قازاق ءتىلى ماڭگىلىك ەلدىڭ - ماڭگىلىك تىلىنە اينالدى. ءتىل ماسەلەسىن ءبىز داۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ءۇشىن پايدالانۋىمىز كەرەك.

 - ن.نازاربايەۆ.

باسىنان داۋ ارىلماعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قازاقتىڭ بالاسىن عالىمداردىڭ تاجىريبەگە ارنالعان تىشقانىنداي كورە مە قايدام، اقىلعا سىيمايتىن باعدارلامالار جاساۋدان شارشاماي-اق قويدى.

تاريح پەن تىلگە دەگەن شابۋىل ءبىر اي بويى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر. اكادەميكتەردى اتقا قوندىرعان، ۇلتشىلداردى ورە تۇرەگەلتكەن مينيسترلىكتىڭ بەتىنەن قايتار ءتۇرى جوق. ەندى ءتىپتى باسقا شىعىپ، ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستتەن قازاق ءتىلىن الىپ تاستاپتى. قازاق ءتىلى سۇراقتارى بۇدان بىلاي تەست تاپسىرۋشىلارعا «وقۋ ساۋاتتىلىعى» دەگەن ءپاننىڭ ىشىندە ءىشىنارا كەزىگەدى ەكەن.

ۇلتتىق تەست ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى رامازان ءالىمقۇلوۆ «قازاق ءتىلىنىڭ» ۇبت-دان رەسمي الىنىپ تاستالعانىن مالىمدەي وتىرىپ، «مەن ورىس مەكتەبىندە وقيمىن دەلىك. سوندا، ەندى ماعان ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋدە قازاق ءتىلىن تاپسىرۋ مىندەتتى ەمەس پە؟» دەگەن ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا  «مىندەتتى ەمەس» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى سوۆەتتىك كەزەڭنەن كەيىن «قازاق تىلىنە» از دا بولسا مارتەبە بەرگەن 1989 جىلعى ءتىل تۋرالى زاڭ شىققالى بەرى وتىز جىلداي ۋاقىت وتسە دە كوگەرمەي-اق قويدى.

«قامشى» پورتالىندا بۇعان دەيىن جاريالانعان «كونستيتۋسياداعى ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى الىنىپ تاستالسىن!» اتتى ماقالادا تومەندەگىدەي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن:

ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان 1989 جىلى حالىق ساناعى بويىنشا رەسپۋبليكادا قازاقتار – 39،7%، ورىستار – 37،8%، ۋكراين­دار – 5،4%، بەلورۋستار – 1،1%، نەمىستەر – 5،8%، تاتارلار – 2،0%، وزبەكتەر –2،7%، ۇيعىرلار – 1،1%، كارىستەر – 0،6%، ءازىربايجاندار –0،6%، باسقا ۇلت وكىلدەرى –3،8% ەدى. ياعني، قازاقتار مەن ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى قارايلاس ەدى. ول كەزدە ەكى ءتىلدىڭ بىردەي زاڭدىق مارتەبە الۋى قيسىنعا كەلەدى.

2009 جىلعى حالىق ساناعىندا رەسمي تۇردە قازاقستانداعى جالپى حالىق سانىندا قازاقتاردىڭ ۇلەسى 63،9 پايىزدى قۇرادى. ەگەر، قازاقستان حالقىنىڭ 1999 جىلى 53،4 پايىزى قازاقتار ەكەنىن ەسەپكە الار بولساق، ارادا ون جىلدا 10% ۇلەستىك ءوسىمدى كورۋگە بولادى. ال، ورىس دياسپوراسى 1989 جىلعىدان ايتارلىقتاي ازايىپ، 1999 جىلى 30،0%-عا تومەندەگەن. 2005 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 15 ميلليوننان اسىپ، ۇلتتىق قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى: قازاقتار سانى-8،725،206 ادامعا جەتىپ، ۇلەسى 57،9 %-عا كوتەرىلدى. سول ساناق بولعان 2009 جىلدان بەرى دە ون جىلعا جۋىقتاپ قالدى. شەتتەن كەلگەن ورالماندار مەن جەرگىلىكتى دەموگرافيانىڭ ءوسىمىن جانە ۇلەستىك باسىمدىلىقتى ەسەپكە الار بولساق، ءقازىر قازاقستانداعى حالىقتىڭ 75%ء-ى قازاقتار دەپ ەركىن تۇردە توپشىلاۋعا بولادى.

سونىمەن قوسا، قازاقستاندىق ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 25،3 پايىزى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، 8،8 پايىزى وقي الادى، 6،3 پايىزى جازادى. ەلىمىزدەگى دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى ءالى دە وزدەرىنىڭ، نە ۇرپاقتارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعانىن قالايدى. ماسەلەن، «ءسىز، ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىراسىز با؟» — دەگەن ساۋالعا، قازاقتاردىڭ 96،9 پايىزى، ورىستاردىڭ 53،5 پايىزى، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ 78،5 پايىزى -«ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

وسى دەرەكتەرگە قاراپ وتىرىپ، ۇبت تۋرالى جاڭالىقتىڭ قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، قازاقستان حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا ءتيىمسىز ەكەنىن ەسكەرتەيىك. سەبەبى قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋعا، قازاق تىلىندە سويلەۋگە قازاقتاردىڭ عانا ەمەس قازاقستاندا تۇراتىن بارشا ۇلت پەن ۇلىستىڭ ىنتاسى بار.

ونىڭ ۇستىنە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا «قازاق ءتىلىن» دامىتۋ ءۇشىن ميللياردتاعان تەڭگە ءبولدى. قىرۋار باعدارلامالار قابىلداندى. ۇبت-داعى وزگەرىس وسىنىڭ ءبارىن ءبىر-اق ساتتە جوق قىلماق. سەبەبى، ءبىز مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە مەملەكەتتىك ءتىل تالابىن قويمايمىز. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جالپىقازاقستاندىق جالعىز سىناق وسى ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋ جۇيەسى بولاتىن.

ولاي بولسا، بايىرعى قازاق حالقىنىڭ تەرريتورياسى بولىپ سانالاتىن قازاقستانعا پرەزيدەنت بولۋعا ۇمىتكەرلەر ءۇشىن دە مۇمكىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى تالاپتى الىپ تاستايتىن شىعارمىز... ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز قايسى، مەملەكەتتىك بوستاندىعىمىز قايسى؟ ۇلتتىق ەرەكشەلەگىمىز قايسى؟

ءسوزدىڭ قىسقاسى – جەر مەن ءتىل، وسى جەردى بۇگىنگە اماناتتاعان بابالار تاريحى قازاقتىڭ ەڭ اسىل قازىناسى، قاسيەتتى بويتۇمارى. وسىعان كىمدە-كىم قول سۇعاتىن بولسا، قازاق تىرىپ ەتپەي ۇيىندە وتىرا المايدى. بىلتىرعى «جەر داۋىنداعىداي» جالپىقازاقستاندىق تولقۋلار ورىن الا باستاۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا، اتالعان وزگەرىس قايتا قارالۋى كەرەك.

نۇرعالي نۇرتاي