– Rozaqul Satybaldyuly, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy elimizdiń barlyq óńirlerinde keńinen atap ótilýde. Onyń qazaqstandyqtar úshin máni men mańyzy qandaı?

– Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy – halqymyz úshin tarıhı mańyzy zor is-shara. Qazaq handyǵyn qurǵan Kereı men Jánibek handardyń ulaǵatty isi ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyn taýyp keledi. Qazaqstan búkil álemge keńinen tanylyp, halyqaralyq qatynastardyń sýbektisi retinde aıshyqty orny bar memleketke aınaldy. Barsha qazaq­standyqtar bul tarıhı sharany zor qýanyshpen, ynta-yqylaspen atap ótti. Óıtkeni, árbir azamat óz Otany­nyń tarıhyndaǵy uly oqıǵany bilip, dáriptep júrýi jáne maqtan tutýy pat­rıottyqtyń shynaıy belgisi. Osyny­symen Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy qazaqstandyqtar úshin asa mańyzdy bolyp tabylady. Osy mereıtoıdy atap ótý arqyly biz halqymyzdyń táýelsiz memleket quryp, óz damý jolyn derbes tańdaý quqyǵyna laıyqty túrde qol jetkizgendigin pash etip otyrmyz.

Búginde Qazaqstanymyz sútteı uıy­ǵan elge aınaldy. Jańa Astana, zaman talabyna saı salynǵan joldar, jalaqy men zeınetaqynyń ósýi, adamnyń ortasha ómir súrý jasynyń ulǵaıýy, bala týýdyń kóbeıýi elimizdi bedeldi memleketke aınaldyrdy. Osynyń barlyǵy táýel­sizdiktiń arqasynda qol jetkizgen jetis­tikterimiz. Yntymaǵy jarasqan eldiń bolashaǵy kemel ári baıandy bolady. Al ol yntymaq pen birlik arqyly keledi. Jaqsylyqqa jaǵa jyrtysyp jetpeı­di, jarysa júrip jetedi. Qazaqqa da, qa­zaqpen taǵdyryn qosqan ózge etnos ókil­derine de eń aldymen keregi osy bir­lik pen tatýlyq jáne qoǵamdyq kelisim.

– Memleket basshysy Qazaq han­dyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıynda: «…Biz óz tarı­hy­myzdyń jańa shamshyraǵyn jaq­tyq. Sondyqtan da búginde jáne ár kezeńde de bizdiń Qazaqstan – ol Uly Dala eli!», – dep atap ótken edi.

– Álemde kóptegen elder ózderiniń tarıhı, geografıalyq jáne basqa da erekshelikterine saı, qosymsha ataýlarǵa ıe bolǵan. Atap aıtsaq, Qytaı elin «Aspanasty eli», Japonıa «Kúnshyǵys eli», Koreıa «Tańǵy shyq eli» dep atalady. Qazaq eli de keshegi uly halyqtar memleketteriniń murageri bolyp tabylady. Altaıdan Edilge deıin sozylyp jatqan Deshti Qypshaq, Túrik qaǵanaty, Altyn Orda sıaqty alyp memleketter bılik qurǵan ulan-ǵaıyr aımaqtyń ıesi retinde Qazaqstandy «Uly Dala memleketi» dep ataý óte oryndy. Sebebi, osy dalada oryn tepken memlekette ómir súrip otyrmyz, osynda ósip-ónip, urpaq ósirip otyrmyz. Elimizdiń týyn jelbiretip, shańyraǵyn bıiktetip otyrmyz. Sondyqtan da Elbasynyń bul ıdeıasy ǵylymı turǵydan negizdi, tarıhı ataý bolyp tabylady. «Uly Dala eli» ataýy memleketimizdiń baı tarıhynan habar beretin, el tuǵyrynyń bıik bolýyna rýhanı serpin qosatyn ataý bolmaq.

– «Uly Dala eli» ekspedısıasy el aralap, túrli kezdesýler ótkizdi. Endi osyǵan toqtalyp ótseńiz.

– Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan «Uly Dala eli» respýblıkalyq tarıhı-mádenı ekspedısıasy elimizdiń óńirlerin aralap shyqty. Ekspedısıa barysynda aımaqtaǵy halyqpen «100 naqty qadam» – Ult josparynyń «Birtektilik jáne birlik» baǵyty boıynsha «Máńgilik El muraty – el birligi» taqyrybynda kezdesýler, Qazaq handyǵynyń tarıhyna arnalǵan «Jer tarıhy – el tarıhy» taqyryby boıynsha únqatysý suhbattar, «Qoǵamdyq kelisim men ulttyq birliktiń qazaqstandyq úlgisi» taqyryby boıynsha dáris-tanystyrylymdar, ekspedısıanyń júrý baǵytyndaǵy qalalarda, kentterde jáne aýyldarda ornalasqan kitaphanalar men murajaılarǵa kitaptardy syıǵa tartý kózdelgen «Teńdessiz syı» aksıa­lary ótkizildi.

Ekspedısıanyń basty maqsaty – óńirlerdegi tarıhı oryndardy aralap, ulttyq birliktiń qazaqstandyq úlgisin nasıhattaý. Sol arqyly el tarıhyndaǵy aıshyqty kezeńdi atap ótý, jastardy patrıottyq turǵyda tárbıeleýge yqpal etý, sondaı-aq, elimizdegi jalpyulttyq kelisim men tatýlyqty nasıhattaý sıaqty mańyzdy isterdi atqarý boldy.

Ekspedısıa jumysy 11 qyrkúıekte Astana, Pavlodar jáne Aqtaý qala­larynda bastaldy. Aımaqtarda bul is-sharalarǵa memlekettik mekemeler basshylary, belsendi jastar, etno­mádenı birlestikter, BAQ ókilderi jáne JOO stýdentteri belsendi qa­tysty. Sharalar barysynda tarıhı já­di­gerlerdi zertteý, olar týraly keń maǵlumattar jınaı otyryp, eli­mizdiń damýyna úles qosqan uly tul­ǵalarǵa taǵzym etý júzege asyryldy. Jıyndar barysynda qoǵam qaıratkerleri, memlekettik mekemeler ókilderi sóz sóılep, atqarylyp jatqan jumystarǵa óz baǵalaryn berdi. Mysaly, Mańǵystaý oblysynda eks­pedısıa músheleri Otpantaýda orna­­lasqan Adaı ata kesenesi men Aqsa­­raı murajaıynda boldy. Shetpe ken­tinde jergilikti halyqpen kezdesý ótkizdi, sondaı-aq, Isa Dosan batyr­dyń es­kertkishi janynda jıyn uıym­dasty­ryldy. Aıraqty, Sherdala taý­­laryn aralady, ejelgi Qyzylqa­lanyń ornynda júrgizilip jatqan ar­heo­logıalyq jumystar barysymen tanysty.

Qaraǵandy oblysynda ekpedısıa músheleri Ulytaý men Qarqaraly aýdan­daryn aralady. Mundaǵy sırek kez­desetin tarıhı oryndarda bolyp, «Myń­bala tatýlyq tiregi» atty respýb­lıkalyq aksıasy aıasynda memlekettik tildi oqytý jumystarynyń barysyna nazar aýdardy. Jańaarqa aýdany Atasý kentinde Sáken Seıfýllınniń eskert­kishine gúl shoqtary qoıyldy, aýdan tarıhymen jáne aqynnyń ómirimen tanysty. Al Aqmola óńirine sapary barysynda ekspedısıa Kókshetaýda bolyp, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý memlekettik ýnıversıtetiniń murajaıyndaǵy jádigerlermen tanysyp, Abylaı han eskertkishine gúl shoqtaryn qoıdy. Quramynda qoǵam qaıratkerleri, tarıhshylar, etnograftar men arheologtar jáne Qazaqstan halqy Assambleıasynyń músheleri bar ekspedısıa eki kún qatarynan Kókshetaý qalasynyń birqatar joǵary oqý oryndarynyń ujymymen, sondaı-aq, zıaly qaýym ókilderimen kezdesýler ótkizdi.

Ońtústik Qazaqstandaǵy saparyn ekspedısıa qatysýshylary aldymen Qoja Ahmet Iasaýı kesenesinen bastady. Ekspedısıa bul óńirde tórt kúndeı aıaldady. Delegasıa Qazaq handyǵynyń qurylýy, nyǵaıýy jáne órkendeýi tarıhymen tanysý maqsatynda oblystyń tarıhı-mádenı oryndarynda jáne Otyrar, Ordabasy, Báıdibek, Sozaq aýdandarynda bolyp, ǵylymı-tanymdyq sharalardyń ótýine uıytqy boldy.

– Elbasymyz Qazaq handyǵynyń mereıtoılyq jıynynda sóılegen sózinde: «Biz elimizdi mekendegen san alýan ult pen ulys, din ókil­derin Kók týdyń astyna jınap, el tynyshtyǵyn, bereke-birligin saq­ta­dyq», – degen edi.

– Biz bul jetistikke halqy­myz­dyń yqylas-peıiliniń, baýyrmal dostyǵynyń arqasynda jáne Elba­sy­myz N.Á.Nazarbaevtyń sarabdal saıa­satynyń nátıjesinde qol jetkizdik. Keńes Odaǵy ydyrap, Qazaqstan táýelsizdigin alǵan kezeńde kóptegen saıası sarapshylar elimizde etnosaralyq qaqtyǵystar oryn alýy múmkindigin, onyń memlekettiń qalyptasýyna teris yqpal etetindigin aıtqan edi. Alaıda, qoǵamda demokratıalyq qundylyqtar ornatý jáne azamattyq qoǵam qurý baǵytynda batyl is-qımylǵa kóshken Qazaqstan beıbit ómir, kelisimdi qoǵam, yntymaqtastyq pen birigý sıaqty qundylyqtardy aldyna negizgi maqsat etip qoıdy. Bul baǵytta Elbasynyń basty saıasaty – qoǵamdaǵy barlyq etnostardyń tolyqtaı quqyǵy men bostandyǵyn saqtaı otyryp, jergilikti, baıyrǵy ultqa negizdelgen joǵary áleýetti qoǵam qurý boldy.

Osy maqsatty kózdep, 1995 jylǵy 1 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janynan konsýltatıvtik-keńesshi organ retinde Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Sol jyly-aq Assambleıa etnosaralyq qatynastar salasynda memlekettik ulttyq saıasatty júzege asyrýshy mańyzdy ınstıtýt retinde baǵalanyp, elimizdi mekendeıtin barlyq etnostardyń ózara qarym-qatynasyn qamtamasyz etýde tıimdi quralǵa aınaldy. Qazaqstan halqy Assambleıasynyń tıimdi ári jemisti is-áreketiniń arqasynda elimizdegi etnosaralyq jáne konfesıaaralyq qatynastar salasynda beıbitshilik pen kelisim úlgisi saqtaldy. Assambleıanyń tikeleı kúsh salýymen etnosaralyq qatynastar salasyn saıasattan tys saqtap, azamattyq qoǵam qalyptastyrý maqsatynda jumys júrgizilip keledi. Qanatynyń astyna 130-dan astam etnostyń jınalýy atalǵan uıymnyń «Kishi Birikken Ulttar Uıymy» dep atalýyna sebep boldy. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń óz sózinde osylaısha aıryqsha atap ótýi osynyń aıǵaǵy.

– Áńgimeńizge rahmet.

Derekkóz: «Egemen Qazaqstan».