Qazaqstandyq tanymal kınorejısser Ermek Tursynovtyń «Jat» fılmi kórermenge jol tartty. Ómirde bolǵan oqıǵanyń jelisimen túsirlgen fılm – HH ǵasyrdyń 31-51 jyldar aralyǵyndaǵy qazaq halqy basynan keshken náýbetti baıandaıdy. Rejıser bul týyndynyń senarıin 25 jyl buryn dıplomdyq jumysy retinde jazǵan eken.

«İlıastyń ómiri – qazaqtyń taǵdyry»

Fılm bas keıipker İlıastyń taǵdyry arqyly qazaq halqynyń azapty ómirin sýretteıdi. «1931-1951 jyldardy men qazaq halqy úshin eń aýyr, eń qıyn kezeń dep esepteımin. Óıtkeni ótken ǵasyr qazaq úshin betburys kezeńi boldy. Halqymyz talaı náýbetti bastan keshti, qoldan jasalǵan ashtyqqa ushyrady, qýǵyn-súrginge tústi. Aqyry Uly Otan soǵysy bastalyp, talaı bozdaq soǵysqa attanyp, qaıtyp oralmady. Biraq, Stalın ólgenge deıin qýǵyn-súrgin jalǵasyp jatty. Mine, bul fılm osy kezeńge arnalady», – deıdi Ermek Tursynov. Kıno erjetip qalǵan İlıas pen ákesi Edigeniń ashtyqtan jadap-júdep, toqshylyqta tatpaıtyn ań etin talǵajaý etken múshkil hálinen bastalady. Alaıda áke men balanyń bul tirshiligi de uzaqqa sozylmaıdy. Edigeni lashyǵynda uıyqtap jatqan jerinen mılısıa oıatyp alyp ketedi. Maǵjan aqyn aıtqandaı: «Bul ómir abaqty ǵoı sanalyǵa…»

Qara lashyqta buǵanasy bekimegen jetim İlıas jalǵyz qaldy. Mine, osy tustan bastap biz Ermek Tursynovtyń «tutqynyna» aınaldyq. İlıas qorǵansyzdyqtan qoryqqan joq, ańyraǵan lashyqqa bas suqqan Dárýish kempirge baryn berip, qondyrdy. Bul qonaq emes, İlıastyń taǵdyry bolyp shyqty. Taǵdyr qalaı almasty? Rejıser bul sátti, asataıaǵyn taıanyp,  súlderin súıretip aıańdaǵan baqysynyń sulbasyn jaman lashyqtyń jalań áınek terezesinen uzatyp salǵan jetimektiń janarymen uǵyndyrdy. İlıastyń tuńǵyıyq janarynan, qaýqarsyz hálinen biz – Uly Abaıdyń «Molasyndaı baqsynyń jalǵyz qaldym, tap shynym», – dep bar qazaqtyń janyn qozǵap kúńirengen tolǵanysyna týra mysal tapqandaı kúızeldik, súıindik.  «Jat» fılminde mundaı ulttyq jáne túrkilik dúnıetanymmen astarlasqan rejıserlik sheshimder mol.

b62bcab4200ceda0056d6b6442288e1d-big

E.Tursynovtyń keıipkerine qatal qaraıtyn rejıser ekenin kórermen jaqsy biledi. «Jat» kartınasynda da rejıser İlıasty aıaǵan joq. «Men áýeli senarıdi oqyp shyqqan kezde eshteńe túsingen joqpyn. Ekinshi ret oqyǵanda qorqyp qaldym. Óıtkeni keıipkerim İlıastyń ózinde qarama-qaıshylyqtary kóp boldy. Iaǵnı, İlıas barlyǵyn óziniń ishki túısigi arqyly salmaqtap otyrady. Rejıserge: «Myna rólge meni alyp, qatelisip turǵan joqsyń ba?» – dep aıttym. Ol «Joq» dedi», – deıdi akter Erjan Nurymbetov. Al rejıser aıaýshylyq tanystsa, qaptaǵaı deneli keıipkerdi, taldyrmash keskindegi akter  Erjan kınodaǵydaı barlyq fızıkalyq kúsh-qýatyn salyp,  aıryqsha psıhologıalyq tózimmen kórsete alar ma edi?  Óz rólinen túıgen oıyn suraǵanymyzda akter: «Adam bop kelgen ómirden, adam bop ketýdiń qıyn ekenin uqtym», – dedi. Taýdaǵy tirshilikte ańshy bala İlıasqa ońaı soqqan joq. Biraq, kisiliktiń izin kórgen İlıas komýnıserdiń buraýy qysqan, astyqtan taryqqan aýyldaǵy jaqyndaryn ań-qus aýlap asyraıdy.

İlıastyń taýdaǵy daǵdyǵa aınalǵan tirishiligin taǵylyqqa balap, tynyshtyǵyn buzatyn qaıshylyǵy kóp keıipker – komýnıs Ǵanı edi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵanda Ǵanı İlıasty nemisterge qarsy soǵysqa shaqyrady. Biraq, adamǵa myltyq oqtap, oq atyp kórmegen İlıas barýdan bas tartady. Ol kim úshin, ne úshin soǵysatynyn túsine almaıdy. Al,  Internasıonalıs kolhozynyń  «erjúrek» erkekteri túgel soǵysqa ketedi. Bul róldi Ermek Tursynovtyń kınolaryna túsýden tanymal bolǵan Qýandyq Qystyqbaev somdady. «Ermektiń kınosyna úshinshi ret túsip jatyrmyn. Alǵashynda «Kelin» fılminen túsip bastaǵanmyn. Meniń keıipkerim Ǵanı – ańǵal, ári sengish burynǵy kolhoz basshysynyń balasy. Keıipkerim zaman aǵymyna qaraı, nege bolsa soǵan júgire beretin, kóngish adam. Kınoda İlıas ekeýmizdiń de ákemizdi ustap áketip óltiredi. Biraq, men ony qabyldap qyzyl úkimettiń ıtarshysy bolyp júre berem. Al, bas keıipker İlıas buny qabyldaı almaı, taýǵa ketip, jat bolyp ketedi», –   deıdi akter.

İlıas aýylǵa oq-dári alý úshin ǵana keletin. Biraq Ǵanı soǵysqa ketken soń kerek-jaraǵyn onyń áıeli Kamshattan alyp júrdi. Kamshat (Elına Abaıqyzy, «Qurmanjan Datqa») – taýdaǵy tas úńirde İlıastyń saǵynyshyn qozdatqan, ókinishtiń otyna qaryǵan bala kúngi ǵashyǵy edi. Eki ǵashyqtyń bir-birine yntyzar hálin rejıser oqıǵa arasynda bir-birine qadala qarap qalatyn oıly janarlarymen sýretteıdi. Tarpań minezdi, taǵdyry bólekshe taý ulynyń  osal tusy da osy boldy. Mahabbattyń qudireti eki ǵashyqty el kózinshe «masqaraǵa» uryndyrmasa da – İlıastyń jalǵyzdyqtan jany aýyrǵan shaǵyn rejıser jıi kórsetedi. Aqyry mahabbatty ǵadaýat jeńip ketti. Bul Tursynovtyń jańa fılmindegi ádemi tásil dep baǵaladyq.

Fılmde kórermenge kómeskilenip ketken jaıttar da joq emes. Solardyń biri, bas keıipker İlıastyń ákesi Edigeniń taǵdyry. Rejıser bul keıipkerdi «halyq jaýy» retinde ustalyp ketkenen qaıtyp kórsetpeıdi. Árıne, rejıser «halyq jaýy» retinde Alashtyń 25 myńnan astam arysyn suraýsyz atyp tastaǵan ústem ókimettiń óktemdigin osylaı eleýsiz aıtqysy kelgen shyǵar.  Biraq, biz «túrme hálin» kórmeı, «abaqty azabyn» tartpaı  aınalyp ótip ketýdi quptamadyq. Dál osyndaı, aıaqsyz qalǵan taǵy bir taǵdyr – İlıastyń uzaq jyl minis kóligi, jan serigi bolǵan kúreńtóbel at. Kúreńtóbeldiń aıaq astynan aýyrmaǵanyn, qartaıyp ketkenin ózimizshe uqtyq. İlıastyń kúreńtóbeldiń júgen-noqtasyn sypyryp alyp jibere salǵanynan ólimge qımaǵanyn, pyshaqqa jyqqysy kelmegenin ańǵarasyń.

maxresdefault (1)

Al E.Tursynovtyń rejıserlik sheberligi men fılmniń sapasy jaıly bizdiń aıtyp jatqanymyz artyq bolar. «Ermektiń rejıser retindegi ereksheligi  – akterge bir ekpızodty túsirgende qaıta-qaıta qaıtalatpaıdy. Bir-aq ret oınatady. Alǵashqy oınaǵan róliń ǵana tabıǵı shyǵady. Al biz teatr akterimiz ǵoı. Birneshe ret qaıtalasaq boldy keıipkerimizdi tabıǵılyǵynan aıyramyz. Kınoǵa teatr akteriniń tehnıkasy jaramaıdy. «Jat» fılminde ásireleý joq», – deıdi basty rólde oınaǵan akter Erjan Nurymbetov. Al fılmniń prodússeri Qanat Tórebaı: «Ermek ekeýimiz túsirilim aldynda bas keıipker prototıpiniń molasyna bardyq, onymen tanys bolǵan adamdarmen áńgimelestik. Ermektiń ózi ony bala kezinde kórgen. Ol adam 30-jyldary taýǵa ketip qalyp, ómiriniń sońyna deıin oralmady. Ol órkenıetten múldem qol úzdi deýge bolmaıdy, biraq bar ǵumyryn jalǵyzdyqta ótkizdi», – deıdi.

Fılmniń tusaýkeserine kelgen belgili saıasattanýshy Dosym Sátpaev: «Ermek Tursynovtyń fılmderiniń ortaq erekshelikteri  bir adamnyń ómiri men tulǵasyna basymdyq beriledi. Máselen, «Shal» men «Jat» fılmderi uqsas. Al, «Jat» fılminde adam erkindigi jaqsy sýrettelgen. «Shal» fılminde jan dúnıesi jalǵyzdyqqa túsken adamnyń arpalysy bolatyn. Meniń oıymsha, Ermek  Tursynov rejıser retinde izdenip, adamnyń jan dúnıesin kórsetkisi keledi. Bul fılmdi qazaqtar kórýi kerek. «Jat» fılminde kishkentaı adamnyń ómiri men ólimi kórsetiledi jáne mundaı adamdar mıllıon boldy.  Fılmniń jetistigi de sol, rakýrsty kishkentaı adamǵa burý arqyly tarıhı sátterdi kórsetti.  Bir adamnyń ómiri arqyly bir tarıhı kezeńdi qamtý Ermek Tursynovtyń talanty», – deıdi. Fılmniń shyǵarmashylyq tobynyń da eńbegin aıryqsha ataǵan jón. Kınonyń qoıýshy-operatory Murat Álıev  túsirgen Alataýdyń tumsa tabıǵaty jan súıintedi. Akterlik oıynnyń da ár qımylyna súıinip jatsańyz bul operatordyń tikeleı sheberliginiń jemisi dersiz. Fılmniń qoıýshy-sýretshisi Aleksandr Rorokın, kompozıtor Qýat Shildebaev. Sondaı-aq, «Jat» fılmi – Dolby Atmos kóparnaly dybys formatynda jasalǵan alǵashqy qazaqstandyq kıno eken. Fılm bıyl Torontoda ótken Halyqaralyq kınofestıvalde (Toronto International Film Festival) kórsetildi. Ermek Tursynov búginde óz kórermenderine «Kelin», «Shal», «Kempir», «Kenje» syndy birneshe kınosymen tanymal rejıser.

Qazaqta «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn» deıtin maqal bar. «Jat» fılminen qazaq halqynyń ardaqty úsh qasıetin hám joǵaltqan úsh qundylyǵyn baıqaısyz. Birinshi qasıet – kisilik. İlıastyń aıanyshty taǵdyry jandy aýyrtsa da kisilik minezi, bolmysy kórermendi súıindiredi. Ekinshi qasıet – qonaqjaılylyq. Qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵy, meıirbandyǵy keshegi kúni jer aýdarylyp kelgen kóptegen halyqqa qorǵan bolýǵa ıtermeledi. Úshinshi qasıet – qaısarlyq pen tózim. Fılmde qaısarlyq adamdy qatal synnan qutqarsa, tózim – adamı bolmysty saqtaýdaǵy jan azyq ekeni aıtylady. Al joǵaltqan úsh dúnıemizdiń áýelgisi – ýáde. Bala İlıas meıirimdi búldirshin Kamshat qyzǵa bergen ýádesin oryndaı almady. Óıtkeni balalar ýaǵdalasqanǵa deıin Keńes ókimeti qazaq dalasyna ornyǵyp, buqara halyqqa bergen ýádesinnen aınyp, álem tóńkerilip jatqan kez bolatyn. Ekinshi joǵymyz – sana. Fılmde qaısar, tózimi mol İlıasty aqyrynda sana kúızelisi jeńdi. Taý uly ómirmen qoshatasarda astyna qyzyl torǵyn tósep (Keńestiń qyzyl týy), ústindegi teri tonyn tastap, kostúm kıip o dúnıege atandy.  Úshinshisi, bul bizdiń aqyrǵy joǵaltqan dúnıemiz – rýh edi. Qazaqtyń tabıǵı bolmysy syndy órshil, rýhty jandardyń bir shoǵyry, aqyrǵy oǵylandary ótken ǵasyrdyń mańdaıyna syımaı qarańǵylyqqa batyp ketti. Bizge sol rýhtyń sarqynshaǵy da jetpeı taýsyldy…

Derekkóz: "Túrkistan" gazeti