Ár aýyldyń óz azamaty bolady. Ár eldiń de óz azamaty bolady. Almaty oblysy Aqsý aýdanynyń Qurmetti azamaty Nurtileý Imanǵalıuly osy sapardyń uıymdastyrylýyna uıytqy boldy.

«Shalǵaıda jatqan bizdiń aýdanǵa jýrnalıserdiń at izin salmaǵanyna biraz ýaqyt boldy. Eldegi ońdy ózgeristerdi óz kózderińizben kórip qaıtsańyzdar qaıtedi?» degen usynysyn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Almaty ókildiginiń jetekshisi, tanymal aqyn Qorǵanbek Amanjol, «Aıqyn» gazetiniń bas redaktory Nurtóre Júsip, «Qazaq úni» gazetiniń bas redaktory Qultóleý Muqash, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń jaýapty hatshysy Qaragóz Smadil, «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń aqparattar bóliminiń beldi qyzmetkeri Mıras Muqash qýana qup alǵan. Sonymen Aqsý aýdanynyń ortalyǵy Jansúgirov eldi mekenin betke alǵan tilshiler toby Almatydan tús aýa shyǵyp, túndeletip dittegen jerge jetti. Meımandardy Aqsý aýdanynyń ákimi Ádilbek Dalbaǵaev bastaǵan aýdan aktıvi qarsy aldy. Ákimdikte ótken alǵashqy jıynda Ádilbek Egeýbekuly Aqsý aýdanynyń jalpy tynys-tirshiligimen qysqasha tanystyryp ótti. «Aýdan ákiminiń ashyq esik kúni» dep atalǵan atalmysh jıyn barysynda aqsýlyqtardyń búgingi tańdaǵy atqaryp jatqan oń isteri, aýdandaǵy 17 aýyldyq okrýgterge qarasty 49 eldi mekende turyp jatqan turǵyndardyń eńsesi kóterilip, «Týǵan jerge týyńdy tik» degen aksıaǵa osy Aqsý aýdanynan shyqqan azamattardyń qalaı qatysyp jatqany týraly derekterge qanyqtyq. «Myń ret estigenshe bir ret kórgen artyq» degen qaǵıda boıynsha jýrnalıser qaýymy Aqsý aýdanynyń ortalyǵyndaǵy ıgi isterdi, birqatar sharýashylyqtar men  jańadan ashylǵan óndiris oryndaryn aralap kórdi.

Amandyq BATALOV, Almaty oblysynyń ákimi:
– Bul – baby men kútimi jarassa mol ónim beretin ósimdik. Muny mol tájirıbe jınaqtaǵan sharýashylyqtar jaqsy biledi. Bul daqyldy ósirý ońaı emes. Qyzylshanyń qazirgi salmaǵy eki jarym keli, endi bir jarym aıdan soń bul kórsetkish odan saıyn artady degen úmittemin. Qanttylyǵy da jaman emes. Osyǵan qarap-aq  kúzde boljamdaǵy kórsetkishke qol jetkizemiz dep oılaımyn. Ol úshin qajetti jaǵdaıdyń bári jasalyp, tehnıkalarmen de qamtamasyz etilýde. Endi tek Úkimet tarapynan jasalyp jatqan kómekterdi tıimdi paıdalanyp, jumys isteý kerek.

El Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ótken jyly Almaty oblysyna kelgen saparynda qant qyzylshasyn ósirýdi qaıta qolǵa alý kerektigin eskertken bolatyn. Almaty oblysynyń ákimi Amandyq Batalov tátti túbir óndirisin jandandyrýǵa basa kóńil bóldi. Kezinde keńinen órken jaıǵan osy daqyldy ósirýdi  kásip etip kele jatqan sharýashy­lyqtardyń aıy ońynan týdy. Bul daqyldy ósirgenderge jıyn-terin kezinde de kómek kórsetiletin boldy. Oǵan 22 «KamAZ» avtokóligi satyp alyndy. Sharýashylyqtarǵa qoldaý-qarjy atqarǵan sharýalaryna qaraı bólinedi. Olardyń maýsymdyq jumysyn arnaıy qurylǵan baqylaýshy top qadaǵalaıdy. Alqaptyń ár gektaryna 60 myń teńgeden sýbsıdıa berý qarastyrylǵan.

– Josparymyz boıynsha ár gektardan orta eseppen 300 sentnerden ónim alý oıda bar. Sonda 120 myń tonna qant qyzylshasy ósirilýi tıis. Bul oblysy­myzdy qantpen qamtamasyz etýge ábden jetedi. Túbirdi ósirýge, kútip-baptaýǵa, gerbısıdter jáne preparattarmen qam­tamasyz etilýine, qaıta óńdeý kásipo­r­nyna jetkizilýine deıin qoldaý kór­setemiz. Tasymaldaıtyn tehnıkalar negizinen, Aqsý, Sarqan aýdandarynyń sharýashylyqtaryna beriledi. Al Kóksý, Qaratal, Eskeldi aýdandary óz kúshterine senip otyr. Alqaptardy aralaý barysynda ónimniń shyǵymdylyǵyn kórip qýandyq. Qazirdiń ózinde túbirdiń salmaǵy 600-800 gramǵa jetipti. Kúzge deıin áli ýaqyt bar. Aýa raıy qolaıly bolsa, qant qyzylshasy ónimdiliginiń arta túseri sózsiz. Sha­rýashylyq basshylarynyń da kóńil kúıi joǵary. Bizdiń sózimizge senip, bas­tamamyzdy qoldap, qyzylsha ósirýdi qaıta qolǵa alǵan azamattarǵa raqmet. Bolashaqta atalmysh daqyl ósirip, jetistikke jetkenderdi erekshe mara­pattaıtyn bolamyz, – degen edi bir sózinde  oblys ákimi Amandyq Ǵabbasuly. 
Qant qyzylshasy – Jetisýdyń tól daqyly. Bıyl oblysta tátti túbir ósirýge qaıtadan den qoıyldy. Barlyǵy 4 myń gektar aýmaqqa qyzylshanyń tuqymy sebilip, ony kútip-baptaý úshin mashına-traktor stansasy quryldy. Onda 147 birlik tehnıka bar. Taldyqorǵan óńiri boıynsha qyzylsha óńdeıtin zaýyt Balpyq bı kentinde ornalasqan.

Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýa­shylyǵy ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń mamandary da qyzylsha óndirisin jan­dandyrýǵa óz úlesterin qosýda. Búginde ınstıtýt ǵalymdary daqyldyń on bes túrli býdanyn jasapty. Sońǵy býdan­dastyrylǵany «Aqsý býdany» dep atalady. Bul ónimdiligi jaǵynan sheteldik suryptardy basyp ozatyn kórinedi.

AQ PARAǴYN TARIHTYŃ AQTARǴANDA
«Batyr bolsań jaýǵa naızań tısin, baı bolsań elge paıdań tısin» degen babalar ustanymy bar. Halyq qazaqqa áıgili Maman Qajyny óz ortasy «Maman qut» dep ataǵan eken. Onyń ústine qajy birneshe jyl Qapal ýeziniń tóbe bıi bolǵan. Maman balalarynyń ishinde ónip-óskeni – Turysbek pen Seıitbattal. Maman urpaǵynyń barlyǵy da qazaq baılarynyń aldyńǵy qatarynan oryn alǵan. Biraq maldyń sanyn mólsherden asyrmaı, saýdanyń kózin tapqan. Ándijan, Tashkent qalalaryna, Qoıandy jármeńkesine otarlap qoı aıdap, dúken ustap, aınalma saýda arqyly iri baılyqqa qol jetkizgen. Aqsýda, Qaraǵashta dúkender ashqan áýlet ákeleri Mamannyń bastamasy boıynsha Aqsý beketiniń ońtústik jaǵynda Súttigen degen jerge ornalasyp, qalashyq salǵan. Bul jerge alǵash qystaý úı salǵan Mamannyń úlken balasy Turysbek.Turysbektiń izimen Maman ur­paqtary birtindep bes-alty bólmeli tóbesi kók qańyl­tyrmen jabylǵan aǵash úı salady. Jemis aǵashtaryn, tal-terekterdi, qaraǵash­tardy otyrǵyzady. Qaraǵash atalǵan osy eldi me­kende 1899 jyly Turysbek úsh klastyq mektep úıin sal­dyrady. Úsh klastyq mek­tepte shákirtter eski ejiktep oqý ádisimen din-sharıǵat, áptıek súrelerin oqyp úırenedi. Alǵashynda eki tatar moldasy ustazdyq etken mektep birte-birte keregesin keńeıtedi. 1905 jyly Mamannyń balasy Arasan bolysynyń bıi Seıitbattal qajy mektepti úlkeıtedi. Ony tórt klastyq etip, dinı sabaqpen qatar jańa pánder engizedi. Mektep «Maman mektebi» dep atalyp, osy oqý ornynan Bilál Súleev, İlıas Jansúgirov qanattanyp shyqqan. Mamanıa mek­tebiniń alǵashqy ustazdary Muhametqalı Esengeldiuly jáne onyń zaıyby Fatıma hanym Ýfadan kelgen. Qarqaraly ýezinen Mustaqym Maldybaev pen onyń zaıyby ataqty ánshi Maıra Ýálıqyzynyń birer jyl Qaraǵashta izi qalǵanyn aıtqan abzal. Mamanıa shákirtteri arasynan Bilál Súleev, Orynbordaǵy muǵalimder semınarıasyn bitirse, İlıas Jansúgirov muǵalimder daıarlaıtyn kýrstan soń Máskeýdegi jýrnalıser ınstıtýtyna túsken. Beısenbaı Kelesov, Meıirman Ermektasov, Áıseıit Baǵramov mektepten soń Ýfada bilimderin kótergen. Maman urpaǵy Ybyraıym Kazmınprosty, Smaqul, Bıbinur SAGÝ-dyń medı­sınalyq fakúltetin, Muhametrahym Tımırázev aýylsharýashylyq aka­demıasyn, Bıdahmet, Dosmuhamet Almatydan gımnazıa bitirip, repressıaǵa ushyraǵansha jaýapty qyzmetter atqarǵan. 1928 jyly týǵan eli – qazaǵyna jaqsylyq isteýdi murat tutqan Maman urpaǵynyń mal-múlki tárkilenip, ózderi Oralǵa, Orynborǵa jer aýdarylǵan.

Ulan-ǵaıyr qazaqtyń dalasynda ıgilikti isti qolǵa alǵan Maman urpaǵyn Alashtyń arysy Ahmet Baıtursynuly zor qurmet tutqan. 1912 jylǵa deıin qazaqtyń tól álipbıi bolmaǵany, parsy, arab, tatar jazýlaryn paıdalanǵany belgili. Ózge ult sózderi qazaqtyń tildik qoryna ara­lasa bastaǵanyn ańdaǵan ult janashyry Ahmet Baıtursynuly arab tańbalaryn qazaq tiliniń zańdylyqtaryna beıimdep, tuńǵysh álipbı jasaǵany belgili. Osy tóte jazýdy «Mamanıada» oqyǵandardyń bári paıdalanǵan.
Mamanıa mektebinde 1913-1915 jyl­dary shákirtter sany 200-ge jetipti. Túrkıa, Qazan, Ýfa, Semeı, Orynbordan kelgen 16-17 muǵalim 4-5 jylǵa kelisim­shart jasap, dáris bergen. Stambýldan dinı joǵary semınarıany bitirgen Faıyzrahman Jıhandarov, Kaır ýnıversıtetin tamamdaǵan, segiz tildi meńgergen Ǵabdolǵazız Musaǵalıev, «Ǵalıa» medresesin bitirgen Muhametqalı Esengeldın, Fatıma Esengeldına, Mustaqym Maldybaev, Meıirman Ermek­tasov tárizdi ustazdardyń bir mektepke jınaqtalýy az ýaqyttyń ishinde mek­teptiń dańqyn Jetisý, sosyn jalpaq  qazaq dalasyna pash etti.
1916 jyly qarjylyq qıyndyqtarǵa ushyraǵan «Qazaq» gazetin taǵy da Maman urpaǵy qorǵaıdy. 1916 jylǵy 31 naý­ryzdaǵy gazet maqalasynda gazetke demeýshilik jasaǵan Táńirbergen qajy Turysbekov – 429 som, Esenqul qajy – 100 som, Ǵaınıjamal Esenqul qajy jamaǵaty – 100 som, Aıtmuhanbet Turysbekov 100 som, Qojahmet Mamanov 50 som, Baımuhanbet Turysbekov 50 som, Qudaıbergen Turysbekov 20 som jáne basqalardyń kómegin atap kórsetip, barlyǵy 1274 som qyryq tıyn jınal­ǵa­nyn jarıalaıdy.
Qazaq romanyna qazaq arasynda tuńǵysh báıge ótkizgen taǵy da Maman urpaǵy. 1913 jyly, «Qazaq» gazetinde Esenqul Mamanov qazaq romanyna 200 som báıge tigip, osyndaı mesenattyq ja­sady. «Bul joldy bastap shyǵaryp, kóp aqsha jumsaǵan adam Shved zatynan Alfred Nobel degen adam dep aıtsaq, onsha adasa qoıar ma ekenbiz?!» – dep bul týraly qýana jazdy «Aıqap» jýrnaly 1915 jylǵy 7-8 nómirlerinde. Báıgege túsken romandarǵa Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Muhametjan Seralın, Raıymjan Mársekov, Shákárim Qudaıberdıev, Jaqyp Aqbaev, Narmanbet Ormanbetov, Nurǵalı Quljanov syndy qazaqtyń qaıratkerleri men qalamgerleri baǵa bergen.

«Týǵan jerge týyńdy tik»
Qazaqstannyń damýy úshin Transsibir magıstraliniń, dálirek aıtqanda, onyń «qazaqstandyq» 190 shaqyrymynyń mańyzy zor boldy. Bul jol Aqsýdyń aryny jetpese de aǵyny jetken, İlıas­tyń daryny, Molyqbaıdyń qobyzynyń saryny esken, urpaǵy ósken kıeli Aqsý jeriniń batys aımaǵyndaǵy qum dalany basyp ótti. Óz kezeginde temirjol boıyna shaǵyn beketter salyna bastady. Sóıtip  Aqsý aýdanynda Mataı, Molaly aýyl­dary boı kóterdi. Mataı stansasynyń ótken jyly 80 jyldyǵy atap ótildi. 

Temirjolǵa qatysty tolaǵaı tarıhty kitap etip shyǵarý isine Aqsý aýdanynyń Qurmetti azamaty, osy óńirdiń  týmasy, aýdannyń kórkeıýine úlken úles qosýshy Sabyr Qadyruly tikeleı demeýshilik jasady. Ol Aqsý aýdanynyń ortaly­ǵyndaǵy ábden tozyǵy jetken turǵyn úılerdi qaıtadan qalpyna keltirip, qanshama baspanasyz júrgen jandarǵa qýanysh syılaǵan nar tulǵaly azamat. Bir kezdegi Maman áýleti bastaǵan mesenattyq úrdisti laıyqty jalǵastyryp kele jatqan Sabyr Qadyrulyna jerlesteri dán rıza.
Aqsýlyqtardy jumyspen qamtyp otyrǵan taǵy bir sharýashylyq – Al­tynaryq aýylyndaǵy «Aqsý agrohol­dıngi» JSHS. Aqsý agroholdıngi óndirip otyrǵan ónimniń biri – kartop pen pıaz. Biz agroholdıngke kelgende, jumysshylar tuqymdyq kartopty qoımaǵa jınaý ústinde eken. Tuqymdyq kartopty jınaıtyn qoımany sharýashylyq basshylary ózderi salyp, jan-jaǵyn qymtap, qysqa ázirlep qoıypty.  Kartoptyń negizgi sorty Golandıa men Germanıadan ákelingen. Agroholdıng basshysy Talǵat Jýanyshev qazirgi tańda 60 gektar kartop, 15 gektar pıaz óndiredi. Izraıl tehnologıasymen 15 gektar jerdi tamshylap sýarýda. Árbir gektardan 400 sentner kartop, 500 sentner pıaz jınap otyrǵan sharýashylyq basshysy Talǵat Jýanyshevke birer saýal tastadyq.  
– Bıylǵy jyly qansha tonna ónim aldyńyzdar?
– Bıyl qyryq bes tonna ónim jınap aldyq. 60 gektar jerge kartop ekkenbiz. Qudaıǵa shúkir, bıyl ónim jaqsy. Etken eńbek pen tókken terdiń arqasynda jaqsy ónim aldyq desek te bolady. 
– Daıyn ónim qaıda ótkiziledi?
– Bazarlarǵa, oblys ortalyqtaryna, Almaty men Astana qalalaryna da bizdiń ónimimiz jetkiziledi. Taldyqorǵannyń ortalyq bazarlaryndaǵy kartoptyń deni bizdiń ónim dep aıtýymyzǵa tolyq negiz bar. Golandıadan arnaıy traktor aldyrdyq. Tehnologıamyzdyń bári jańa. 
–  Almaty oblysynyń negizgi kási­biniń biri  – kartop egý. Básekege qabiletti bolý úshin kásipkerge ne qajet?
– Aqsý aýdanynda kartop óndirip otyrǵan sharýashylyq «Aqsý agrohol­dıngi» ǵana. Kartopty saqtaý ádisi bizdiń holdıńte  ǵana bar. 
–Kartopty eksportqa shyǵarýǵa múmkindik bar ma?
–Jumysty bastaǵanymyzǵa tórt jyl ǵana boldy. Bolashaqta ónimimizdi eksporttaý da josparymyzda bar. Qoımanyń ornalasqan jerin baıqaǵan shyǵarsyzdar. Keńes Odaǵynan qalǵan eski MTM-nyń orny. Qabyrǵalarynyń bári mújilip, qırap qalǵan. Qıraǵan jerdi qaıta qalypqa keltirip, jan-jaǵyn qymtap, iske asyryp qoıdyq. Tuqymdyq ónimniń bári osy qoımanyń ishinde saqtalady. 
– Negizgi jumys kúshi aqsýlyqtar ma? 
– Jumysshylardyń deni – aýyl tur­ǵyndary. Syrttan jaldamaly jumys­kerler shaqyrmaımyz. Jalpy, jumys­kerler sany – 115 adam. Onyń  elýi – shtatta. Kúzdik jıyn-terin kezinde qosymsha jaldamaly jumysshylardy paıdala­namyz. Onyń ózi aýyldaǵy aǵaıyndar. Kúndigine –2 500 teńge tólenedi. Eki aýysymmen jumys atqarady. 
– Jaldamaly jumyskerlerge jala­qyny qalaı tóleısizder?
– On kún saıyn qolma-qol aqshasyn alyp otyrady. Jıyn bitkennen keıin aýyldaǵy aǵaıyn masaǵyn terip alady. 
– Kartoptyń negizgi sorty Golandıa­dan ákelingen eken. Bul sorttyń ereksheligi nede?
– Golandıalyq sorttar jaqsy ónim beredi ári uzaq saqtalady. Bizdiń holdıń eki sort boıynsha ónim alady. Ekeýiniń dámi eki bólek, túri de ózgeshe. 

Múmkindigi shekteýli jandarǵa qamqorlyq kórsetildi
 Taǵdyr aýyrtpalyǵyna tap bolǵan janǵa qamqor bolý jaýapty is. Aqsý aýdany boıynsha 1575 múgedek esepte tur. İ-İİ toptaǵy múgedekter sany – 773, İİİ toptaǵy múgedekter – 659, 16 jasqa deıingi múgedek balalar sany –143. Múmkindigi shekteýli jandardyń da elimizdiń damýyna, halyqtyń ósip-órkendeýine óz úlesterin qosýyna asa múddeli ekendigin umytpaǵanymyz abzal. 
Aqsýlyqtar fızıkalyq múmkindigi shekteýli azamattarǵa qamqorlyq jasap keledi. Óıtkeni olardyń óz betimen jeke úı satyp alýyna múmkindigi joq. Olardyń kóbi turǵyn úıge muqtaj. Tyǵyryqtan shyǵatyn jol qandaı?  Ol joldy aqsý­lyqtar tapqan sekildi. Bıylǵy jyly aýdan ortalyǵynda komýnaldyq 50 páterli turǵyn úı paıdalanýǵa berilip, sol úıden ártúrli toptaǵy 3 múgedek janǵa jáne 5 múgedek bala tárbıelep otyrǵan otbasylaryna páter kiltteri tabys  etildi. Páter alý kezeginde áli de 35 múgedek tirkeýde tur. 
Baspanasy joq, úı turǵyzýǵa qaýqary joq múmkindigi shekteýli jandardyń problemasyn sheshýdiń jolyn tapqan aýdan ákimi Ádilbek Egeýbekuly  Jansúgirov aýylynyń Pýshkın kóshesin­degi qaraýsyz qalǵan eki qabatty úıden segiz páterdi aǵymdyq jóndeýden ótkizip, muqtaj jandarǵa berdi. 

Jansúgirov aýylyndaǵy aqyn Sara jastar mádenıet ortalyǵynda arnaıy shara ótip, segiz otbasyǵa páter kiltin resmı tabystady. Segiz birdeı otbasyny qýantyp, baspanamen qamtamasyz etken jomart jandarǵa qandaı qurmet kór­setseńiz de artyq emes. Arbaǵa tańylyp, esik aldyna shyǵýy muń bolyp otyrǵan ana men eki kózinen aırylǵan kishkentaı qyzdyń qýanyshynda shek joq. Múmkindigi shekteýli kishkentaı balalar da qamqorlyqqa zárý. Múgedek jandarǵa az da bolsa jylýy men qoldaýyn aıamaǵan jaısań jandardyń arasynda Marat Seıfýllın, Berik Kenjenov, Baýyrjan Seıtbekov, Sabyr Qadyruly, Eginbaı Jaqaev, Qalqabaı Mýsanov, Tursyn Akımova, Beıbit Súleımenov, Qanat Abdrahmanov sıaqty  azamattar bar. Biri mıllıonyn, biri 500 myń teńgesin berip, endi biri qaltasyndaǵy baryn berip, 8 páterdiń jóndelip, iske jaraýyna úles qosqan.  
Jyl boıy múmkindigi shekteýli 42 adam mindetti gıgıenalyq quraldarmen, 60 adam protezdik-ortopedıalyq qural­darmen, 18 adam sanatorlyq-kýrorttyq joldamamen, 7 adam sýrdo-tıflo qural­darmen, 11 adam múgedek arbasymen qam­ta­masyz etildi. 
«Turǵyn úı men qoǵamdyq ǵımarattar salý kezinde múgedekterdiń problemasyn eskerýge tyrysamyz. Olardyń úı-jaıǵa kirýin jeńildetý úshin kireberis joldary, pandýstar qaıta jasalýda. Aýdan boıy­n­sha 195 nysanǵa qujattaý jumystary tolyǵymen aıaqtalyp, onyń ishinde 19 nysanǵa pandýstary normaǵa saı qaıta salynyp, 5 nysanǵa beıimdeý jumystary júrgizildi» deıdi aýdan ákimi Ádilbek Egeýbekuly. 
Múgedekterdi jumysqa ornalastyrý máselesi de oń sheshimin tapqan. Jergilikti atqarýshy organdardyń sheshimimen mekemelerdegi jalpy jumys orynda­rynyń sanynan úsh paıyz mólsherinde jumys oryndaryna kvota belgilengen. 
Aýdan boıynsha eńbekke qabiletti jastaǵy múgedekterdiń jalpy sany  419 adam bolsa, onyń 163-i ártúrli kásip­oryndarda, 52-si jeke sharýa qojalyq­tarynda, 51-i ózin-ózi jumyspen qam­tyǵan. 
Aýdandyq densaýlyq saqtaý salasy arqyly «Aqsaı» respýblıkalyq balalar klınıkalyq aýrýhanasynda 13 bala em alsa, Astana qalasyndaǵy ońaltý ortaly­ǵynda 2 bala tıisti ońaltý jáne emdik sharalaryn aldy. 
Aýdan ákimi sheshimin tapqan bul másele ózge óńirlerge de úlgi bolarlyq is.

Aýdandyq emhanaǵa tájirıbeli maman qajet 
Bul bir ǵana Aqsý aýdanynyń basyndaǵy jaıt emes. Shalǵaıdaǵy aýdandardaǵy emhanalarda tájirıbeli maman tapshy. İri qalalarda bilim alǵan mamandar shal­ǵaıdaǵy aýylǵa barǵysy kelmeıdi. Kó­binde iri ortalyqtarda qalýǵa tyrysady. Aqsý aýdandyq aýrýhanasynyń bas dárigeri Asqar Qalıuly Baltabaevtyń da pikiri osyǵan saıady. 
Aýrýhanada naýqastardy emdeýge arnalǵan 130 oryn jáne emhana bar. Altynaryq, Kókózek aýyldarynda eki ambýlatorıalyq bólimshe jumys isteıdi. Bas dáriger Asqar Qalıuly: 
– Emhanada kúnine 250 adam qabyldaı alamyz. 260-taı qyzmetkerimiz bar. Jaqsy zerthanamyz da bar. Aýdandyq aýrýhana arnaıy jóndeýden ótti. Rentgen apparattary da alynǵan. Ázirge emhanamyz shaǵyn bolyp tur. Keleshekte úlken emhana salynady degen ákim­shiliktiń arnaıy jospary bar. Úlken emhana ashylatyn bolsa, negizgi máseleler de sheshimin tabar edi. 
– Bilikti mamandar bar ma?
– Aýrýhanada burynnan kele jatqan bilikti dárigerler bar. Odan bólek, birneshe jas hırýrgter keldi. Negizinen, dárigerlerge tapshymyz. Syrt jaqtaǵy aýdandarǵa mamandar kóp kele bermeıdi. Medısınalyq akademıany bitirgen jas mamandarǵa úsh jyl eldi mekenderge jumys isteýdi mindetteý kerek. Sonda problema óz-ózinen sheshiler edi. 
– Eń qashyq aýdan qaıda ornalasqan?
– Aýdan ortalyǵynan 170 shaqyrym jerde.
– Qashyq aýyldardan turǵyndar em alýǵa qalaı úlgeredi?
– Aýdandardyń bári eki bólikke ornalasqan. 70 shaqyrymdaǵy  júrek aýrýymen aýyratyndardy Taldyqorǵan qalasyna alyp barady. Qashyq aýyl­dardaǵy turǵyndardy aýdan ortalyǵyna alyp keledi. 
– Aýrýhanada qandaı jedel-járdem kórsetiledi?
– Hırýrgıa bóliminde bes hırýrg aýrýlarǵa em jasaıdy. Terapıa, ózge de jedel qyzmet kórsetý ortalyqtary bar. Tóte joldyń boıynda ornalasqandyqtan, jol apatyna ushyraǵandardyń denin osy aýrýhanaǵa alyp keledi. Odan bólek, josparly operasıalar jasalady. Júkti áıelderge de jedel járdem kórsetý – bizdiń basty mindetimiz. 
Asqar Qalıuly jańa basshylyqqa kelgeli halyqqa kórsetiletin qyzmet te jaqsara bastady.  Bas dárigermen birge bilikti jas dárigerler de kele bastapty. Qazir aýdandaǵy jas mamandardyń deni baspanamen qamtamasyz etilgen. «Bilikti dárigerlerdiń arqasynda aýdandaǵy áleýmettik aýrýlardyń máselesi sheshilip keledi» deıdi jergilikti turǵyndar. 

Júz jylǵa jetetin granıt
Aýdandaǵy negizgi kásiptiń biri – sha­ǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý. Bul sala boıynsha 2969 belsendi sýbektilerde 8215 adam jumys jasaýda. «Damý», «Óndiris-2» baǵdarlamasymen 856 mln teńgelik eki joba qarjylandyryldy. «Jetisý-granıt» JSHS óz jumysyn bastaǵan. Granıt óndirý isin qolǵa alǵan jergilikti kásipkerler bul jobanyń «EKSPO – 17»-ge de óz úlesin qosatynyn aıtady. Kórme qurylysyna jergilikti granıt tasyn paıdalaný josparda tur. Aqsý aýdanyndaǵy granıt qory urpaqtan- urpaqqa jetedi. Bir sharshy metr jerdi júz jyl qazýǵa bolady. Tabıǵat bergen baılyqty óndirýdi qolǵa alǵan aqsý­lyqtar osylaı deıdi. Granıt zaýytynyń ashylǵanyna da kóp bola qoıǵan joq. Jergilikti kásipkerler de granıt zaýy­tynyń ónimin paıdalanýdy qolǵa aldy. Oblys terıtorıasynda qolǵa alynǵan ǵımarattardyń qurylysyna qajetti granıt tasy iske jarap tur. Granıt qory sheksiz.  Ár aýysymda tórt adam eńbek etedi. Keleshekte jumys­kerlerdiń sany da ar­týy múmkin. Kezinde Keńes ókimeti granıt qoryn zerttep, ıgere bastaǵan. Alaıda keıin tastap ketedi. Aqsý granı­tynyń sapasy da joǵary ekenin ǵalymdar dáleldegen.  Tereńdegen saıyn berik, bederi aıqyn bola beredi. 

Qańyraǵan baspanaǵa jan bitti
Jansúgirov aýyldyq okrýginde 39 páterli turǵyn úı salyndy. Oǵan 161 mln teńge qarajat jumsalǵan. 39 páterli tur­ǵyn úıdiń janynan 2014 jyly 50 páterli turǵyn úı salynyp, 2015 jyly halyqqa berildi. 50 páterli turǵyn úıge zańdy kezek­ke turyp, aýyl turǵyndary ıe bolýda. 
Aqsý – eń baıyrǵy aýdandardyń biri. Aýdan ortalyǵynda Keńes kezinde ha­lyq­ty jumyspen qamtamasyz etý úshin Qant zaýyty salynǵan. Qant zaýyty 1967 jyly salynǵan. Zaýyt jumysy júrip turǵan kezde onda 300 adam eńbek etipti. 350 adam qosymsha jumystarmen aınalysqan. Sonda bas-aıaǵy 650 adam bir zaýytta qyzmet atqarǵan. Qant zaýytynyń kólemi de úlken. 3 myń tonna qant qyzylshasyn bir kúnde óndirgen zaýyttyń qazir qań­qasy ǵana qalǵan. Qant zaýyty dúrildep turǵan kezde aqsýlyqtar baspanamen de tolyq qamtamasyz etilgen eken. Qazir qańyrap qalǵan turǵyn úılerdiń deni qant zaýyty ashylǵan jyldary salynǵan úıler. 2006 jyly qant zaýyty jumysyn toqtatqan. Odan beri  toǵyz jyl ótipti. Qant zaýyty toqtaǵannan keıin Aqsýdan el kóshe bastaıdy. Aýdan quldyraı bastaıdy. Qazir aýdan aıaǵynan qaıta tura bastady. Burynǵy Qapal qazir Aqsýǵa qosylǵan.  Aýdannyń irgesi keńı bastady.  Aqsý aýdanynyń jer kólemi  – 12,6 sharshy/km.  Jansúgirov aýyldyq okrýgi boıynsha halyq sany – 011872, onyń ishinde Kókózek aýylynda – 939 adam, Altynaryq aýylynda – 649 adam, Jansúgirov aýylynda – 10284 adam.  Qazir aýdan qaıta túlegen. Aýdanda  «Altyn asyq», «Sybaǵa» baǵdarlamalary aıasynda aýdanda birqatar naqty sharalar qolǵa alynǵan. 
Molyqbaı atyndaǵy mádenıet úıi de 2005 jyly kúrdeli jóndeý jumysynan ótken. Mádenıet úıi 230 orynǵa arnalǵan. Mádenıet úıiniń taǵy bir artyqshylyǵy, aýdandyq kitaphana da osynda ornalasqan. Kitaphanada 25555 kitap qory bar. 
«Aqbulaq» baǵdarlamasy boıynsha aýyzsý máselesi de sheshimi tapqan. 2014 jyly Altynaryq aýylyna sý qubyry kirgizilip, 112 mln qarajat ıgerildi. Qazirgi tańda árbir aýyl turǵyndary aýyz­sýdy úıine kirgizip paıdalanýda. 
Qańyraǵan úılerge jan bitip, qaıta qurylys jumystary júrgizile bastady. Bul da jergilikti azamattardyń kómegimen júzege asyrylǵan ıgilikti isterdiń biri. 2015 jyly Jansúgirov aýylynda 10 komýnaldyq turǵyn úı qurylysyna jergilikti búdjetten 108 mln 675 myń teńge bólindi. On úıdiń qabyrǵasy tur­ǵyzylyp, tóbesi jabylǵan. Qurylys jumystary da aıaqtalyp qaldy. Kezegin kútip otyrǵan aqsýlyqtar jańa páterge ıe bolar kún alys emes.

Shıpaly bulaqtyń sýy janǵa daýa
Qapal aýylynyń ortasyndaǵy ózektiń jarqabaǵynan bulaq sýy kóz jasyndaı móltildep tamyp tur. Bul – Tamshybulaq. Alǵash ret Tamshybulaqty zerttep, tarıhı derektermen kórsetken Shoqan Ýálıhanov. Shıpaly bulaqtyń sýyn kóne zamannan beri jergilikti halyq ártúrli aýrýlardy (kóz, asqazan, súıek-býyn, júıke aýrýlary jáne t.b.) emdeýge qoldanǵan. 
Tamshybulaqtyń tabıǵaty bólek. Qysta da, jazda da bulaq bastaýynan sý tamshylap aǵyp turady. Bulaqtyń aty osydan shyqsa kerek. Shoqan Ýalıhanov bulaq jóninde ańyzdy kónekóz qarıa­lardan estip, jazyp alady. Ańyz boıyn­sha: «Kún sáýlesine qubylǵan Tamshy­bulaqtyń tamshylary birin-biri súıgen sultannyń qyzy men shopannyń ulynyń kóz jasy kórinedi».
HİH ǵasyr ortasynda Qapal shahary­nyń shalqyǵan sán-saltanaty men jeri jaılaý, klımaty jumsaq,  tabıǵaty shuraı­ly jeri talaılardy qyzyqtyrǵan. Qapal­dy alǵash zerttegen Alǵazın: «Durys qoldanǵan jaǵdaıda mundaı tabıǵı shıpasýlardyń qandaı paıda keltiretinin esepteı kelip, men osy habardy habarlaýdy óz paryzym dep esepteımin» dep jazyp, raport bergen. Kıeli jerge kelip, tań­ǵalǵan aǵylshyn saıahatshysy Atkınson Alataý bókterinde týǵan óz balasyna «Tamshybulaq» degen esim beredi. 
1995-97-jyldary Marat Alybaev Almatydan ǵalymdar aldyrtyp, Tamshy­bulaq sýynyń densaýlyqqa óte paıdaly ekendigin ǵylymı turǵyda dáleldeıdi. Arnaıy anyqtamalyq qujattar da daıyndalady. Tipti ol jerden mıneraldy sý shyǵaratyn kásiporyn salýǵa bo­latynyn anyqtaǵan. Alaıda bul sharýa júzege aspaı qalady. Keleshekte bul sharýanyń sheshimi tabylady degen oıdamyz. Tamshybulaqtyń árbir tam­shysy janǵa daýa, dertke shıpa. 

TÚIİN

Bul óńir – aqyn Sara, Muqan Tólebaev, Tursynzada Esimjanov, Muqash Qudashev, Svet Orazaev, Jamaý Buqarbaev pen  «júrektegi jalyndy jerge berip, ushyraıyn qusymdy elge qaraı» dep jyrlaǵan Qanıpa apamyzdyń týǵan ólkesi. Osyndaı perzentterdi dúnıege ákelgen óńirdegi órenderdiń  eńsesi  eshqashan túspeýge tıisti. Aýdan ákimi Ádilbek Dalbaǵaev myrza «Aýdanymyzdan el basqa jaqqa kóship ketpese, jastar turaqtap qalsa, keleshegimiz kemel bolsa» degen izgi armanyn bizden jasyrǵan joq. Osy maqsatta respýblıkanyń túkpir-túkpirinde eńbek etip júrgen aqsýlyq azamattardy týǵan ólkeni qoldaýǵa shaqyryp ótinish jasapty. «Týǵan jerge týyńdy tik» atty aksıa alǵashqy nátıjelerin bere bastady. Baspanaǵa muqtaj 118 adam jańa páterdiń kiltin aldy. Solardyń arasynda 8 múgedek janǵa jasalǵan jaqsylyq júrekti tebirentti. «Júregi bar jandar bar, úmit úzbe» dep jergilikti aqyn jyrlaǵandaı, Ilás Jansúgirovtiń týǵan jerinde júregi bar jandar elimiz, jerimiz kórkeısin degen shyn nıet, shynaıy tirlik ústinde ekenin kóz kórdi. Osyndaı oraıly áreketterge halqymyzdyń aıaýly uly Nurtileý Imanǵalıuly tárizdi qaıratker tulǵalar da qomaqty úles qosýda. Jetimin jylatpaǵan, jesirin tentiretpegen qazaq eliniń ata saltymen «Aqsý aýdanynda jylaǵan jesir, teperish kórgen jetim, múgedek jandar bolmasyn» degen tilektegi barsha azamatqa Allanyń nury jaýsyn degimiz keledi. «Nur Otan» partıasynyń bastaýymen elimizde múgedek jandar úlken qamqorlyqqa alyndy. Osy rette Aqsý aýdanyndaǵy jaratylysy kem jandarǵa jasalyp otyrǵan qamqorlyq respýblıkanyń ózge óńirlerine bir jaǵy ónege, bir jaǵy úkili úlgi bolǵaı!

Derekkóz: "Aıqyn-aqparat"