قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى «500 زاماناۋي ءبىلىمدى يمامدار» جوباسىن باستاپ، سوڭعى جىلدارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءدىني بىلىممەن قاتار زامانعا ساي زايىرلى ءبىلىم الۋىنا نازار اۋدارۋدا. زاماناۋي ءبىلىمدى يمام بەينەسى مەن ونىڭ قوعامداعى ءتيىستى ءرولىن ايقىنداۋ ءۇشىن «شاپاعات» دەسترۋكتيۆتى اعىمداردان جاپا شەككەندەرگە كومەك ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، تەولوگ اتاشيەۆ ايبەك اسقاربەكۇلىمەن بولعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
- ايبەك اسقاربەك ۇلى، يمام دەگەنىمىز كىم؟
- كوپشىلىگىمىز كۇندەلىكتى سانادا يمامدى تەك قانا ءدىني راسىمدەردى وتكىزۋشى ادام دەپ قابىلداپ قالعانبىز. ال يسلام مادەنيەتىندەگى يمامنىڭ ورنى جانە قازىرگى زامانداعى ونىڭ الدىنا قويىلاتىن الەۋمەتتىك تالاپتار تۋرالى ويلاناتىن بولساق، ونىڭ بەينەسىندە مىندەتتى تۇردە بولۋى ءتيىس زاماناۋي قۇزىرەتتىلىكتى بايقاۋىمىز كەرەك ەكەنىن تۇسىنەمىز.
يمامدىق – جاۋاپكەرشىلىگى مول، پارىزى مەن مىندەتى كوپ قىزمەت. ويتكەنى، يمام قول استىنداعىلارعا جاۋاپتى ءارى ولار ءۇشىن سۇرالادى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س): «يمام – باسشى، ءارى قولاستىنداعىلارعا جاۋاپتى»–دەگەن. بۇل دەگەنىمىز – پايعامبارىمىز (c.ع.س) اللا تاراپىنان جەتكىزگەن اماناتىن كەلەر ۇرپاققا جالعاستىراتىن، ادامداردى جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان بويىن اۋلاق ۇستاۋ جولىن نۇسقايتىن ماڭىزدى قىزمەتتىڭ ءبىرى.
- وسى تۇرعىدان يسلام تاريحىنداعى العاشقى يمامداردىڭ باستى ونەگەسى قانداي؟
- يسلام تاريحىنداعى العاشقى يمام – اللا تاراپىنان ادامدارعا تۇسكەن يگى ىستەردى جەتكىزۋشى، ەكى دۇنيە ساردارى مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س). العاشقى يمام مۇسىلماندىق راسىمدەر مەن پارىزداردى ورىنداۋمەن قاتار، ەڭ باستىسى الەۋمەتكە يسلام دىنىندەگى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ءمان-ماعىناسىن انىق جەتكىزە بىلگەن ىزگى جان. پايعامبارىمىز (س.ع.س) جازۋ،سىزۋ بىلمەسە دە اۋىزىنان شىققان ءاربىر ءسوزى مەن ءىس ارەكەتتەرى ءىلىم مەن دانالىققا تولى بولدى.
قازاقتار – ءدىنىن ارداقتاعان، ءدىن ناسيحاتشىسى – مولداسىن قادىرلەگەن حالىق. ەل اراسىندا «بۇعان مولدەكەڭ نە دەيدى ەكەن؟» دەگەن ءسوز بەن تانىم-تۇسىنىك كەڭىنەن تاراعان. ياعني، سول مولدالار ءومىردىن كەز كەلگەن سۇراعىنا جاۋاپ بەرە العان. سوندىقتان، يمامداردىڭ قاراپايىم حالىقتىڭ وسى تۇسىنىگىنە ءارقاشان ساي بولۋى، جاماعات الدىندا دىندارلىعىمەن عانا ەمەس بىلىمدارلىعىمەن دە تانىلۋى مىندەتتى. بۇل تەك زامان تالابى عانا ەمەس، بۇل ەڭ باستى العاشقى يمامنىڭ جولى.
- زايىرلى قوعام مەن يمامداردىڭ ارا قاتىناسى قانداي بولۋى كەرەك؟
- جالپى، يسلام ءدىنىمىز بەيبىتشىلىك پەن جاسامپازدىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان، ادامدار اراسىنداعى تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى تۋ ەتكەن ءدىن ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ەندى وسى ىزگى ءدىننىڭ قىزمەتشىسى، ياعني بۇگىنگى زايىرلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان يمامدارىمىزدىڭ ءرولى وتە مىقتى بولۋى ءتيىس. سەبەبى زايىرلى قوعام دەگەنىمىز – مەملەكەت پەن ءدىن وزىنشە بولەك، اۆتونومدى ءومىر سۇرەدى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن عيبادات ۇيلەرى ءوز كەڭىستىكتەرىندە قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىرادى. زايىرلى مەملەكەتتە ءدىني قۇقىق ەمەس، ادامنىڭ دىنگە دەگەن قۇقىعى الەۋمەتتىك زاڭدىلىقتار شەڭبەرىندە قاراستىرىلادى. مەملەكەتتىڭ ءومىرى ازاماتتىق زاڭ نورمالارىمەن باسقارىلادى، الايدا مەملەكەت ءدىننىڭ ىشكى عيبادات ەتۋ ىستەرىنە ارالاسپايدى. ءوز كەزەگىندە ءدىننىڭ تىرشىلىگى ءدىني نورمالارمەن رەتتەلەدى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا باس سۇقپايدى. ادام، ازامات قانداي كوزقاراس، نانىم نە سەنىم ۇستانامىن دەسە دە ءوز ەركى. كونستيتۋسيادا كورسەتىلگەن ار مەن ۇجدان بوستاندىعى تالاپتارى ادامدى سەنىمىنە جانە كوزقاراسىنا بايلانىستى قۋدالاۋعا تيىم سالىنادى. ياعني، ءدىن زاڭمەن قورعالادى. يمامدارىمىز ەڭ الدىمەن زايىرلىلىقتى دۇرىس ءتۇسىنىپ جانە جاماعاتقا دۇرىس ءتۇسىندىرۋى كەرەك.
- جوعارىدا يمامنىڭ زاماناۋي قىرلارىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. سونىمەن، زايىرلى قوعامعا قاجەتتى يمامنىڭ زاماناۋي كەلبەتىن قىسقاشا سيپاتتاپ بەرسەڭىز؟
- ءدىن قىزمەتكەرلەرى كەز-كەلگەن جاعدايدا حالىقتىڭ قۋانىشىنا دا قايعىسىنا دا ورتاق بولىپ، ءارقاشان حاققا قىزمەت پەن حالىققا قىزمەتتى قاتار جۇرگىزە بىلگەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. يمام شاريعاتتان ۇكىم ايتسا، جۇرت سوعان قۇلاق اساتىن، ءدىن ادامى رەتىندە وعان بويۇسىناتىنداي ونىڭ بويىندا ءاردايىم پاراساتتىلىق بايقالۋ كەرەك.
ءقازىر تەحنولوگيا مەن ءبىلىمنىڭ دامىعان زامانى، ياعني جاھانداق ساياسات جىلدام قارىشتاعان XXI عاسىر، سول سەبەپتى حالىق اراسىندا يمامعا جۇكتەلەر مىندەت وتە زور بولىپ وتىر. بۇگىنگى كۇندەگى زامان تالابىنىڭ بارلىعىنا تولىققاندى جاۋاپ بەرەتىن جان-جاقتى ازامات قانا بولىپ قويماي، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى قاتار جۇرەتىن ۇستاز، ادام جانىن تۇسىنە الاتىن پسيحولوگ، تاربيەشى، ون ساۋساعىنان ونەر، تىلىنەن بال تامىزىپ سويلەگەندە ءسوزدىڭ مايىن تامىزاتىن شەشەن، كوڭىلدەردىڭ كىلتىن تابۋشى رۋحاني كوسەم، وتباسىندا اياۋلى اكە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن، سونىمەن قاتار امبەباپ ادام بولۋى ءتيىس. مىنە، زايىرلى قوعامداعى يمامنىڭ زاماناۋي كەلبەتى وسىلاي بولسا كەرەك-تى.
- يمام بولۋ ءۇشىن تەك قانا ءدىني ءبىلىم ازدىق ەتەدى دەگەنىنىز عوي؟
- بۇل سۇراققا بىلاي جاۋاپ بەرىپ كورەيىن. زامانىنا ساي ادامى بولۋ قاشان دا زاڭدىلىق. ۋاقىتتىڭ ءۇنىن تاپ باسىپ، اعىمىنا ساي بەيىمدەلە ءبىلۋدى ءبىرىنشى كەزەكتە تالاپ ەتەتىندىگىمىز تۇسىنىكتى. دەگەنمەن بۇگىنگى الەمدىك جاھاندانۋ ءۇردىسى قۇلاشىن كەڭگە سەرمەگەن زاماندا قانداي دا بولماسىن جاعدايدىڭ بايىبىنا بارۋمىز دا ءومىر تالابى. قاسيەتتى قۇراننىڭ العاشقى اياتى «وقى» دەپ كەلگەنى بەلگىلى. ولاي بولسا العاشقى اياتتا وقۋ بۇيىرىلىپ تۇر. ءبىراق اياتتا قاي ءىلىم سالاسىن وقۋ ايتىلماعان. سول ءۇشىن دە ادام ومىرىندە ءدىني ءىلىمنىڭ جانە دۇنيەۋي ءىلىمنىڭ دە الاتىن ورنى ەرەكشە. ولاي بولسا ادامزات ءۇشىن بارلىق ءبىلىم سالاسىن ۇيرەنۋ قامتىلىپ تۇر. ال، ەندى ادامدارعا ۇلگى بولاتىن يمامداردىڭ تەك ءدىني بىلىممەن شەكتەلمەي جان-جاقتى ءبىلىمدى بولۋى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. يمام – يسلامنىڭ ايناسى بولۋعا مىندەتتى.
- وسىعان وراي، قمدب-نىڭ «500 زاماناۋي ءبىلىمدى يمامدار» اتتى باستاماسى وسى باعىتتاعى ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە شەشۋگە باعىتتالعان سياقتى. ءسىزدىڭ وسى جوبا تۋرالى پىكىرىنىز؟
- جوعارىدا ايتقانىمداي يسلامدى ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرۋدە يمامداردىڭ اتقارار جۇگى جەڭىل ەمەس. قمدب دا ءوز كەزەگىندە يمامداردىڭ بىلىكتىلىگى مەشىت توڭىرەگىندە قالماۋى ءتيىس ەكەندىگىن ەسكەرىپ «ءححى عاسىر يمامى» دەگەن جوبا اياسىندا جەر-جەرلەردە ءدىن قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ينتەللەكتۋالدى سايىستار ۇيىمداستىرىپ، وتكەن جىلى تۇڭعىش رەت «يمامدار فورۋمىن» وتكىزدى. بۇنىڭ بارلىعى – يمامداردىڭ قازىرگى قابىلەتى مەن ءبىلىمىن ودان ءارى دامىتۋ، ءدىن قىزمەتكەرلەرىن يگى جۇمىستارعا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن جاسالىنىپ جاتىر دەپ بىلەمىن. بۇل جوبا دا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ قارا شاڭىراعى بولىپ تۇرعان ءمۇفتيات قولعا العان يگى ىستەردىڭ ءبىرى جانە جەمىستى بولادى دەپ سەنەمىن.
- يمامداردى دايارلاۋدا شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرى قانداي؟
- بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن، قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ بودانىنداعى جىلدارىندا ءدىن ماماندارىن دايىنداۋدا كەنجەلەپ ءتىپتى مۇلدەم دايىندالمادى دەسەك تە بولادى. جالپى، ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولى ارتقان سايىن، سول قوعامنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الاتىنداي ءدىن ماماندارى مەن ءدىني قىزمەتشىلەردى دايىنداۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن كۇردەلى ماسەلە. بۇل رەتتە شەت ەلدەردىڭ اتاپ ايتقاندا، اراب، تۇرىك ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى وتە مول. ءدىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋ جۇيەلى تۇردە كۇن تارتىبىنە قويىلعان دەسەك تە بولادى. ويتكەنى ولاردا دايىندايتىن ماماندار دا بازاسى دا جابدىقتالعان. ءتىپتى جاس جەتكىنشەكتەردىڭ اراسىنان ارنايى بەيىم بالالاردى باستاۋىش مەكتەپتەن باستاپ كەزەڭ كەزەڭىمەن ابدەن شىڭداپ دايارلايدى. قىزمەتكە قوياتىن كەزدە دە مامان كوپ بولعاندىقتان ارنايى ەمتيحانداردان وتكىزىپ ەڭ تومەنگى دارەجەلى قىزمەتتەن باستاپ ەرەجەگە سايكەس جوعارىلاتادى. مامان كوپ بولعاندىقتان باسەكە بولادى، ال باسەكە بولعان جەردە ساپا مەن ناتيجەنىڭ بولۋى ايدان انىق ماسەلە. اۋزىمىزدى قۇر شوپپەن سۇرتۋگە بولماس، بىزدە دە تاۋەلسىزدىك العان باستاپقى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنان ءدىنتانۋ، يسلامتانۋ ماماندىقتارى اشىلدى، جانە قمدب-نىڭ جانىنان مەدرەسەلەر جۇمىس جاساۋدا.
- ايبەك مىرزا، يسلام تاريحىندا ءدىني بىلىممەن زاماناۋي زايىرلى ءبىلىمدى ۇشتاستىرا بىلگەن تۇلعالاردان كىمدەردى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
- يسلام وركەنيەتىنىڭ ەۋروپاعا قالاي ىقپال ەتكەندىگىن، زاماناۋي قوعامدار اراسىندا دا قانشالىقتى جوعارى دارەجەگە يە ەكەندىگىن بايىپتاپ قارايتىن بولساق يبن سينا، ءال-فارابي، يبن-رۋشد جانە يمام عازالي سىندى فيلوسوفتار مەن عالىمدار ەۋروپالىقتار تاراپىنان تانىلعاندىعى بەلگىلى. الگەبرا، گەومەتريا، استرونوميا، مەديسينا عىلىمدارىنداعى العاشقى دامۋلار دا ءدىن عۇلامالارىنىڭ تاراپىنان جاسالعاندىعى ءمالىم. ءتول ءمازحابىمىزدىڭ قۇرۋشىسى ءابۋ حانيفانى، يمام ءشافيدى، يمام فاحرۋددين ءار-رازيدى ت.س.س كوپتەگەن عۇلامالار تەك قانا ءدىني ءبىلىم ەمەس دۇنيە ىلىمدەرىن دە قاتار الىپ جۇرگەندىگى بىزگە تاريحتان بەلگىلى. قازاق قوعامىنداعى ءسادۋاققاس عىلماني اتامىزدى الساق تا، اقىن، اعارتۋشى، كەمەڭگەر دەپ تانيتىن قۇنانبايدىڭ ۇلى حاكىم ابايدى الساق تا ەكى ءبىلىمدى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتار الىپ جۇرگەندىگىن كورە الامىز. بولاشاقتا ءبىزدىڭ دە بالالارىمىزدىڭ اراسىنان ءدىن ءىلىمىنىڭ عالىمدارى بولۋىمەن قاتار زاماناۋي زايىرلى ءبىلىمنىڭ جۇيرىكتەرى جاراتقاننىڭ قالاۋىمەن بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن.
سۇحباتتاسقان: سابىر سانسىزباي
پىكىر قالدىرۋ