قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە ءدىننىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ءدىن وتكەن تاريحي داۋىرلەردە مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارىن قامتيدى. ورتاعاسىردا مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ دامىپ-وركەندەۋىنە تۇركىلەردىڭ قوسقان ۇلەسى از بولعان جوق. يسلام ءدىنىنىڭ ورتاعاسىرلىق تۇركى ادەبيەتىنە تيگىزگەن اسەرى، ونىڭ سول زاماندا ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىندا كورىنىسىن تاپقان. سونداي-اق ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم ءوزىنىڭ بولمىسىن بۇگىنگى تاڭدا دا سينتەز نەمەسە سيمبيوز تۇرىندە ساقتاپ كەلگەن. [1]

راسىندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا شىعىس شايىرلارىنان، ءدىني كىتاپتاردان ءنار العان، وندا باياندالاتىن تالىم-تاربيەلىك، احلاقي ماسەلەلەردى انا تىلىندە قايتا جىرلاۋعا تىرىسقان اقىنداردا از بولماعان.

جىراۋلار مەن جىرشىلاردىڭ ءبارى دە، العاشقى سوزدەرىن “اللانىڭ اتىمەن” باستاپ، سودان سوڭ عانا نەگىزگى تاقىرىپقا كىرىسكەن. قاراحاندىقتار بيلىگىنەن بەرى حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ جىرلايتىن باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى-دىني مازمۇنداعى شىعارمالار ەدى.

ادەبيەتتانۋشى م.ماعاۋين قازاق ادەبيەتتانۋ مەن ادەبيەت تاريحىنا قاتىستى وي-تۇجىرىمى تۋرالى: “كلاسسيكالىق شىعىس ادەبيەتىندە ءار ءبىر ءسوز اللا اتىنان باستالاتىن. بۇكىل الەمگە ايان اتاقتى داستانداردىڭ بارلىعىندا ەڭ الدىمەن حاق تاعالاعا ماداق ايتىلادى. سودان سوڭ ءجۇز نىسپىلى، ءبىر كەيىپتى پايعامبارعا سىيىنۋ شارت”، – دەپ جازعانىنداي، قولىنا قالام العان اقىندار ولەڭدەرىن “ءبيسميللاسىز” باستامايتىن بولعان. [2].

ورتاعاسىردان باستالعان وسى ءۇردىس دۇنيەگە كەلگەن شىعارمالاردىڭ باسىم بولىگىندە كورىنىس بەردى. تۇركى دالاسىنا سوپىلىق ءىلىمدى تاراتقان ق.ا. ءياساۋيدىڭ ونەگەلى جىر-جولدارى:

“ءبيسميللاھ” دەپ باياندايىن حيكمەت ايتىپ،

تاليبتەرگە ءدۇر مەن جاۋحار ءشاشتىم مىنە،

ريازاتتى قاتتى تارتىپ، قاندى جۇتىپ،

مەن «داپتەر ساني» ءسوزىن اشتىم مىنە.[3] - دەگەن جولدارمەن باستاسا، ودان كەيىن ءشادى تورە جاڭگىر ۇلى اقىن دا:

جات ەتتىم اۋزىما الىپ ءبيسميللانى،

“ءارراحمانير-راحيم-دۇر” احاد اتى، –دەپ، “حارۋننىڭ جەر جۇتقان وقيعاسى” دەگەن ءدىني داستانىن اللانىڭ اتىمەن جازعان. ءشادى اقىننىڭ ءوزى يسلامنىڭ بارلىق شارتتارىن قامتيتىن شىعارمالارى “نازىم سيار ءشاريف”، “نازىم حايبار”، “فيكھ قايدان”، “احۋال قيامەت”، “قيسسا بارسيسا”، “مۇسانىڭ “ءتاۋراتتى” العانى” سياقتى ەڭبەكتەرى قازاقتىڭ يسلامي ادەبيەتىندەگى الار ورنى ەرەكشە. [4]

وسىلايشا يسلام ءدىنى تاراعان كەڭ بايتاق مۇسىلمان جۇرتىندا اللانىڭ اتى شايىر شىعارماسىنىڭ “كىرىسپەسىنە” اينالعان. سەبەبى، حز مۇحاممەد (س.ا.س.) پايعامباردىڭ “كەز-كەلگەن قايىرلى ءىستى بيسميللامەن باستاڭدار” دەگەن وسيەتى كەيىنگى ۇممەتىنە قاتتى اسەر ەتكەن دەسە دە بولادى.

  قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ X-Xءى عاسىرلارداعى كەزەڭى «يسلام داۋىرىندەگى ادەبيەت» دەپ اتالىنادى. بۇل كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتى تاريحىن قۇرايتىن اقىنداردىڭ مۇرالارى تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ كەيىنگى دامۋىنا جالعاسقان يسلامدىق دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزدەرى سول كەزەڭدە قالىپتاستى. [5]

ورتا عاسىردا نەگىزى قالانعان يسلامي ادەبيەتتى جۇيەلەۋدە عالىمدار تورتكە ءبولىپ قاراستىرعان: ءداستۇرلى يسلامي ادەبيەت، يسلامي استار العان ادەبيەت، سوپىلىق ادەبيەت جانە سوپىلىق استار العان ادەبيەت.

تۇرىك حالىقتارى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ تاريحىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى ماحمۇد قاشقاريدىڭ “ديۋاني لۇعات ات-تۇرك”، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ “قۇتتى بىلىك”، احمەت ءياساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەت”، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ “اقىر زامان كىتابى”، احمەت يۋگنەكيدىڭ “اقيقات سىيى”، بۋرحانۋددين رابعۇزيدىڭ “قيسساسۋل ءانبيا” (نەمەسە، كەيدە “قيسساسۋر رابعۇزي”)، سەيف سارايدىڭ “گۋليستان بيت-تۇركي” سياقتى قاراحاندىقتار بيلىگى مەن التىن وردا تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن جادىگەرلەردىڭ شىعارمالارى سونىڭ جارقىن دالەلى. بۇل شىعارمالارى قازاق پوەزياسىنىڭ يسلامدىق-ەستەتيكالىق نەگىزدەرى بولىپ سانالادى. يسلام تاريحىنا بايلانىستى جىرلانعان جىر-داستاندار ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ناعىز حالىق تابيعاتىن تانىتاتىن ماڭىزدى شىعارمالار بولىپ تابىلادى.

سان عاسىرلار بويى حالىق كوكىرەگىندە جاتتالىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكەن اسان، قازتۋعان، دوسمامبەت، شال اقىن، شالكيىز (حV-حVءىىى ع.ع. ) جىراۋدان باستاپ،  ءشادى تورە جاڭگىر ۇلى، تۇرماعانبەت ىزتىلەۋوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، كەردەرى ابۋباكىرگە (ءحىح ع.) دەيىن زار-زاماندا ۇلتتىڭ ۇرانگەرلەرى بولىپ، ەل ۇيىتقىسىنا اينالعان اقىن-جىراۋلار بولعان. مىسالى  شال اقىننىڭ:

«ات-اسپاندا، نۇر پەرىشتە» دەگەن ءسوز بار،

قۇدايىم جاقسى دەسە، ۇجماق ەتەر.

قاناعات، اماندىقتىڭ ءقادىرىن ءبىل،

جاستىق ءوتىپ، كارىلىك ءبىر كۇن جەتەر.

ءناپسىڭ ءبىر كوكجال بورىدەي،

يمانىڭ باعلان قوزىداي،

ەگەر تىيۋ سالماساڭ، يمانىندى جەپ كەتەر.[6] – دەگەن.بۇل اتاقتى تۇلعالار قازاق قوعامنىڭ رۋحاني تاربيەسى، ادەپتىلىك، قۇقىقتىق، ءدىني قاعيدالارىن ايقىنداۋ، ناسيحاتتاۋ، قالىپتاستىرۋ ىستەرىنە ارالاستى. تۇركى ادەبيەتىنە ءتان جالپى وسيەت شەڭبەرىنەن شىعىپ، قوعامدىق، الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەردى بىلدىرەتىن، ءبىرتۇتاس ەلدىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن قوعامنىڭ وي-اعىمىنا اينالدى.

حاق ءدىندى شىعارمالارىندا جىرلاۋ ارقىلى، بۇل سەنىمنىڭ قازاق دالاسىنا  تاراۋىنا ايتارلىقتاي دارەجەدە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. سول داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىندا قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرى ءجيى قولدانىلعان. وسى تۇرعىدان العاندا يسلام تۇركىلىك ادەبيەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى دەۋگە بولادى. وسىنداي ادەبي شىعارمالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءداستۇرلى ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن اشىپ كورسەتەتىن قۇران مەن حاديس قۇپيالارىنان سىر شەرتەتىن، ءارى تانىمدىق تۇرعىدا جازىلعان ەڭبەكتەر دە جەتكىلىكتى.

سونىمەن، يسلام ءدىنى نەگىزىندە پايدا بولعان سوپىلىق Vءىىى عاسىردا ومىرگە كەلە وتىرىپ، قازىرگە دەيىن قازاق پوەزياسىنا وزىندىك اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى. سىر بويىنداعى اقىن-جىراۋلارىنىڭ سوپىلىق پوەزياسىنا اسەرى بولعان. سوندىقتان ولاردىڭ جىر-داستاندارىندا سوپىلىق سارىندار كورىنىس بەرىپ وتىرعان. ماسەلەن ونى ابۋباكىر كەردەرىنىڭ تومەندەگى ولەڭ جولدارىنان بايقاي الامىز:

سوپىلىق دەگەن اۋىر جول،

پەندەگە زارار ەتپەگەن،

ۇستاپ جۇرسەڭ ءتاۋىر جول

سوپىلىقتى ىزدەسەڭ

دۇنيە قۋىپ كەتپەگەن...

وقىعان كوپ عالىم بول.

اللاعا عاشىق دوس بولعان،

اتقان وققا توزگەندەي،

شايتانمەنەن قاس بولعان،

 قارا تاستان قالىڭ بول. [7]- دەگەن ەكەن.وسىعان ۇقساس ولەڭ تارماقتارى بىرنەشە اقىن-جىراۋ شىعارمالارىندا كەزدەسەدى.  ارينە، جىراۋلارىنىڭ بارلىعى بىردەي سوپىلىق جولدا بولعان، پىرگە قول بەرىپ، زىكىر سالعان دەپ ايتا المايمىز. ءبىراقتا ولاردىڭ جىر-داستاندارىندا سوپىلىق سارىندار كورىنىسى بايقالادى. «سىر سۇلەيلەرى» دەپ اتالاتىن سىر بويى اقىن-جىراۋلارىنىڭ ءبىرى بولعان قاراساقال ەرىمبەتتىڭ:

اۋەلى سۇرا،ءتىلىم مەدەت حاقتان.

تالايلار مەدەت تىلەپ جاردەم تاپقان

سەن كىمگە حاقتان وزگە سيىناسىڭ،

حالىق ەتكەن بۇل الەمدى بار مەن جوقتان – دەپ جىرلاعان. ەرىمبەت يسلام ءدىنىن جاقسى ءتۇسىنىپ تالدايتىن، حالىققا قۇراندى ناسيحاتتاي بىلەتىن، احۋن دارەجەسىندەگى بولعان سوپى. سونداي-اق «اتىمتاي جومارت»، «سادۋاقاس ساحي»، «اقتام ساحابا» قيسسا داستاندارىن جازىپ، ساقيلىقتى ناسيقاتتاعان ەكەن.

سىر بويى جىراۋلارىنىڭ تاعى ءبىر وكىلى بۇداباي قابىل ۇلى «ايەكەنى جوقتاۋىندا» دا سوپىلىق سارىن ايقىنى بايقالادى:

  اۋەلى قۇداي جاراتقان.

  ەكىنشى سوزىم-مۇحاممەد.

  بەينەتتى باسقا ءبىر ءولىم،

  مۇحاممەدكە بولسا ۇممەت

  اقىرىن اللا بەرمەسە.

  ورنادى بىزگە ءبىر ناۋبەت

  ساقيلىعى بار ەدى

  بايازيت پەنەن باستانداي – دەگەندەي بۇل شىعارمانىڭ سول كەزدەگى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى ەل ىشىندەگى ەكى رۋ اراسىنداعى بولعالى تۇرعان قاقتىعىستى بولدىرماي، رۋلاردى ورتاق مامىلەگە كەلتىرۋ بولعانىمەن، سوپىلىق سارىنمەن ەش بايلانىنىسى جوق دەۋگە حاقىمىز جوق. ولەڭنىڭ سوڭعى جولىنداعى بايازيت پەنەن باستانداي، دۇرىسىندا بايازيت بيستامي بولۋى كەرەك.  بالكىم، جىراۋدىڭ بۇلاي ايتۋىمەن جىر جولىنا ءتۇسىرۋى قازاقى تىلگە سالۋىنان بولسا كەرەك. بايازيت بيستامي سوپىلىق ىلىمدەگى وتە ءىرى بەلگىلى تۇلعا.

قازاق پوەزياسىندا شىعىستىق سارىنداعى اقىن جىراۋلاردىڭ ىشىندە سىر ءوڭىرى جىراۋلارىنىڭ الاتىن ورنىنا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردە جوعارى باعا بەرگەن. [8]

الاش ارداقتىسى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ: “قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان”، –دەپ  جازعانىندا قازاق دالاسىندا پايدا بولعان ءدىني قيسسا-داستانداردى مەڭزەگەن. [9]

حز. مۇحاممەد (س.ا.س.) پايعامباردىڭ “ءدىن – ناسيحات” دەگەن قاعيداسىن ەسكە الساق، وندا قازاق اقىندارى بۇل وسيەتتى ءوز دەڭگەيىندە ورىنداعان. بۇل پىكىرىمىزدى سول زامانداردا دۇنيەگە كەلگەن ءدىني داستاندار ايعاقتايدى.زامانىنىڭ ويلى پەرزەنتى رەتىندە ءومىردىڭ سان-الۋان ماسەلەلەرىن ساراپقا سالىپ، گۋمانيستىك تۇرعىدا فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق ءتۇيىن-تۇجىرىمدار جاساپ، جەر-سۋدى، اتامەكەندى قورعاۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ماسەلەسىن جىرلاعان.                          

جالپى، پوەزياداعى سوپىلىق سارىندار ەرتەدەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقاندىعىن تاريحتاندا بىلەمىز. سوپىلىق پوەزيانى ايتا كەتۋ - ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى ءۇشىن دە ءمانى بار. سەبەبى ورتاعاسىرداعى ادەبيەتتىڭ ۇلكەن باعىتى - سوپىلىق پوەزيا بولىپ ەسەپتەلەدى.بىرىندە يسلامنىڭ سىرتقى فورماسى ءسوز بولسا، ەكىنشىسىندە ىشكى سەزىمگە كوبىرەك كوڭىل بولىنگەن.

وسىنداي ءدىني داستاندار يسلامنىڭ قازاق دالاسىندا بەرىك ورنىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. “ءبىرىنشىسى، يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ءىس جۇزىندەگى (مەشىت، مەدرەسە) ۇگىت—ناسيحات جۇرگىزۋى ارقىلى جۇزەگە اسسا، ەكىنشىسى—اقىنجاندى دالا تۇرعىندارىنىڭ جان-جۇرەگىنە تاسقا باسىلعان جىر سوزدەرمەن (ءدىني داستاندار) اسەر ەتۋ ارقىلى ورىندالعان ءتارىزدى”، [10] - دەپ ب.ازىبايەۆانىڭ جازعانىنداي، سەنىم ەكى جول ارقىلى حالىقتىڭ كوكەيىنە قونىپ وتىردى. اسىرەسە، سوڭعى “جول” قازاقتىڭ يمانىنىڭ كۇشەيۋىنە قاتتى اسەر ەتتى. ءبىر كەزدەرى سۋرەتكەر-عالىم م.اۋەزوۆتىڭ: “قازاق اراسىنا ءىسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا كوبىنەسە قازاقتىڭ اقىندىقتى ءسۇيۋۋى سەبەپ بولدى”، – دەپ جازعانىندا دا، يسلامدى تاراتۋدا اقىنداردىڭ ەرەكشە رول اتقارعانىن سىلتەگەن بولاتىن. [11]

قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ باسقا دا شىعىس حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحي كەڭىستىگى مەن گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنىڭ ءوزى باتىس پەن شىعىس اراسىندا دانەكەرلىك قىزمەت اتقارۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەنى انىق. قازاق دالاسىنا تەك شىعىستىڭ ماتەريالدىق دۇنيەسى عانا جەتكەن جوق، سونىمەن قاتار ونىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى دا قازاق ادەبيەتىن نارلەندىرىپ وتىردى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. «يسلام ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىق». الماتى، 2010ج.
2. ماعاۋين م. «عاسىرلار بەدەرى». الماتى، 1991ج. -432ب.
3. حازىرەت سۇلتان احمەت ياساۋي. «حيكمەت». الماتى، 2002ج. -272ب.
4. جاڭگىر ۇلى ش. «قارۋننىڭ جەر جۇتقان وقيعاسى». تاشكەنت: گ.ح.اريفجانوۆ باسپاسى، (جىلى كورسەتىلمەگەن). -82ب.
5. ءابىلوۆ م. «قاراقالپاقستانداعى قازاق اقىن-جىراۋلارى پوەزياسىنداعى ءدىني-اعارتۋشىلىق اعىم» (ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسى). ف.ع.كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاسيانىڭ اۆتورەفەراتى. الماتى، 2001ج. -24ب.
6. ە. دۇيسەنباي ۇلى «جەتى عاسىر جىرلايدى» ءى-توم.، الماتى، 2008ج.
7. بەرماعامبەتوۆ س. «ءدىني اعارتۋشىلىق جانە كەردەرى ابۋباكىر ۇلىنىڭ مۇراسى». ف.ع.كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاسيانىڭ اۆتورەفەراتى. الماتى، 1995ج. -28ب.
8. ىسمايلوۆ ە. «ادەبيەت جايلى ويلار». الماتى، 1968ج. -320ب.
9. بايتۇرسىن ۇلى ا. شىعارمالارى. 1 توم. الماتى، 2003ج. -408ب.
10. ازىبايەۆا ب. «قازاقتىڭ ءدىني داستاندارى». الماتى، 2002ج. -431ب «ادەبيەتتانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى». (اكادەميك س.قيرابايەۆتىڭ 75 جىلدىعىنا ارنالعان جيناق).  
11. اۋەزوۆ م. شىعارمالارى. 16 توم. الماتى، 1985ج. -400ب. 

«جييدە» قوعامدىق قورىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى، ءدىنتانۋشى

الپىسبايەۆ باحتيار قارجايباي ۇلى