مەملەكەتتىك ءتىل دە ەلتاڭبا، ءانۇران، مەملەكەتتىك تۋ سەكىلدى قازاق مەملەكەتىنىڭ سيمۆولى، ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى. مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ ماسەلەسى قوستاناي وبلىسىندا كوبىنەسە تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتىر. وبلىستاعى قازاعى باسىم، ءتىپتى حالقى ءجۇز پايىز قازاق تىلىندە سويلەيتىن جانكەلدين جانە امانكەلدى سەكىلدى اۋدانداردان وبلىس ورتالىعىنا قازاق تىلىندە تۇسكەن حاتتار اۋەلى ورىس تىلىنە اۋدارىلادى دا، جاۋاپ حات ورىس تىلىندە ازىرلەنىپ، ونى بەينەتى كوپ اۋدارماشى قايتادان قازاق تىلىنە اۋدارادى.ءسۇيتىپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋىرتپالىعىن تەك اۋدارماشىلار يعىنا ارتا سالۋ بەلەڭ الىپ وتىر. ورىسشالاپ ايتساق، «پەرەحود نا گوس. يازىك» «پەريەۆود نا گوس. يازىك» بولىپ وتىر. كادر ساياساتىنداعى سولاقايلىق ءاربىر وبلىستىق باسقارمالار مەن دەپارتامەنتتەردە انا تىلىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن مامانداردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنە الىپ كەلدى.
ءاۋ باستا قوعام بولىپ جيىلىپ، تاۋداي بولىپ ءۇيىلىپ، اياعىندا قار سۋىنداي سۇيىلىپ كەتكەن جايىمىزدى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىرگى ورىس ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ «تەپە-تەڭدىگى» اتتىلىمەن جاياۋ ادام جارىسقانداي، قاجىمۇقانمەن ەرگەجەيلى الىسقانداي جاعدايدا. ءتىلىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى بولعان قازاق اۋىلدارى ازىپ-توزىپ، وزدەرىنىڭ بايىرعى اتاۋلارىنان ايىرىلىپ قالدى.
تەرمينولوگيا سالاسىنداعى مامانداردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، سەلو، دەريەۆنيا، رابوچيي پوسەلوك، ناسەلەننىي پۋنكت دەگەن اتاۋلاردى جاڭالاپ، كەنت، شاھار، مەكەن، قوڭىس، تۇراق دەگەن سەكىلدى قازاق تىلىندەگى بالامالارمەن اۋىستىرۋ كۇن تارتىبىنە قويىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. اۋەلى كورشىمەن اقىلداسىپ الايىق دەگەن جالتاقتىقتى ىسىرىپ قويىپ، قالا، اۋىل، كوشە اتاۋلارىن، دۇكەندەر مەن مەكەمەلەر، كاسىپورىندار اتاۋلارىن، ماڭدايشاداعى جازۋلاردى ءبىر-اق تىلدە جازۋ تۋرالى ءتىل تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ اۋاداي قاجەت. ەكى تىلدە جازۋ ەكى ەسە شىعىن ەكەنىن نەگە ەسكەرمەيمىز. اباي داڭعىلىن «پروسپەكت ابايا»، شوقان كوشەسىن «ۋليسا ۆاليحانوۆا» دەگەننەن نە ۇتامىز؟ كيريلل ارپىمەن جازىلعان جازۋدى وسى كۇنى قازاق تۇگىلى ورىس تا تۇسىنەتىن دەڭگەيگە كەلدىك ەمەس پە؟! بۇرىن«توبىل» اتالىپ كەلگەن فۋتبول كومانداسى «توبول» دەگەن اتپەن قوستاناي وبلىستىق ادىلەت باسقارماسىندا زاڭدى تىركەۋدەن وتكەنىنە دە كوزىمىزدى جۇمىپ قويدىق.
وزگە ۇلتتاردى رەنجىتپەيىك دەگەن جەلەۋمەن تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىن قايتارۋدى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ كەلەمىز. وسى ماسەلەگە وراي ەلدى مەكەندەردە جيىن جاساۋ، ولاردى جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردا قاراۋ سەكىلدى پروسەستەردەن ارىلمايىنشا قازاقتىڭ ءسوزى ەشقاشان دا وتپەيتىنىنە كۋا بولىپ ءجۇرمىز.
ەڭ الدىمەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى كارتاسى جاسالۋى كەرەك سەكىلدى. بۇل كارتاداعى جەر-سۋ اتاۋلارى تۇگەل دەردىك قازاق تىلىندە جازىلۋى كەرەك. ماسەلەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن قوستاناي تەمىرجول بەكەتى «كۋستاناي»، تاراز ۆوكزالى «دجامبۋل» بولىپ جازىلىپ كەلەدى.
قوستاناي قالاسىندا سارىارقاعا ءمالىم ءۇش بي ناۋرىزباي قازىباي ۇلى، توقسان جاباي ۇلى، شەگەن مۋسين ەسىمدەرىن كوشەلەرگە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس اياقسىز قالدى.«بيلەر ينستيتۋتىنىڭ دامۋى» دەگەن تاقىرىپتا ايماقتىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيا قورىتىندىسىندا ارقاعا اتى جايىلعان ءۇش ءبيدىڭ ەسىمىن قوستاناي قالاسىنىڭ كوشەلەرىنە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانعان بولاتىن. سول جولى كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋگە موراتوريي جاريالاندى دەگەن سىلتاۋ ايتىلدى دا، كەيىن بۇل تاقىرىپتى ەشكىم دە قوزعامادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن الاش قايراتكەرلەرى ەلدەس ومار ۇلى، ءبىلال اسفاندياروۆ، قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى مۇحامەدجان قارابايەۆ، اقسۇلۋ ورىسباي قىزى، سەركە قوجامقۇلوۆ، حاكىمجان ناۋرىزبايەۆ، ءومىرزاق سۇلتانعازين، ت.ب. تۋرالى دا اڭگىمە كوتەرىلگەن. بۇل ۇسىنىستاردىڭ بىردە ءبىرى قابىلدانعان جوق.
قازىرگى «قازاق ءتىلى» قوعامى نە ساردارى جونىنە كەتىپ، ساربازدارى بىتىراعان، نە ساربازدارى بەت-بەتىنە كەتىپ، جالعىز ساردارى قالعان قولعا ۇقسايدى.تىلىمىزگە قاۋلاعان ورتتەن قورعاعانداي جاناشىرلىق كورسەتىپ، قاراڭعىدا قالعان اۋىلدا جارىق جاندىرعانداي قىلۋ ءۇشىن مەملەكەتتەگى بەرۋ ماسەلەسى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ ءتىل تۋرالى زاڭدا ارنايى قاراستىرىلۋى كەرەك. ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇزعان مەكەمە باسشىلارىنا اۋەلى ەسكەرتۋ جاساپ، كەيىن ايىپ سالىنسا، وعان دا كونبەسە، قاتاڭ جازالانسا، سالىنعان ايىپتان تۇسكەن قارجى ءتىلىمىزدى دامىتۋعا جۇمسالسا، ونىڭ پايداسى وراسان زور بولاتىنىنا كۇمان كەلتىرۋ قيىن.
مەملەكەتتى التىن وتاۋ دەپ بەينەلى تۇردە ايتاتىن بولساق، اكەسى مەن شەشەسى قازاق تىلىندە سويلەمەيتىن وت باسىندا بالانى قازاقشا سويلەتەمىن دەۋ بەكەرشىلىك. انا تىلىندە ەڭ الدىمەن پرەزيدەنت اپپاراتى، پارلامەنت، اكىمدەر سويلەۋى كەرەك. سويلەي الماسا، اكىم بولماي، باسشى بولماي، ورىنباسار بولسا، قوسشى بولسا دا، جەتىپ جاتىر. ال ۇلتتىق يدەولوگياعا جاۋاپتى ورىنباسارلار ەكى ءتىلدى تولىق مەڭگەرمەسە، مەڭگەرگىسى دە كەلمەسە، ولاردان نە قايىر؟!
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىرگەتاسى بالا باقشا مەن مەكتەپ دەسەك، سول باقشالار مەن مەكتەپتەردى تەك قانا انا تىلىندە تالىم-تاربيە بەرەتىن وقۋ وردالارى قىلىپ قايتا قۇرۋعا نە كەدەرگى؟! باياعى جالپاقشەشەيلىك. قازاق مەكتەبىندە مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرىپ، ورىس ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتسا، وزگە ۇلت العىس ايتپاسا، قارعىس ايتپايتىنى انىق. ال جەتىمحانالارداعى تالىم-تاربيە سولتۇستىك وڭىردە تەك قانا ورىس تىلىندە ەكەنى بەلگىلى. ولار ەر جەتكەن سوڭ ءوز ەلىن وگەي سانايتىن ۇرپاق بولماسىنا كىم كەپىل؟! احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقان مەكتەپتەگى ءبىلىم العاشقى جىلدارى تەك قانا انا تىلىندە بەرىلۋى كەرەك دەگەن «باستاۋىش مەكتەپ» تۋرالى («قازاق» گازەتى، 1914 جىل) تاماشا ويدىڭ مينيسترلەردىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىقپايتىنى تۇسىنىكسىز.
قوستاناي وبلىسىنداعى 600-گە جۋىق مەكتەپتىڭ قازاق تىلىندەگىسى 150-دەن اسپايدى، ارالاس مەكتەپ سانى دا (136) وسى شامالاس. ەڭ سوراقىسى، كەيىنگى ۋاقىتتا قازاق مەكتەبىنەن كورى ورىس مەكتەبىنە باراتىن وقۋشىلار سانى كوبەيىپ بارادى.
رەسەيلىك باق-تىڭ قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە ىقپالىنان دا ارىلا الماي وتىرمىز. قوستاناي وبلىسىنداعى جۇزدەن استام گازەت پەن جۋرنالدىڭ تازا قازاق تىلىندە شىعاتىنى بىرەن-ساران. اۋداندىق جانە قالالىق گازەتتەردىڭ اتى قازاقشا دا، زاتى باسقا. ماسەلەن، قارابالىقتا «اينا»، قوستاناي اۋدانىندا «كوزقاراس»، قوستاناي قالاسىندا «قوستاناي» دەگەن گازەتتەر جارىق كورەدى. ماتەريالداردىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە، قازاق تىلىندە ارا-تۇرا نە جالعىز بەت، نە ايقارما بەتتەر بەرىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق سوعان دا ءماز.
«كورشىڭ سوقىر بولسا، كوزىڭدى قىس» دەگەن ماتەل قازىرگى ۋاقىتتا بىزگە ارناپ ايتىلعان ءتارىزدى. ال كورشى مەملەكەتتەگى قازاقتاردىڭ نە مەكتەبى،نە تەاترى، نە انا تىلىندە شىعاتىن باسىلىمى جوق. وعان سۇراۋ سالىپ جاتقان قازاق ۇكىمەتى دە جوق. ورىستار دا بىزدەن ۇلگى الىپ، ءبىر اسسامبلەيا قۇرسا، باعى جانار ما ەدى، قايتەر ەدى؟! الداعى ءىستى اللا بىلەدى.
اقىلبەك شاياحمەت،
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
پىكىر قالدىرۋ