ءبىلىپ نە بىلمەي ىستەگەن كۇنالارمىزدى كەشىرگەيسىڭ!

...سوڭعى تيىندارىن ساناپ، قار كوشكىنى سياقتى توقتاۋسىز ءوسىپ كەلە جاتقان باعالارعا ۇركە قاراپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ كوزى اشىق ازاماتتارىنا ولجاس اعامىز تاعى ءبىر «ءزىلزالانى» («...بولشايا مينا زالوجەنا پود كازاحستانوم، ي چاسى تيكايۋت» و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «قازاقستانداعى ورىس، كازاك جانە سلاۆيان ۇيىمدارىنىڭ» جيىنىندا سويلەگەن سوزىنەن) كورسەتىپ، ۇيقىلارىن قاشىردى. ساياساتتاعى ءارقاشان ازشىلىقتىڭ قامقورشىسى جانە قورعاۋشىسى بولىپ كورىنۋ ءتاسىلىن ۇستانعان پرەزيدەنتىمىز حالىقتىڭ الدىندا مەملەكەتتىك شەنەۋىنىكتەرگە ساۋساعىمەن سەس كورسەتە وتىرىپ، «ورىسشا بەرىلگەن وتىنىشتەرگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋدى» تالاپ ەتتى. ارينە، ونىڭ سوڭىندا «قازاق ءتىلدى وتىنىشتەرگە قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرمەگەندەردى» دە جازالاۋ ۇعىمىنىڭ تۇرعانى تالاسسىز، ءبىراق پرەزيدەنت، نەگە ەكەنىن اللا بىلەدى، ول جولداردى جۇتىپ قويدى... سوڭعى كەزدەرى پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى زاڭ ەسەبىندە قابىلدايتىن جۇرتشىلىق پرەزيدەنت قول قويعان ق ر «تىلدەر تۋرالى زاڭىنا» (ستاتيا 11. يازىك وتۆەتوۆ نا وبراششەنيا گراجدان. وتۆەتى گوسۋدارستۆەننىح ي نەگوسۋدارستۆەننىح ورگانيزاسيي نا وبراششەنيا گراجدان ي درۋگيە دوكۋمەنتى دايۋتسيا نا گوسۋدارستۆەننوم يازىكە يلي نا يازىكە وبراششەنيا.) سۇيەنەمىز بە، الدە ونىڭ قاباعىن ءتۇيىپ وتىرىپ ايتقان ءسوزىن زاڭ رەتىندە قابىلدايمىز با دەپ دال بولدى...قىسقاسى، تيىن ساناۋ جايىنا قالدى؛ ءقازاقتىلدى قاۋىم «وسى ءبىز زاڭعا باعىناتىن قۇقىقتىق مەملەكەتپىز بە، الدە كورولدىڭ اۋزىننا شىققان ءسوزدى قۇراننىڭ سوزىندەي قابىل الاتىن مونارحيامىز با؟» دەپ دال بولسا، پرەزيدەنتتىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى پرەزيدەنتتىڭ «جۇتىپ قويعان» نە «تاستاپ كەتكەن» ءسوزىن حالىققا جەتكىزۋگە كۇش سالىپ، ارامتەر بولدى، ال ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ شولاق ويلايتىن ازاماتتارى «ون ءبىرىنشى باپتىڭ جويىلعانىنا» ءجۇز گرامم كوتەرسە، تىنىش جاتقان قازاق ەلىنە جوق جەردەن جاساندى ماسەلە تاۋىپ بەرگەن اقىن ءوزىنىڭ ەۆروپاسىنا كەتتى...ساحنانىڭ شىمىلدىعى ءتۇستى.

ساحنا جابىلدى ما؟ جوق. مەنىڭشە، وسى ءبىر ىڭعايسىز قۇبىلىستىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ مەن ءۇشىن جاڭساق دەپ تانيتىن قادامدارىنا، ىس-ارەكەتىنە باعا بەرەتىن كەز كەلگەن سياقتى. مويىنداۋىمىز كەرەك، بىرەۋمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتى ماقتايمىز، ەندى بىرەۋمىز داتتايمىز. بىرەۋلەر ونى «ۇلكەن مينانىڭ» جاتقان جەرىن كورسەتۋشى رەتىندە قابىلدايتىن بولار، ال مەن ول كىسىنى سول مينانى - ساسىق، ۋلى، اسا ءقاۋىپتى مينانى - قويۋشى رەتىندە قابىلدايمىن. مەن ءۇشىن انىقتايتىن ماسەلە بىرەۋ عانا – بۇل ادام سول قادامعا ءبىلىپ باردى ما، الدە اقىلىنىڭ جەتكەن جەرى سول بولدى ما؟ 

اڭگىمە ولجاس اعامىزدىڭ ءبىر وزىندە عانا ەمەس. (اتى شىققان ادام كوزگە كوبىرەك تۇسەدى) بۇل – قوعامدىق قۇبىلىس، ال بۇل ماقالاداعى ولجاس اعامىز – سول قۇبىلىستىڭ تيپتىك وبرازى. 

قوعام كەنەت وزگەرىپ، قالىپتاسقان ءومىر سالتى، ماڭگىلىك دەپ تانىلعان مۇرات-مۇددەلەردىڭ (قازىرگى ۇرپاق كوممۋنيزمدە ءومىر سۇرەدى!، كومپارتيا مەن حالىق ءارقاشان بىرگە!، جاسامپاز سوۆەت حالقى ماڭگى جاساسىن!، ت.ت.) جاساندى، جالعان، الدامشى ۇران، بوس ءسوز، جالعان ساعىم ەكەندىگى انىقتالعاندا، سول زامانداعى مەملەكەتتىك يدەلوگوياعا قىزمەت ەتكەندەر ءدۇبارا، دالباسا كۇيدە قالعانى – تالاسسىز شىندىق. ءبىراق ولاردىڭ ەسىمدەرى، بەدەلى حالىقتىڭ جادىندا جىلدار بويى ساقتالاتىنى دا – ءومىردىڭ شىندىعى. سونىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ تالانتى ادامداردى (اقىندار، جازۋشىلار، ارتىستەر، ت.ب.) باستارىنا كوتەرىپ، بارىنشا قۇرمەت كورسەتەتىن تاماشا قاسيەتىن دە ەسىمىزدەن شىعارمايىق. قازاق حالقى ولاردى شىندىقتى اشىق ايتىپ، ادىلدىكتىڭ جولىنان تايمايتىن ءور مىنەزدەرى ءۇشىن، بيلىككە باس يمەيتىن، جالپاقتامايتىن، جاعىمپازدانبايتىن قايسار مىنەزدەرى ءۇشىن، حالىقتىڭ، قوعامنىڭ مۇددەسىن قايمىقپاي جەتكىزەتىن ازاماتتىقتارى ءۇشىن سىيلايتىن. بالۋان شولاق پەن ماحامبەت، جاياۋ مۇسا مەن ءمادي، اباي مەن شاكارىم، جۇسىپبەك پەن ءمىرجاقىپتاردىڭ ايتقان، جازعان، اۋىزدارىنان شىققان سوزدەرى - ۇلاعات بولسا، ومىرلەرى – ۇلگى بولىپ تابىلاتىن. توتاليارلىق جۇيە تولىق ورناپ، كومپارتيا شەكسىز بيلىك قۇرعان زاماندا، بۇلاردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا الماعان كەڭەس وكىمەتى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشتى. 37 جىلى ارىستارىمىزدى قىرىپ بولىپ، ەندى ءقايتىپ ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتاتىن ەشكىم قالمادى-اۋ دەگەندە، 50-جىلدارى بەكماحانوۆتار مەن ەسەنبەرليندەر تاعى شىقتى. مەنىڭشە، سوندا عانا كومپارتيا جاڭا تاسىلگە كوشتى. حالىقتىڭ ءۇنىن اسىپ-اتىپ توقتاتا المايتىندىقتارىن بىلگەن بيلىك تالانت يەلەرىنە سان ءتۇرلى وداقتار جاساپ (جازۋشىلار وداعى، كومپوزيتورلار وداعى، ت.ت.)، شىعارماشىلىق ۇيلەر سالىپ بەرىپ، كىتاپتارىن شىعارىپ، سىي-سياپاتقا بولەدى. وسى ءتاسىل ارقىلى جەل قايدان سوقسا، سول جاققا جاپىرىلاتىن زيالى قاۋىم پايدا بولدى. ولاردا قۇدايدىڭ بەرگەن تالانتى قالدى دا، ازاماتتىق جوعالا باستادى. ال قازاق، باياعى ادەتپەن، تالانتتى جانداردى - ازامات دەپ قابىلداۋدان تانباي كەلەدى...بۇل – ءبىزدىڭ بالالاىق اۋرۋىمىز.

ەندى قوعام وزگەرىپ، ءدۇبارا كۇيدە قالعان ادامدارعا (تالانتتارعا) كەلەيىك. بۇلار، ارينە، ءبىر مەزەتتە «قازاق ۇلتشىلى» بولا المايدى. مەنىڭشە، بولعىسى دا كەلمەيدى. ونىسىنا تەك قانا تاۋبە دەۋىمىز كەرەك، ەكىجۇزدىلىك ەشكىمگە جاراسپايدى. بۇرىنعى كەڭەستىك يدەولوگيانى جىرلاسا – ءبىر جاعىنان، حالىق تۇسىنبەيدى، سوندىقتان ونداي تاقىرىپتار ابىروي، قۇرمەت اپەرمەيدى، ەكىنشى جاعىنان، ماتەريالدىق پايدا دا كەلمەيدى. دەمەك بۇلاردىڭ جولى بىرەۋ-اق – ءوزىنىڭ كەلمەسكە كەتكەن زاماندا العان بەدەلىن، سول ۋاقىتتا قالىپتاسقان «جۇرتتان جوعارى تۇعىرىن» پايدالانا وتىرىپ، كەمەڭگەر، اقىلگويدىڭ رولىنە كوشۋ. (ارينە، اقىلگويگە دە جول كورسەتەتىن جوعارى ورىن بار. سوندىقتان ولاردىڭ بيلىكپەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋىنە تاڭ قالۋعا بولمايدى). كەمەڭگەر ادامدار قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى الىستان (مۇمكىن، ەۆروپادان...) باقىلاپ، ەلدە پىكىر قايشىلىعى بولعان جاعدايدا ادامداردىڭ، ساياسي كۇشتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ اراسىن ءبىتىستىرۋ ماقساتىندا اتالى ءسوزىن ايتادى، شەشىمىن شىعارادى، تۇسىنبەگەن جاقتى تۇسىندىرە بىلەدى، شاتقاياقتاعان جاقتى ماملەگە الىپ كەلەدى. وكىنىشكە وراي، كەيدە بۇلاردىڭ ءتاسىلى – «ەكەۋىڭ دە كىنالىسىڭدەر، سوندىقتان داۋدى قويىپ، بىتىمگە كەلىڭدەرمەن» عانا شەكتەلەدى. ال كەيدە «الىستان قاراپ، ءبارىن بارلاپ» وتىرعان اقىلگويدىڭ «كەمەڭگەر ءسوزى» داۋلاسىپ وتىرعان جاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋ بولىپ شىعادى. سەرىك ابباس-شاح ءوزىنىڭ ولجاسقا قويعان سۇراعىندا «نەگە قوزدىرعىش اڭگىمەڭىز بىتپەيدى؟» دەگەن سۇراق قويىپتى. «قوزدىرعىش اڭگىمە» - ءدوپ باسىپ ايتىلعان باعا. قۇدايعا شۇكىر، داۋلاسىپ، جانجالداسىپ جاتقان قازاق پەن ورىس قاۋىمىن كورىپ وتىرعان جوقپىن. (جوعارىداعى ورىس ءتىلدى ۇيىمنىڭ جينالىسىنا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كورنەكتى وكىلى حاسەن قوجا احمەتتىڭ شاقىرىلۋى، قاتىسۋى – سونىڭ كۋاسى). ارينە، دەموكراتيالىق ەل بولعاندىقتان، اتا زاڭىمىزدا سان ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ ەركىن ايتىلۋىنا كەپىلدىك بەرىلگەندىكتەن، بىزدە دە بايبالامشىل، بولماعاندى – بولدى دەپ، جوقتان – بار شىعاراتىن ادامدار دا، ۇيىمدار دا جەتكىلىكتى. ولارعا ەكى جاعىن تەڭ ۇستاي وتىرىپ اتالى ءسوز ايتاتىن دا كەمەڭگەر تۇلعالار دا كەرەك. ەڭ باستىسى، ونىڭ سوزدەرى ناقتى، دالەلدەنگەن دەرەكتەر مەن ەلىمىزدەگى قابىلدانعان زاڭداردىڭ باپتارىنا نەگىزدەلۋى شارت. ونداي بولماعان جاعدايدا، «قازاقستاننىڭ استىنا قويىلعان مينانىڭ سىرتىلى» تۋرالى ءسوز – حالىقتىڭ اراسىندا ۇرەي مەن قورقىنىش تۋدىرۋ ءۇشىن ارنايى ايتىلعان داقپىرت بولىپ سانالادى. ۇمىتپاسام، بىلتىر عانا بۇنداي نەگىزسىز داقپىرتتى تاراتقان جانداردى جازالاۋعا ارنالعان باپ تا بار. 

سوڭعى ەكى جالدىڭ ىشىندە قوستاناي، اقمولا، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنداعى قالالار مەن اۋدانداردا، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءورىستىلدى ازاماتتارمەن 70-تەن اسا دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپپىن. ارينە، قوعامدىق مۇددەمەن قاتار ءار ادامنىڭ جەكە مۇددەسى بار. قازاق ءتىلىن ءوزى نەمەسە بالالارى، نەمەرەلەرى بىلمەيتىن جانە بىلگىسى كەلمەيتىن جانداردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقاراسىن دا جاقسى تۇسىنەمىن. ءبىراق پىكىرتالاستىڭ دا ءوزى زاڭى بار ەكەنىن ۇمىتپايىق. ەشقانداي دالەلسىز، دەرەكسىز ايتىلعان سوزدەر – قۇلاعىن تارس جاۋىپ الىپ، «تەك مەنىكى دۇرىس» دەگەن ەركە بالانىڭ ايقايى سياقتى. ەڭ باستىسى، «ورىستىلدىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋشىلاردىڭ» (بۇل ءسوز تىركەسىن تىرناقشاعا الىپ وتىرعانىم تۇسىنىكتى شىعار. جوعارىداعى جيىنداعى ايتىلعان سوزدەر شىن مانىندەگى ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ مۇددەسى ەمەس، ساياسي ويىننىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن توپتاردىڭ قازاق تىلىنە دەگەن بىقسىق قارسىلىقتارى عانا) دالەلسىز پىكىرلەرىنەن مەن ءبىر عانا نارسەنى ءتۇسىندىم: ولارعا، كەشەگى جيىنعا جينالعان ولجاس اعامىزدىڭ مۇددەلەستەرىنە «مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلادى» دەگەن ءسوز دە جاقپايدى، «ورىستىلىندەگى ارىز-وتىنىشتەرگە ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىر دە قاناعاتتادىرمايدى. سەبەبى، بۇل سويلەمدەردىڭ استارىندا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ تەڭدىگى تۇر. ولارعا «ورىستىلدىلەر ءوز تىلدەرىن عانا بىلۋلەرى كەرەك، ال باسقالار ورىستىلدىلەردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول ءتىلدى مەڭگەرۋى، سول تىلدە سويلەۋى قاجەت» دەگەن زاڭ عانا كەرەك. ءالى ەسىمدە، اقمولا وبلىسىنىڭ ساندىقتاۋ اۋدانىنداعى ءورىستىلدى قاۋىممەن كەزدەسۋدىڭ ۇستىندە «تىلدىك كەمسىتۋشىلىك» (ديسكريميناسيا) دەگەندى قالاي تۇسىنەسىزدەر؟» دەگەن سۇراق قويدىم. دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندەگى 30-دارداعى جاس جىگىت: «مەن دۇكەنگە كىرىپ ورىس تىلىندە نان سۇراعاندا، ماعان دۇكەنشى قازاقشا جاۋاپ بەرسە، وسى جاعدايدى ورىس ءتىلىن كەمسىتۋشىلىك دەپ سانايمىن» دەپ جاۋاپ بەردى. «جاقسى، – دەدىم مەن – ال ەگەر ءقازاقتىلدى ازامات دۇكەنگە كىرىپ قازاق تىلىندە سۇراسا، وعان دۇكەنشى ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرسە، بۇل قازاق ءتىلىن كەمسىتۋشىلىك بولىپ تابىلادى ما؟» دەگەن سۇراعىما، «جوق» دەگەن جاۋاپ الدىم. «ەكى جاعداي دا بىردەي ەمەس پە، نەلىكتەن تەك قازاق تىلىندەگى جاۋاپ – تىلدىك كەمسىتۋشىلىك بولىپ سانالادى؟» دەگەن سۇراعىما «بارلىعى ورىس ءتىلىن بىلەدى عوي» دەگەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ جاۋابىن الدىم... 

وكىنىشكە وراي، جوعارىداعى كەڭەستىك پسيحولوگيا سول ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن جانداردىڭ بارلىعىندا بار. مۇمكىن، ولجاس اعامىزدىڭ ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ «جانايقايىن» جاقسى ءتۇسىنىپ، ودان دا ارتىق سوزدەردى ايتۋعا يتەرمەلەگەن سول تۇسىنىك بولار. ..

اللا، ءبىلىپ نە بىلمەي ىستەگەن كۇنالارمىزدى كەشىرگەيسىڭ!

دوس كوشىم

(جازبا مەن سۋرەت فەيسبۋكتاعى پاراقشاسىنان الىندى)