مەن – ءومىرىمنىڭ 43 جىلىن ۇستازدىقپەن وتكىزىپ كەلە جاتقان اداممىن. قازىرگى الەمنىڭ دامۋ قارقىنىنا ىلەسۋ ءۇشىن، ۇرپاقتارىمىزدىڭ ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ەسكى سۇرلەۋ سوقپاقپەن جۇرە بەرمەي، ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك. ارينە، قولعا الىنىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ  ءالى وڭ ناتيجە بەرمەي، ورتا جولدا قالىپ قويىپ جاتقانى وتە وكىنىشتى. ءبىراق جاس مەملەكەتتىڭ ءوز جولىن انىق تانىپ، تابۋى ءۇشىن وسىلاي ىستەمەسكە  امالى دا جوق قوي. ءبىزدىڭ بۇرىنعى ەسكى سوقپاعىمىزدى اڭسايتىنىمىز راس، سەبەبى ءبارى تۇسىنىكتى، ءبارى ءبىر ىزگە تۇسكەن ەدى. الايدا وعان  جەتۋ ءۇشىن دە قانشا وزگەرىستەر، قانشا رەفورمالار جاسالىپ ەدى عوي. اقىرىندا، ايتەۋىر، ءبىر دۇرىس-اۋ دەگەن جولعا ءتۇسىپ ەدىك.

ءقازىر جاس مەملەكەتتىڭ ۇكىمەت باسىنا جاستار كەلىپ جاتىر. ولاردىڭ دۇنيە تانىمى كەڭ، بىلىمدەرى  جاڭاشا، ويلارى وزىق.

مەنىڭ ويىمشا، قولعا  الىنايىن دەپ جاتقان رەفورمانىڭ قابىلداۋعا بولاتىن باپتارى بارشىلىق ەكەن.

1.مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋ. بۇل ساتىعا الدىمەن ەڭكەيگەن كارى، سونان سوڭ ەڭبەكتەگەن بالا دا قۋانا كەلىسۋى كەرەك. سولاي بولادى دا دەپ ويلايمىن. سەبەبى، بىرىنشىدەن،  كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە (ەسكىنى كوكسەي بەرەتىندەر ءۇشىن)  ءاربىر، ءتىپتى ەڭ كىشكەنتاي دەگەن اۋىلدىڭ وزىندە، ياسلي-بالا باقشا بار بولاتىن. ويتكەنى ءبىر دە ءبىر ايەل ۇيدە جۇمىسسىز وتىرمايتىن، اۋەلى بوسانعاننان كەيىنگى دەمالىستىڭ ءوزى 70-اق كۇن بولاتىن. تەك ءالى قايراتى قايتپاعان، شيراق اجەلەرى بار ءۇيدىڭ بالالارى عانا ۇيدە تاربيەلەنىپ وسەتىن. سوندا ولار باقشاعا باراتىن بالالارعا قىزىعا قارايتىن. بالا باقشادا سابيلەر كوپشىلىكپەن ارالاسىپ، ۇجىمدا قاۋىمداسىپ ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلەدى، كوپشىل بولىپ وسەدى. ءار ەلدى مەكەندەگى ءار بالا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە، ءبىلىم بەرەتىن ارنايى ورىندا تاربيەلەنىپ ءوسۋى كەرەك. 

ەندى ەكىنشى ماسەلە،مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىمنىڭ ساپاسى، وسى سابيلەردى ياسلي- بالا باقشادا تاربيەلەۋشىلەر جايى. بۇل جاعى باعدارلامادا جاقسى اشىلىپ ايتىلعان. ءبارى سول مەكەمەلەردە ەڭبەك ەتەتىن پەداگوگتارعا بايلانىستى بولاتىنى ەش داۋ تۋدىرمايتىن، تالقىلاۋعا دا جاتپايتىن قاعيدا عوي دەپ ويلايمىن، سوندىقتان باعدارلاماداعى بارلىق باپتاردىڭ دۇرىس ورىندالۋىن عانا تىلەيمىن.

ورتا ءبىلىم بەرۋ. ەڭ كوپ داۋ تۋدىرىپ، ءار اتا-انانى الاڭداتىپ وتىرعان دا ءبىلىم بەرۋدىڭ وسى ساتىسى. سەبەبى كەزىندە ءار اتا-انانىڭ ءوز باسىنان وتكەن، ەندى  بالاسىمەن بىرگە قايتا  وتەتىن ساتىسى. قازىرگى قوعامدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر – ستالين داۋىرىنەن باستاپ نەشە وزگەرىستى، قايتا قۇرۋدى، جاڭارۋدى -  ءبارىن باسىنان وتكەرگەن ۇرپاق. ورتا، جوعارى ءبىلىمدى سول زاماندا السا دا، قۇدايعا شۇكىر، قوعامداعى وزگەرىستەر مەن شايقالىستارعا توتەپ بەرەر يممۋنيتەتى جوعارى ۇرپاق ەكەنىن دالەلدەپ كەلە جاتىر. جاڭا زامان اعىمىنان دا قالىپ جاتقان جوق، الەمگە تانىمال عالىمدار دا شىقتى، كەزىندە مەكتەپتە نەمىس تىلىنەن باسقا ەستىمەگەن تىلدەردى دە، اتىن دا ەستىمەگەن كومپيۋتەردى دە يگەردى.  بۇل ۋاجبەن ايتپاعىم، بۇرىنعى  ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن تۇبەگەيلى باس تارتۋعا بولمايدى دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە. ارينە، كوپ ءتىل ءبىلۋ جاقسى-اق. ءبىزدىڭ دانىشپان بابالارىمىز «جەتى ءتۇرلى عىلىم ءبىل، جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىل» دەپ وسيەت ەتىپ كەتكەن عوي.

ارينە، الەم ءتىلى-اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت. تەك دالانى الاسارتپاي، تاۋلاردى بيىكتەتۋدىڭ امالىن قاراستىرعان ءجون. جالپى، قازاق بالالارى وتە دارىندى، زەرەك. ولارعا شەتەل تىلدەرىن مەكتەپتە دۇرىس وقىتسا، ءتاپ-تاۋىر سويلەپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ بەتىن ءبىر جاققا بۇرىپ، سول جولمەن تۋرا جۇرە بەر دەسە، ور بولسا، قارعىپ ءوتىپ، قامال بولسا، بۇزىپ ءوتىپ، جۇرە بەرەتىنى بار ەمەس پە! سوندىتان بۇل ماسەلەدە «شاش ال دەسە باس الماي» اباي بولىپ، تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ ۇستاۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ قاجەت. مىسالى، اعىلشىن ءتىلىن تەك ءپان رەتىندە ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتسا جەتكىلىكتى. ال وزگە پاندەردى وقۋشىلار وزدەرىنىڭ انا تىلىندە وقىپ-ۇيرەنۋى، مەڭگەرۋى قاجەت. ال جەكە پاندەردى اعىلشىن تىلىندە تەك بەيىندى مەكتەپتەردە، سول ءپاندى تاڭداپ، ەرتەڭ سول سالانىڭ مامانى بولاتىن وقۋشىلارعا عانا وقىتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.  ەگەمەن مەملەكەت بولىپ، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىن العالى  شيرەك عاسىر عانا بولسا دا، ادام ءۇشىن اجەپتاۋىر ۇزاق ءومىر. ال سول ءوز انا ءتىلىمىزدى ءالى دە  سول دەڭگەيگە كوتەرە الماي كەلەمىز. وسى جاعىن دا ويلاۋىمىزدىڭ ءمانى زور.

بارلىقمەكتەپكە عالامتور نە ءۇشىن قاجەت؟بۇل ەشقانداي كۇمانسىز، داۋسىز باپ دەپ ويلايمىن. عالامتوردىڭ پايداسى مەن ارتىقشىلىعىن ءقازىر ءاربىر وتباسى كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىر. تەك «اتتەگەن-ايى» عالامتور جەلىسىنىڭ بارلىق شالعاي اۋىلدارعا جەتە قويماعانى. پەداگوگتار  تەگىس ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارىنان دۇرىستاپ ءوتىپ، ءار وتباسىندا عالامتورعا قوسىلعان كومپيۋتەرلەرى بار بولسا، اۋىل مەكتەپتەرى مەن قالا مەكتەپتەرى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىلىمى ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، اۋىل بالاسى ءبىلىم جاعىنان قالا بالاسىمەن باسەكەلەسۋگە قابىلەتتى بولسا! ءار ۇستازدىڭ دا، ءار اتا-انانىڭ دا ودان باسقا ارمانى بولا ما!

ادام باسىنا قارجىلاندىرۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى. بۇل باپ تا كوپشىلىكتەن قولداۋ تابادى دەگەن ويدامىن. تەك ءبارى اشىق، ەسەپتى بولسا. قولىنا بيلىك العاندار تەك ءوز قارا باستارى مەن ءوز قالتالارىن، ءوز بالالارىنىڭ عانا قامىن ويلايماي، «ەلىم، حالقىم» دەپ ادال ەڭبەك ەتىپ، ادال جۇمساسا. ول ءۇشىن ەسەپتىڭ، ءار تيىننىڭ جاريالى بولۋىن قاداعالاۋ كەرەك.

تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ. بۇل ساتىنىڭ ەگەمەندىك العان جىلدارى اقساپ قالعانى شىن. ەندى دۇرىس بەتبۇرىس جاسالدى. ورتا مەكتەپتىڭ ءار وقۋشىسىنا پەداگوگتار كاسىپتىك باعدار بەرىپ، الدىنداعى وقۋشىعا قابىلەتىنە قاراي جول سىلتەپ وتىرۋعا ءتيىس. تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم الۋ دەگەن قورلىق ەمەس، كەمسىتۋ ەمەس، ۋاقىتتى بەكەر وتكىزبەي، ەرتەرەك ەسەيۋ، ەرتەرەك مال تاۋىپ، جان باعۋ ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. تەحنيكانىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، ونى جوندەپ، قۇراستىرۋ دا، تەمىردەن، اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيىپ، ويۋ-ورنەك جاساۋ دا ونەر ەكەنىن ءار وقۋشىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. ورتا مەكتەپتە ون ەكى جىل بوسقا ۋاقىت وتكىزىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي، سونان سوڭ «جۇمىس جوق» دەپ اتا-اناعا ماسىل بولىپ وتىرۋدىڭ نامىس، ۇيات ەكەنىن ۇقتىرۋ كەرەك. اتا-انالارعا دا تەحنيكالىق ءبىلىم الۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن جەتكىزۋ قاجەت. مەكتەپ پەداگوگتارى وسى جاعىنا كوپ كوڭىل بولۋلەرى ماڭىزدى. «ەگەر مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى. ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى – قازاقتىڭ اۋليەسى سول» دەگەن اباي سوزدەرىن ءار اتا-انانىڭ دا، ءار وقۋشىنىڭ دا جادىنا جەتكىزگەن ءجون.

تجكب ساپاسى قالاي ارتتىرىلادى؟ شىن مانىندە كاسىبي شىڭدالعان،  بىلىكتى مامان دايىنداۋ ءۇشىن دۋالدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قاجەت ەكەنى ، بۇل ماسەلەنىڭ سوڭعى جىلدارى بەلسەندى تۇردە ايتىلىپ، كوتەرىلىپ جۇرگەنى زامان تالابىنان تۋىنداعان. بۇل جاعىنان بىزگە كەڭەس داۋىرىندەگى سەلولىق، قالالىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەر، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اپتاسىنا ءبىر كۇن كاسىپتىك تاجىريبەدەن وتەتىنى ۇلگى بولا الادى. سونى قايتا جانداندىرۋ قاجەت. «سەرپىن» سياقتى ارنايى الەۋمەتتىك جوبالاردىڭ بولعانى دۇرىس شەشىم.

عىلىم، ءبىلىم جانە ءوندىرىستىڭ ينتەگراسياسى نە بەرەدى؟ بۇل ءۇش جاققا دا پايدالى، ءتيىمدى بولماق . كوز ىلمەي وتىرىپ جاتتاپ الىپ، ەمتيحاندا نەمەسە ساباقتا توبەگە قاراپ تۇرىپ زۋىلداتىپ ايتىپ شىعاتىن تەوريادان ، ءتىپتى ءبىلىمدى، بىلىكتى ماماننىڭ ويلاپ تاپقان ءبىر جاڭالىعى، جوباسى، ول ەگەر وندىرىسكە ەنگىزىلىپ، پايداعا جاراماسا، ەش ناتيجەسىز، ەش كەتكەن ەڭبەك بولماق. سوندىقتان مەكتەپتە العان ءبىلىمدى جوعارى وقۋ ورنىندا تەوريامەن تولىقتىرىپ، ونى ىسكە اسىرىپ، پايداعا جاراتقاندا عانا، ءوندىرۋشى ورىندار، مەكەمەلەر، كاسىپورىندار عالىمداردىڭ جاڭالىقتارىنا قۇلاق سالىپ، ۇكىمەت ونى ىسكە اسىرۋعا قاراجات بولگەندە عانا، سيكل اياقتالدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ولاي بولماعاندا، مەكتەپكە، جوعارى وقۋ ورىنا شىعارىلعان قاراجات جەلگە ۇشقانمەن بىردەي بولادى.سوندىقتان باعدارلامادا ايتىلعان باپتار تولىق ىسكە اساتىن بولسا، عىلىمي تەحنولوگيالارىمىز وركەندەپ، ورگە باسادى دەگەن ويدامىن.

ۇلتتىقستۋدەنتتەر ليگاسى نە بەرەدى؟ بۇل باپتىڭ دا بەرەرى مول. ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ دەگەندى ءار ادام بىلەدى. سوندىقتان كومپيۋتەر مەن تەلەفوننان باس كوتەرمەيتىن قازىرگى جاس ۇرپاققا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا كوڭىل بولىنگەنى وتە دۇرىس. ءقازىر قىزداردىڭ تەمەكى شەگۋى جيىلەگەنى، جىگىتتەردىڭ ەنجار، ءالجۋاز بولىپ كەتكەنى قۇپيا ەمەس. سوندىقتان شىنىققان، شىمىر ۇرپاق تاربيەلەۋ ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ ساۋلىعى. ەرتەڭىمىزدى بۇگىن ويلاعانىمىز، قولعا العانىمىز ءجون.

زەرتتەۋشى جوو نە ءۇشىن كەرەك؟ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن جەكە جوو بولۋى دۇرىس ماسەلە. سەبەبى جوو ءدارىس وقيتىن وقىتۋشىلاردىڭ عىلىممەن اينالىسۋعا ۋاقىتتارى جەتپەيدى جانە كەيبىر وقىتۋشىلار ساباق وتكىزۋگە بەيىمدى بولسا، بىرەۋلەرى عىلىممەن اينالىسقاندى قالار ەدى. مىنە وسى جاعىنان كەلگەندە، بۇل وتە دۇرىس. بۇدان ساباق وتكىزەتىن ۇستازدار عىلىمنان شەتتەپ قالادى دەگەن وي تۋماسا كەرەك، سەبەبى ستۋدەنتتەردى  وقۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ تەوريانى عىلىمي جاعىنان دامىتىپ، ونى ىسكە اسىرۋعا قابىلەتتى ەتىپ دايارلاۋ قاجەت. ول ءۇشىن وتە جاقسى وقىپ، جوو قابىرعاسىندا ءوزىنىڭ عىلىمعا بەيىمدىلىگىن كورسەتكەن، ءوزىنىڭ ويى، جوباسى بار تۇلەكتەردى ارى قاراي سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورنىنا جولداسا، ودان ەلىمىزدىڭ  عىلىمي-تەحنيكالىق جاعىنا مول ۇلەس قوساتىن مامان شىعادى.

عىلىم.  اسىرەسە وندىرىسكە، تۇرمىستى جەڭىلدەتۋگە، قىسقاسى، قاراپايىم ءۇي تىرشىلىگىنەن باستاپ عارىشقا دەيىن قاتىستى تەحنولوگيالاردى دامىتۋ ءۇشىن، دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن عىلىمدى دامىتۋ قاجەتتىگىندە داۋ جوق.  تەك ستار-اپ جوبالار ناقتى ىسكە اسىرىلاتىن، ودان ەلىمىزگە پايدا كەلەتىن بولسا عانا قارجىلاندىرىلاتىن بولۋعا ءتيىس جانە بولىنگەن قارجىنىڭ ورنىمەن جۇمسالۋىن قاداعالاۋ تەتىگى، بولىنگەن قارجىعا بەلگىلى ادامنىڭ جاۋاپتى بولۋى، ودان ەسەپ الىنۋى سياقتى تەتىكتەر قاراستىرىلۋى قاجەت. ميلليوندار مەن ميللياردتاردىڭ وففشور ايماقتارىنا اسىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋدى ويلاستىرعان ءجون.

اقىجانوۆا اقمارجان تاسىبەك قىزى

ف.ع.ك.، حالىقارالىق اقپاراتتتىق  تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتى تىلدەر كافەدراسىنىڭ اسسوسياسيالىق پروفەسسورى.