– Sizdiń qazaǵyńyz esh dúnıege birikpeıdi. Til, din, dil… Munyń úsheýiniń de birligi joq. «Orys tildi, qazaq tildi, ýahabıst, zikirshi, ultshyl, ultsyz, bılikti sheksiz súıetin, bılikti sheksiz jek kóretin»… Bizge keregi osy ma edi?  Munyń saldaryn qalaı joıamyz? Qandaı qareket jasaımyz?

– Birinshiden, «bizdiń qazaq» degenimiz durys bolar. Óıtkeni, bárimiz – bir qazaqtyń balasymyz.

Ekinshiden, til men dinge qatysty qazaqta birlik joq dep kesip-piship, ábden túńilýge bolmaıdy. Bizdiń halqymyzda o bastan tildiń, dildiń jáne dinniń birligi saqtalǵan. Elbasymyz Ulytaýdaǵy suhbatynda aıtqandaı, biz ózge jurt sekildi qatar qonǵan eki aýyl bir-biriniń tilin túsinbeıtin jaǵdaıdan amanbyz. Atyraý men Altaıǵa deıin kósilip jatqan uly dalanyń halqy bir-birin erkin uǵady. Dinimiz de, dilimiz de solaı. El basyna kún týsa, bul tutastyq bizdi saqtaıtyn ımýnıtet bola alady. Qazaqta birlik joq bolsa, búgingideı el bolmas edik.

Úshinshiden, siz aıtqandaı, alýan túrliligimiz bizdiń álsiz tusymyz emes. Bul – bizdiń, kerisinshe, baılyǵymyz, kúshimiz. Mysal úshin, men qoǵamdy alyp stadıonǵa teńer edim. Ondaǵy kórermen arasynda neshe túrli adam bar: áıel-erkek, jas-kári, dindar-ateıst, túrli mamandyq ıeleri, qazaq-orys jáne basqa ult ókilderi, t.b. Alaıda, sonyń bári ortaq bir komandaǵa jankúıer bolady ǵoı. Bizdiń elimiz de sol sıaqty, qansha jerden árkelki bolǵanymyzben, memleket múddesine kelgende, tilegimiz ortaq. Sol ortaq múdde men bekem birliktiń arqasynda Táýelsizdigimizdi tuǵyrynan taıdyrmaı, júıeli damyp kelemiz.

Árıne, osyny kóre almaı, yntymaǵymyzdy ydyratqysy keletinder bar ekenin joqqa shyǵarmaımyn. Kókiregi oıaý, kózi ashyq árbir azamat eldi bólip-jarǵysy keletin sondaı toptardyń teris nasıhatyna ermeı, arbaýyna túspeı, qazaqtyń birligin saqtaýǵa umtylýǵa tıis. «Anaý ultshyl, mynaý dinshil, qazaq tili óshetin boldy, ókimet qazaqty oılamaıdy, quldyrap baramyz, qurýǵa aınaldyq» dep qara aspandy tóndirip, qareketsiz otyrý jaramaıdy. Ras, bul salada birqatar problema bar. İrgesi berik, yntymaǵy myqty memleketke aınalý úshin árqaısymyz osy maqsat úshin belsene jumys isteýimiz kerek.

– Elimizdiń budan da gúldengen, kórkeıgen, nyǵaıǵan qalpyn kórý úshin qazirgi jastar ne isteýi kerek? Jaqsy oqyǵan, shamasynyń jetkeninshe jumys jasap jatqan jastar kóp. Biraq búrokratıalyq kedergiler men úmitsizdik  kóńil-kúı alǵa bastyrmaıdy. Ashyǵyn aıtqanda, qısyq basýǵa, kir juqtyrýǵa, eki betkeılikke ıtermeleıdi. Buǵan ne deısiz?

– Búrokratıa deısiz, shyndyǵyna kelsek, bul – táýelsizdik úshin bizdiń bergen tóleýimiz, memlekettilik negiziniń biri. Búrokratıalyq apparatsyz memleket bolmaıdy, qoǵam damymaıdy. Tek búrokratıa tıimdi bolýy kerek. Biz qul bolsaq, búrokratıa bolmas edi.

Búrokratıalyq kedergiler kez kelgen memlekette bar, bola da beredi. Barsha halyq kedergiler men qıyndyqtardy eńsere júrip shyńdalady, jetiledi, jetistikterge jetedi. Eń bastysy, istegen istiń bári zań aıasynda bolýy kerek. Zań saqtalmasa, quqyq qorǵaý organdary bar. Óz quqyǵymyzdy zań júzinde qorǵaýǵa tıispiz.

«Elý jylda el jańa» degendeı, bútindeı bir urpaqtyń psıhologıasy túgel ózgerýi jáne qundylyqtardyń aýysýy úshin birshama ýaqyt kerek. Qazir ıntegrasıanyń arqasynda orynsyz búrokratıaǵa jol bermeıtin úrdisterdi ıgerýdemiz. Órkenıetti elderdiń tájirıbeleri qoǵam damýy jolyndaǵy kedergilerdi joıýǵa septigin tıgizetinine senimiz mol.

Bıliktiń búrokratıalyq kedergilerdi joıý, memlekettik qyzmetti jetildirý baǵytynda udaıy jumys júrgizip kele jatqanyn nege kórmeımiz? Mysaly, osy maqsatpen elimizde «bir tereze» qaǵıdatyna negizdelgen halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary qurylyp, tıimdi jumys isteýde. Buryn talaı esikti tozdyryp, zorǵa qol jetkizetin qujattardy qazir bir jerden alamyz. Sol úshin para berýge ıtermeleıtin májbúrlik joıyldy. Qaptaǵan beınebaqylaý qondyrǵylary osy búrokratıany boldyrmaý úshin qoıylǵan joq pa?!

Elbasy jarıalaǵan «100 naqty qadam» da memlekettik qyzmet kórsetý máselesin aınalyp ótken joq. Eger oqyǵan bolsańyz, sol Ult josparynyń alǵashqy 15 qadamy kásibı memlekettik apparat qurýǵa baǵyttalǵan.

Bizdiń bir úlken kemshiligimiz – ózimiz oqymaımyz, biraq synaýǵa, mineýge shebermiz. «Bitken iske synshy kóp» degen sóz bar emes pe qazaqta?! Qysqasy, qur synaýdy, qunarsyz jalpylama sózdi qoıý kerek.

– Memlekettiń aqparattyq qaýipsizdigin qalaı qamtamasyz etemiz? Dál qazirgi ýaqyt eń aldymen aqparattyq soǵystyń kezeńi desek, jalǵan emes. Endeshe sol soǵysta biz kimbiz? «Jaýlarymyzdy» qalaı jeńemiz?

– Aqparattyq qaýipsizdik – mańyzdy másele. Bul – oı-sanaǵa yqpal etý áreketi. Bir jaǵynan, muny «aqparat maıdany» degennen góri múddelerdiń qaqtyǵysy degen jón bolar edi. Onyń bári keıin aıqyndalatyn bolady.

Biz demokratıalyq, ashyq aqparattyq qoǵamda ómir súrip jatqandyqtan, bul taıtalastan qashyp qutylý múmkin emes. Sonymen birge oǵan tıym salýdyń da esh qajeti joq. Odan qorǵanýdyń bir ǵana joly bar. Jasandy túrde shektep, joldy jabý arqyly jeńimpaz bola almaımyz. Qaıta oǵan balama, báseke bolý kerek, sol arqyly jeńgen jón. Árkimniń óziniń senzýrasy – ishki mádenıeti men bıik parasaty bolý kerek. Aqparattyń sapasyn, buqaralyq aqparat jumysynyń sapasyn, jýrnalısik ádis-tásilderdiń sapasyn arttyrý qajet. Halqymyzdyń oı-sanasyn syrtqy aqparattyq ekspansıa áserinen qorǵaý úshin otandyq buqaralyq aqparat quraldary básekege qabiletti bolǵany jón. Sheteldiń tele-kıno ónimderimen deńgeıles, tipti odan da sapaly ónimder shyǵarý qajet. Jýrnalıs álemdik úrdisterge ózindik kózqarasyn tanytqany abzal. Aınaladaǵy ózgeristerdi jan-jaqty taldap, oı qoryta bilgen durys. Munyń bári jýrnalıserdiń, aqparat keńistigine qatysy bar barlyq mamannyń básekege qabiletti bolýyn talap etedi.

Bul turǵydan qazirgi qazaq jýrnalıseri edáýir jetildi, ósti. Qazaq saıttarynyń sapasy da jaqsardy. Deńgeıi joǵary óz serıaldarymyzdy shyǵarýdy úırendik. «Qazaqstan» telearnasynyń «Qara shańyraq», «Syrǵalym», «Habardyń» «Baýyrjan», «Kúlásh», «Traktorshynyń mahabbaty», «Baqytyma senemin» sıaqty kóptiń kóńilinen shyqqan jańa serıaldary, «Jekpe-jek», «Bizdiń úı» baǵdarlamalary, ulttyq arnadaǵy «Aıtýǵa ońaı» syndy kópshiliktiń kózaıymyna aınalǵan tok-shoý, «Astana» arnasyndaǵy «Syrlasý» suhbaty buǵan dálel. Osy baǵyttaǵy jumysty barlyq salada jalǵastyrý kerek. Gazet-jýrnaldar, ınternet saıttary – bári-bári ulttyq múddege jumys istep, qyzyqty, mazmundy materıaldar usyný arqyly halyqtyń syrtqy yqpalǵa qarsy ımýnıtetin kóterýge kúsh salǵany jón. Sol kezde biz únemi jeńimpaz bolamyz.

– Qarapaıym qazaq pen búgingi qazaq bıliginiń arasy nege sonsha alystady? Syrttaı qarasań, bir-birin sheksiz súıetin sıaqty kórinedi. Mysaly, el Elbasyny, Elbasy eldi. Endeshe judyryqtaı jumylyp jumys jasaýǵa ne kedergi?

– Eshqandaı kedergi joq. Qarapaıym qazaq pen búgingi qazaq bıliginiń arasy alystap ketti degen pikirmen kelise almaımyn. Jekelegen áleýmettik-ekonomıkalyq nemese rýhanı-mádenı máselelerge qarap, bılik pen halyqtyń arasy alshaqtap barady degen túıin jasaýǵa bolmaıdy. Bizdiń memleket áý bastan-aq áleýmettik baǵdar ustanyp keledi. Sońǵy 10-15 jyl kólemindegi qarjy-ekonomıkalyq daǵdarystar kezinde búdjettiń áleýmettik shyǵystarǵa qatysty bóligin qysqartpaı, kerisinshe ulǵaıta túsýi – sonyń aıǵaǵy. Qazirgi daǵdarys kezinde de memleket áleýmettik mindettemelerin tolyq oryndap jatyr.

Memleket eshkimge preferensıa jasap, alabóten artyqshylyq bermeıdi. Barshaǵa birdeı múmkindikter ǵana jasaýy múmkin. Sonyń jarqyn mysaly – Ulttyq biryńǵaı test synaǵy. Buryn rektordyń tizimi, dekannyń tizimi bolǵany ótirik pe?! Al qazir suraqtarǵa tolyq jaýap bergen talapkerdi eshkim de qulata almaıdy. Tipti, aıaqtan shalý múmkin emes. Qabileti eshkimnen kem emes kez-kelgen jas ósip-ónem, ózin kórsetem dese, jol ashyq. Birneshe til bilip, istiń kózin taýyp, eti tiri ekenin baıqatyp tursa, bilikti basshynyń kózine birden túsedi. Memlekettik qurylymdaǵy myqty kadrlardan irikteletin toptyń qataryna isker jastar erkin ene alady. Osy sanatqa qosylǵandar ishinde qarapaıym ortadan shyqqandar jetkilikti.

Taǵy bir aıtarym, bizdiń qazaq qoǵamy sheneýnik ataýlyny onsha jaqtyrmaıdy. Bul durys emes. El-jurtqa unamaıtyn belgili bir kisilerge qarap, búkil memlekettik qyzmetkerlerge kiná taǵýǵa bolmaıdy. Qazirgi qazaq bıligi qyzmetinde júrgender aspannan túsken joq. Elbasydan bastap, talaı myqty azamattardyń ómirbaıanymen muqıat tanyssańyz, bári halyq arasynan, qarapaıym kóptiń ortasynan shyqqan, eńbekpen shyńdalyp, bıikke jetken jandar ekenine kóz jetkizesiz. Jalpy, kez kelgen bılik halqymen meılinshe jaqyn bolǵan kezde ǵana tabysqa jete alady. Qazaqstan 24 jyl ishinde kóptegen bıikti baǵyndyryp, ekonomıkalyq, mádenı-áleýmettik turǵydan zor tabysqa qol jetkizdi. Eger bılik pen qazaqtyń arasy alshaqtap ketken bolsa, munyń biri de bolmas edi. Demek, memleket, bılik apparaty eldi baqýatty etý jolynda halyqpen birlese jumys istep keledi. Aldaǵy ýaqytta da solaı bolmaq.

– Sheteldegi qazaqtardyń taǵdyry osylaı qala bere me? Bıliktiń bıik minberinen nege Uly kóshke kedergi jasala beredi?

– Qazaq kóshi – ulttyq saıasattyń mańyzdy bir bóligi. Álemge shashyrap ketken qandastaryn týǵan otanyna shaqyrǵan sanaýly elderdiń biri Qazaqstan ekenin ózińiz jaqsy bilesiz. 1991 jyldan beri elimizge ózge memleketterde turyp jatqan 1 mıllıondaı qazaq oralyp, ortamyzdy toltyrdy. Áli de atamekenge kelem deýshilerge esik ashyq. Qazaqstanǵa at basyn burǵan qandastarymyzdyń kóshine eshqashan bılik tarapynan toqtaý salynbaıdy. Oralmandardyń kelýine memleket múddeli. Onyń ústine qazir nebári bir jyl ishinde azamattyq alý máselesi sheshilýde. Olar qatardaǵy mekemeden joǵary memlekettik organdarǵa deıin qyzmetke ornalasýda. Elge oralǵan zıaly qandastarymyzdyń áleýeti mol paıdalanylýda.

Biraq bir nárseni de eskerýimiz kerek. Elge oralǵan qazaqtardy ornalastyrý, áleýmettik jáne basqa da jaǵdaılary memlekettiń ishki jaǵdaıy men kózdegen saıasatyna sáıkes, zań júzinde ońtaıly sheshimin tabýǵa tıis. Bul jumystyń da qarapaıym jurt bile bermeıtin túıtkilderi men mańyzdy tustary kóp. Máselen, órkenıetti elderde halyqqa jerdi aldymen barlyq qajeti ınfraqurylymdy qalyptastyryp, sý, gaz, tipti baǵdarshamǵa deıin ornatyp, ıaǵnı búkil jaǵdaıyn jasaǵan soń ǵana beredi. Biz de solaı etýimiz kerek.  

Sondyqtan zańnamalyq úderister kezinde nemese normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi qoldaný barysynda kezdesetin keıbir kemshilikter men kedergilerdi tutastaı alǵanda memlekettik saıasattyń Uly kóshke qarsy jasaǵan qadamy dep baǵalaýdyń jóni joq.  

– Qazaq kóshine ulttyq saıasat emes, «ınvestısıa» retinde qaraýdy nege oılamaımyz? Mysaly, qazir Qytaıdan elge kelýge múmkindigi bar adamdardyń kóbiniń qaltasynda eń keminde 50 myń dollar bar.  Ar jaǵyn esepteı berińiz?

– Qazaq kóshine ınvestısıa retinde qaraýdyń ózi de ulttyq saıasat. Biz úshin, shyndap kelgende, ár adam – ınvestısıa! Qazaqstanǵa kelgen árbir qandasymyz mundaǵy qazaqtyń sanyn kóbeıtip qana qoımaı, onyń sapalyq quramyn da baıyta túsedi. El ekonomıkasyna eńbek kúshi retinde qosymsha kúsh-qýat quıylady. Mysaly, resmı derek boıynsha, táýelsizdik jyldarynda elimizge syrttan 1 mıllıonǵa jýyq qazaq kóship kelipti. Solardyń eńbekke qabilettisiniń tek 9,9 paıyzynyń bilimi bolmaǵan. Qalǵan 30 paıyzǵa jýyǵy joǵary jáne arnaýly orta bilim, 60 paıyzy orta bilim alǵan azamattar eken. Bul – eleýli adam kapıtaly, el baılyǵyna qosylǵan úlken ınvestısıa.

Investısıa demekshi, kezinde Qytaıda reformalar jasalǵan kezde olardyń basqa elderde turatyn aýqatty qandastary jan-jaqtan qarjylaı kómek kórsetip, ınvestısıany úıip-tókken joq pa? Sol eldi mekendeıtin bizdiń qandastarymyz atajurtqa ınvestısıa ákelemin dese, oǵan kim qarsy bolmaq? Shyn nıettengen adam elge kóship kelip te, nemese sonda otyryp ta járdemin tıgize alady. Buǵan eshqandaı kedergi joq.

– Táýelsizdiktiń 24 jylynda elge oralǵan 1 mıllıon qazaqqa kim ıe bolyp otyr? Jasyratyny joq, árkim ár toptyń artynda júr. Sheteldiń ǵylym-biligin ıgerip kelgen aǵaıyndy qazaq bıligine nege kóptep tartpasqa? Tym qurysa, óz Otanynda ǵana bıikke jete alatynyn eskersek kerek edi...

 – Qazir elimizdiń bilim jáne ǵylym júıesinde, memlekettik qyzmette, shaǵyn jáne orta kásipkerlik salasynda tabysty jumys istep jatqan oralman baýyrlarymyz óte kóp. Tipti jergilikti qazaqtar sol qandastarymyzdan úlgi alyp, kásipkerlikke bet buryp jatqany da shyndyq. Búgingi qazaq qoǵamyna kirigip ketkeni sonshalyq, olardy oralman edi dep aıtýdyń ózi qıyn. Sondyqtan, atamekenge oralǵan qandastarymyzdyń Otanymyzǵa tıgizip jatqan paıdasy jergilikti qazaqtardan kem emes dep esepteımin. Osy ıntegrasıalyq aralas-quralastyq bizdi tek qana bıikke bastaıdy. Osy oraıda aıtarym, «oralman» ataýyna renish bildirse de, qandastarymyz úshin bul shyndyǵynda tıimdi bolyp otyr ǵoı, sol arqyly jeńildikterge qol jetkizedi, úı alady.  

Árıne, adam bolǵan soń, arasynda ártúrli minez-qulyq pen alýan túrli nıet-pıǵyl ıeleri kezdesedi. Máselen, bir kezde qoǵamdyq qabyldaý kezinde men Aqmola oblysynyń aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy bir kásipkermen áńgimelestim. Onyń aıtýynsha, jumys bastan asady, al ony isteıtin adam tabý qıyn eken. Artynsha qabyldaýǵa eki jumyssyz oralman áıel keldi. Bir mekemeniń edenin jýyp júrse kerek. Olarǵa birden jańaǵy azamattyń jumysqa adam izdep júrgenin aıtsam, «joq, biz ózimiz maldan qashyp keldik, qaıtadan malǵa bara almaımyz» dep qarap tur. Ózderi jaqsy turmysty qalaıdy, biraq laıyqty jumysty qalamaıdy. Buǵan endi ne aıtýǵa bolady?! 

AQSH-tyń áıgili saıasatkeri, eldiń 35-inshi prezıdenti Djon Kennedıdiń «Amerıka maǵan ne berdi dep emes, men Amerıkaǵa ne berdim dep sura» degen qanatty sózi bar emes pe? Qazaqstan azamaty bolǵan soń, oǵan qyzmet etý, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońý, damýyna barynsha úles qosý – barshamyzdyń paryzymyz.

Jalpy, eshkim alaqanǵa eshteńe salyp bermeıdi. Bir nárseni túsingen jón: memleket sizge jer bergende qajetti negizgi ınfraqurylymdy ǵana jasap beredi, al qalǵanyn ózińiz júzege asyrýyńyz kerek qoı. Biz memleket usynǵan múmkindikti paıdalana otyryp, ózimizdi jetildirýge, ózgeden ozyq bolýǵa talpynýymyz kerek. Al usynylǵan múmkindik, arnaýly baǵdarlamalar joq emes. Ózimiz myqty bolsaq, memleketimiz de qýatty bola túsedi. Elbasy aıtqandaı, «Árkim óziniń ıgiligine eńbek etsin, sonda memlekettiń de ıgiligi artady».

Áńgimelesken

Bilál QÝANYSH