirilmeıtin. Kórpemen nemese súlgimen kózdi jaýyp qoıýǵa tyıym salynǵan. Jastaý áıelder qarttardy jaryqtan qalqalaý úshin óz erikterimen joǵarǵy tósekterdi aldy.

Eger bireý sóılese, bólmedegiler daýys zoraıtqyshtan shyǵatyn qulaq jarǵan daýyspen jazalanady. Túnde jýynatyn bólmeni paıdalaný týraly kez-kelgen ótinishke qulaq aspaıtyn, aqyr sońynda áıelder suraýdy qoıdy. Olar ózderiniń aýyrsynýlaryn jasyrdy, óıtkeni tutqyndar júzinen qaıǵy-qasiret kórinse de jazalandy. "Munda jylaýǵa bolmaıdy" dedi kúzetshiler olarǵa. "Qaıta tárbıeleý" dep atalatyn lagerler olarǵa kameralarǵa qaramaýdy, betterin jasyrýdy jáne únsiz jylaýdy úıretti.

Synyp temir tormen qorshalǵan. Ár buryshqa baqylaý kamerasy ornatyldy. Sabaq kezinde eki polısıa qyzmetkeri kúzette turdy. Kez kelgen tekserý kezinde "Qatelikterińdi túsinesiń be?" dep suraıtyn. Qamaýǵa alynǵandar "táýbege kelý" týraly ótinish jazdy. Kúzetshiler mundaı ótinish jazbaǵan adam eshqashan ketpeıtinin aıtty.

***

Psıhologıalyq aýytqýǵa ushyraǵandar óte kóp boldy. Qytaısha ázer oqıtyn bir áıel mátinder men keıipkerlerdi jattaýǵa kúsh salatyn. Bir kúni keshke ol aıqaılaı bastady, kıimin sheship, tóseginiń astyna tyǵyldy, eshkim tıispesin dep aıqaılady. Saqshylar dárigermen birge júgirip kelip, ony alyp ketti. Lager ákimshileri ony aýrýǵa shaldyqty dep, kameraǵa qaıtardy. Osydan keıin áıel qurysyp, aýrýhanaǵa jiberildi. Biraq ol bosatylǵan joq.

Anar da ózin álsiz sezindi. Ol aryqtap bara jatty. Ol eshteńeni, tipti bir jutym sýdy da urttaı almady, toqtaýsyz qusty. Basqa áıelder sıaqty, onyń emosıasynda da ózgeris boldy.

Sol jazda, Anar qamalǵan lagerdiń dırektory olarǵa qorshalǵan aýlaǵa shyǵýǵa ruqsat berdi. Onda snaıperler turatyn, al áıelder shuǵyl jattyǵý sıaqty árekettermen shekteldi...

***

"Biz júzimdi tósek japqyshtyń ishine jasyratyn edik" dep eske aldy Anar. "Sonda biz olardy kameraǵa alyp kelip, jasyryn túrde jeıtin edik" deıdi ol. 

Lager sheneýnikteri shilde aıynda Anar men basqa áıelder jańa mekemege aýystyrylatynyn aıtty. Tutqyndar qaıda bara jatqanyn bilmeı, jaǵdaılary nasharlaı ma dep qoryqty. Bir kúni túnde kúzetshiler áıelderdi oıatyp, zattaryn jınaýdy buıyrdy. Olardy alyp ketý úshin avtobýs kútip turdy. Jolda polısıa avtokólikteri tizilip, ofıserler jol qıylystaryn basqardy.

"Kóptegen adamdar jylap jatty" dep eske aldy Anar. Ol qasyndaǵy qyzdan "Nege jylaısyń?" dep suraǵanynda "men ózim júretin kósheni kórip, burynǵy ómirim eske túsip ketti" dep jaýap berdi.

Qarańǵyda olar oqshaýlanǵan keshenge jaqyndady. Ǵımarattardyń biriniń pishini alyp "L" árpi tárizdi jáne ony qorshaýǵa alǵan. Avtobýs ǵımarattyń janynan ótip bara jatqanda, áıelder onda qansha bólme bar ekenin esepteý úshin terezelerdi sanady. Anar qurylysta adam joq ekenine tań qaldy. Onyń jaryqtandyrylmaǵan bólmeleri qarańǵy jáne qýys bolyp kórindi. Olar onyń alǵashqy turǵyndary boldy. Ol kez jaz edi, biraq qalyń beton qabyrǵalarynyń ishi qabir sıaqty sýyq sezildi.

Jańa ǵımaratta ustalǵandardy ultyna qaraı bóldi. Erekshe jaǵdaılardy qospaǵanda, uıǵyrlarǵa qatań sharalar qoldanyldy. Keıbireýlerdi túrmege aýystyratyny aıtylyp, sottaldy. Kerisinshe, Anardyń aınalasyndaǵy áıelder birtindep bosatyldy.

Bir kúni Anardyń qasyndaǵylardyń biri oǵan "Erteń sen ketesiń" dedi. Keıinirek, Anardyń jaqynda bosatylýy múmkin ekeni týraly sybys tarady. Keıbir áıelder Anardyń qytaısha jazǵan dápterin surady. Kúzetshi oǵan kózin qysyp, kóp uzamaı onyń aty daýys zoraıtqyshta jarıalanatynyn jáne bostandyqqa shyǵatynyn aıtty. Anardyń aty atalǵanda, Anar ornynan turyp, basqa áıelder oǵan jaqsylyq tilegendeı esiktiń ashylǵanyn kútip turdy. Sodan keıin ol bólmesinen azamattyq kıimdi kıip shyqqanyn "aqyry jıirkenishti formany sheshtim" dep eske aldy.

Qyzmetkerler Anardy lagerdiń partıa hatshysyna alyp keldi. Hatshynyń bólmesinde oryndyq, kishkene ústel jáne kereýet bar eken. Hatshy tósekke otyrdy da Anarǵa dáris oqydy. Hatshy Anarǵa patrıottyq sezim kerek ekenin aıtty: "Sizdiń ómir saltyńyz tym ındıvıdýaldy boldy – ózińiz úshin kúresińiz!" dedi partıa hatshysy. Anar ishteı ashýlandy. Biraq Anar bas ızep "Iá, ıá. Sizdiki durys" dedi. Hatshy jergilikti partıa qyzmetkeri men onyń kómekshisi Anardy aǵasynyń úıine aparý úshin kútip turǵanyn aıtty.

Lagerden qyzmetkerlerdiń kóligine qaraı bara jatyp, Anar bólmeles áıelder aıtqan bir nárse týraly oılady: "Artqa qaramańyz. Bul jaman belgi" degen edi olar. Anar olardyń keńesterine qulaq asýdy uıǵardy...

Anar lagerden bosatylǵan soń, Qytaıdan ketý oıyna keldi, biraq ol múmkin emes sıaqty kórindi. Keıinirek ol týystarynyń shaqyrýymen Qazaqstanǵa ketken adamdar týraly bildi. Anar bosatylǵannan keıin bir aı ótken soń pasportyn alý úshin polısıa bólimine bardy...Keıinirek ol pasportyn alyp, lagerdegi ómiri týraly aıtpaýǵa kelisim berdi. Sodan keıin shekaraǵa baratyn poıyzǵa dereý bılet aldy...

Shekarada Anar qazaq dalasyna kóz jiberdi: appaq qar jáne jel qozǵaǵan shóp. Onyń arǵy jaǵynda taza aýa men qatpar-qatpar taý tabıǵaty. Sodan soń Anardyń kózi ár jolaýshy suhbattasýǵa shaqyrylatyn Qytaıdyń shekara beketine tústi... Terezesiz bólmede úsh sheneýnik qyryq mınýt boıy Anardan jaýap aldy. Olardyń bireýi ıyǵyna kamera ilgen. Sodan keıin Anarǵa bara ber dedi. Anar qazaq jerine ótip bara jatyp, jeńildep qalǵandaı boldy. Ol qazaq shekarashylardy óziniń otbasy sıaqty sezindi. Adamdar qazaq tilinde erkin sóılep tur. Eshqandaı alǵan zaty joq bolǵan soń ol kedennen tez ótti. Anardy kútip alyp, anasyna jetkizý úshin nemere aǵasy qarsy aldy. Anar onyń mashınasyna qaraı kele jatqanda jel soǵyp, taza aýany sezdi. Tutqynda bolǵan bir jyl segiz aıdan keıin Anar bostandyqta shyqty.

Anar birneshe aı boıy ashyqqa shyǵýdan qoryqqanyn, biraq lagerler týraly qytaılyq úgit-nasıhat onyń qorqynyshyn birjola ysyryp tastaýǵa sebep bolǵanyn aıtty. "Men ózime ne bolǵanyn aıtýym kerek" dep sheshti Anar. 2019 jyldyń qazan aıynda, bostandyqqa qol jetkizgennen jarty jyldan keıin, Anar óziniń estelikterin jazbasha túrde hatqa túsire bastady. Anar estelik jan jaraqatyn jeńýge kómekteskenin bildi. Terapevtke kóriný de paıdaly boldy.

Biraq ol ózin burynǵydaı senimdi jáne maqsatty áıel dep sezine almady. Túnde tús kórip shoshyp oıanady. "Túsimde men lagerde júremin, ártúrli formada" dedi ol. Túsinde keıde kamerada bolady. Birde ol túsinde taýyq qorada qamaýly otyr. Endi birde túrmege qamalǵan adamdardy kórdi, ózi de sol adamdardyń arasynda júr.

"Men bir jyldaı kún saıyn osyndaı tús kóretinmin. Qatty qorqyp, jylap oıanatynmyn. Bul óte aýyr azap boldy, sebebi qaýipsiz jerde bolsam da, burynǵy ómir esime kele beredi" deıdi ol.

Terapıadan keıin bul jaǵdaı biraz ýaqytqa basyldy, biraq jaqynda qorqynysh basqa formada paıda boldy. Anar endi Shyńjańda júrgen tús kóredi.

"Men ketýge tyrysqanda, polısıa maǵan bolmaıdy dep aıtady. Men shekaradamyn, men áýejaıdamyn, olar meni toqtatady, ózimnen nege keldim? nege Qytaıda júrmin? dep suraı bastaımyn" deıdi ol túsi jaıly.