1955 جىلى تۇركيانىڭ ساليحلي قالاسىندا تۋىلعان، ءانشى، اقىن، كومپوزيتور، جەكە كاسىپكەر بەشىر احمەت كوسە قازاق انىنەن ءبىلىم العان ادام ەمەس. ويتكەنى تۇركيادا دومبىرا نەمەسە باسقا قازاق مۋزيكا اسپاپتارىن ۇيرەتەتىن مەكتەپتەر جوق بولاتىن. ونىڭ قازاق مۋزيكاسىنا كوڭىل بولۋىنە يزمير قالاسىندا، 1977 جىلى وتكەن حالىقارالىق جارمەنكەگە قازاقستاننان «دوس-مۇقاسان» ءان توبى كەلۋى تۇرتكى بولعان. ولاردىڭ ايتقان «توي ۇستىندە ءتاتتى كۇندەر» ولەڭى ونى قاتتى تولقىتىپ اسەرلەندىردى. سودان كەيىن ءوزى وزىنە دومبىرا شەرتۋدى ۇيرەنە باستايدى. ىستامبۇل ءزايتىنبۇرىن اۋدانىندا تۇراتىن ءانشى مەن باعيلانىڭ وتباسىندا بىرەۋى تۇرمىسقا شىققان، نەمەرەلى ەكى قىزى بار.
- ءابدءىۋاقاپ قارا: بەشىر اعا ءسىز بۇگىندەرى قازاقستاندا دا تانىمال بولعان تۇركيا قازاقتارىنىڭ ماقتانىشى ونەرپازسىز؟ وسى ونەرگە، دومبىراعا قالاي كەلدىڭىز؟ تۇركيادا قازاق مۋزيكاسىنان مەكتەپ، كونسەرۆاتوريا جوق.
- بەشىر احمەت كوسە: ءيا دۇرىس ايتاسىز. مەن اننەن ءبىلىم العان ادام ەمەسپىن. نە ۇيرەنسەم ءوز وزىمە ۇيرەندىم. دومبىراعا، قازاق اندەرىنە كوڭىل بولۋىمە يزمير قالاسىندا، 1977 جىلى وتكەن حالىقارالىق جارمەنكەگە قازاقستاننان «دوس-مۇقاسان» ءان توبى كەلۋى تۇرتكى بولدى. ولاردىڭ ايتقان «توي ۇستىندە ءتاتتى كۇندەر» ولەڭى مەنى قاتتى تولقىتىپ اسەرلەندىردى. سوندا 22 جاستا بولاتىنمىن، جاڭا ۇيلەنگەن ۋاقىتىمىزدا، بال ايىنا «دوس-مۇقاسان» توبىن تىڭداۋ ءۇشىن بارعانبىز.
سول جىلى ۇيلەندىك. ۇيلەندىم. ءبىر ايدان كەيىن «دوس-مۇقاسان» كەلەدى دەدى. كەلىنشەگىمە «ال ەندى، بال ايىنا شىعىپ كەلەيىك، يزميرگە بارىپ كەلەيىك» دەدىم. سول «دوس-مۇقاسان» توبىنا بارىپ-كورىپ كەلدىك.قانداي كەرەمەت ءا! سودان كەيىن ول كىسىلەرمەن سول جەردە تانىستىق. وندا بولعانمەن، ول كىسىلەر كوپ قازاقشا سويلەمەدى، بىزبەن كوپ سويلەسپەدى. سوۆەت ۆاقتى. ۇگىتتەپ جىبەرگەن سىياقتا شەتەل قازاقتارىنا جولاما دەپ. ءبىز ولاردىڭ شەت –جاعاسىندا اينالىپ ءبىر اۋىز اڭگىمەسىن ەستيىك دەپ تىرمىسىپ جۇردىك. بارلىق قازاقتار سول جەرگە باردى. قازاقستاننان جارمەنكەگە توپ كەلىپتى، انشىلەر دە بار ەكەن دەگەننەن كەيىن ىستامبۇلدان اۆتوبۋس- اۆتوبۋس بولىپ قازاقتار باردى. يزميردە بالچوۆا اۋدانىدا ءبىر كۇن جولداسىم باعيلانىڭ تۋىستارى بار ەكەن. سولاردىڭ ۇيىندە قوناق بولدىق. ءسويتىپ ەرتەسى كۇنى تاعى باردىق. نەگە دەسەڭىز، يزمير جارمەنكەسىندە بولاتىن بۇلار. ەكى كۇن سول كىسىلەرمەن جۇزدەستىك.
-1977 جىلى بولدى ءيا؟
ء-يا، 1977 جىلى بولدى.
-مەن دە بارعانمىن.
-1975 جىلى مەن اسكەرگە كەتتىم. 1977 دە كەلدىم. كەلە سالا ۇيلەندىم. ناۋرىز ايىندا كەلدىم. شىلدە ايىندا ۇيلەندىم جانە توعىزىنشى ايدا جارمەنكەگە كەلدىك. سول ۋاقىتتان بەرى «توي ۇستىندە ءتاتتى كۇندەر» ءانىن جاقسى كورىپ، جاتتاپ الدىم.
-ناعىز سەنىڭ تويىڭنىڭ ۇستىنە كەلگەن ءان بولدى عوي.
ء-يا، ءدال مەنىڭ تويىما كەلگەن شاشۋ ءان بولدى. ودان كەيىن «جۇلدىزىم» دەگەن ءان بار. «قاماجاي»، «بازار-نازار»، «جەڭەشە-اي» دەگەن كەرەمەت اندەردى ءۇش اي، مۇمكىن بەس اي جالىقپاي كۇنىنە تىڭداپ جۇردىك. سول تىڭداعاننان بۇل اندەردى جاتتادىم. سول ۋاقىتتا قازاقشامىز وتە ناشار بولاتىن. ماعىناسىن ۇيرەنۋ، ءتىلدى قازاقشاعا ۇيرەتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت ءوتتى. سول جاس كەزىمىزدە، الدىمەن ءتىلدى قازاقشاعا ۇيرەتتىك. ودان كەيىن ءبىر دومبىرا تاپتىم. ول كەزدە تۇركيادا دومبىرا جوق ەدى.
-قايدان تاپتىڭىز دومبىرانى؟
ء-بىر اعام بار ەدى. سول كىسىدە دومبىرا بار بولاتىن. مۇمكىن كوشكەن ۋاقىتتا ەلدەن الىپ كەلگەن دومبىرا شىعار. ەشكىمدە دومبىرا جوق سوندا. دومبىرانى ىزدەپ ىزدەپ تابا الماعان سوڭ، ول كىسى ىستامبۇلعا كەلگەندە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ قونىپ جاتاتىن، ءسويتىپ سول كىسى كەلىپ جۇرگەندە ايتتىم: «اعا، ماعان دومبىرا كەرەك. ءسىز دومبىراڭىزدى ماعان بەرسەڭىز. كۇتىپ ۇستاپ، سىندىرماي، ۇيرەنىپ العان سوڭ قايتارىپ بەرسەم، قالاي بولادى؟»
-قاي جىلى ەدى؟1977 جىلى ما؟
ء-يا، 1977 جىلى. جارمەنكەدەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن. ول «كەلەر كەزدە ەسىمدە بولسا، دومبىرانى الىپ كەلەيىن»، - دەدى. ول كىسىلەر كوپ كەلىپ كەتىپ جۇرەتىن. ءبىر كەلگەندە دومبىرانى الىپ كەلدى. مەن بالاشا قۋانىپ. جاڭادان ۇيلەنگەن كەزىم، تاعى ەكىنشى رەت ۇيلەنگەندەي بولدىم. ءبىر دومبىرانىڭ ءوزىنىڭ قانداي قۇنى بار دەسەڭىزشى!
-سونشاما قۋاندىڭىز عوي.
ء-يا وتە كوپ قۋاندىم. دومبىرانى قولعا الىپ شەرتەيىن دەسەم، ومىرىمدە بۇرىن دومبىرا شەرتىپ كورمەگەم. ەشقانداي ءبىر اسپاپ شەرتىپ كورمەپپىن. ودان كەيىن، سول «جۇلدىزىم» دەگەن ءاندى دومبىرامەن شەرتە باستادىم. قۇداي ءوزى كۋا، ءبىر كىسىدەن ۇيرەنبەدىم، ءبىر كىسى ماعان «مىناۋ بىلاي بولادى» دەپ كورسەتپەدى. ءوزىم، جاڭا ۇيلەنگەن شاعىمدا جاتقاندا ايەلىم ءبىر جاقتا، دومبىرام ءبىر جاقتا. تۇندە توسەكتىڭ ۇستىنە شىعارىپ قوياتىنمىن. نەگە دەسەڭىز، تاڭەرتەڭ ساعات 6-7 دە تۇرىپ الىپ دومبىرانى الام دا، ايەلىم ويانىپ كەتپەسىن دەپ، باسقا بولمەگە بارىپ تىڭعىر-تىڭعىر دەپ شەرتە باستايمىن.
- ايەلىڭىزدىڭ مازاسى كەتپەي مە دىبىسقا؟
- جوق، ءجاي، مازاسىن المايىن دەپ اقىرىن شەرتەمىن. «مىنا كىسى تەك دومبىرا شەرتە بەرە مە؟» دەگەن اڭگىمە بولماسىن دەپ، تاڭەرتەڭ شاي دايىن بولعان ۋاقىتقا دەيىن 1-2 ساعات دومبىرانى دىڭىلداتىپ وتىرامىن. ودان كەيىن جۇمىسقا كەتەمىز. كەشكە ساعات 9-10 دا تۇندەلەتىپ كەش جۇمىستان كەلەمىز. جۇمىس جەرىمىز دە ۇزاق.
-قانداي جۇمىس ەدى؟
-تەرى جۇمىسى. اكەمىزدىڭ وتەلەسى بار عوي. جۇما دەگەن ۇلكەن اعامىزدىڭ تەرى كيىم دۇكەنى بار. سول كەزدە ەۋروپادا قويدىڭ اققا بويالعان تەرىسىنەن مودا بولعان “شيبيسكين” دەگەن تەرى كيىمدەرگە تىگىن ماشيناسى ارقىلى كەستە سالامىن. ءسويتىپ كەشكە ساعات 9- عا دەيىن جۇمىس ىستەپ، ۇيگە جۇگىرە كەلىپ تاماق ىشىپ-جەپ العاننان كەيىن ەشقايدا شىقپاي ۇيدە وتىرىپ دەرەۋ دومبىرانى قۇشاقتاپ الىپ، وتىرىپ، جاتقانشا دومبىرامەن اڭگىمەلەسەتىنمىن. ءسويتىپ ءبىر جىل سولاي ءوتتى. 1978 جىلعا دەيىن ءبىر جىل ىشىندە 2-3 ءاندى شەرتۋدى ۇيرەندىم. «بازار نازار»دى شەرتە باستادىم، «جۇلدىزىم»دى شەرتە باستادىم، «قاماجاي»دى شەرتە باستادىم. ودان كەيىن 1979-1980 جىلدارى قولىم دومبىراعا ابدەن ۇيرەندى. ەندى دومبىرامەن جاقسى وينايتىنداي بولىپ. ودان كەيىن بىر-ەكى دومبىراشى جولداستارمەن كەزدەستىم. ولاردىڭ ءبىرى ءابدۋعاني ماكين ەدى. دومبىرامەن ءان ايتۋدا مەنىڭ ءبىرىنشى جولداسىم. ءابدۋعاني ماكين دە سول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن. ول كىسى دە دومبىرانى ادەمى تارتاتىن. ول كىسى الدىمەن گيتارا ويناۋدى ۇيرەنگەن. گيتارانى ۇيرەنىپ الىپ سوسىن دومبىراعا اۋىسقان. ءابدۋعاني ەكەۋمىز 1-2 جىل دومبىرا شەرتتىك، بىرگە ءان ايتتىق. ءسويتىپ شىلدەحانالار مەن تويلارعا بارىپ ولەڭ ايتا باستادىق. ءبىزدىڭ دومبىرا شەرتىپ، ءان ايتىپ جۇرگەنىمىزدى كورگەن كىسىلەر ۇيلەرىنە دە شاقىرىپ، دومبىرا شەركىزەتىن بولدى. دومبىرا شەرتكەن تۇگىل، قولعا ۇستاعاندى بىلمەيتىن ادامدار 1-2 جىلدان كەيىن ەلدەر شاقىرىپ ءان ايتقىزاتىن جاعدايعا جەتتىك. سوندا وتە شەبەر دە ەمەسپىز. ءبىراق ىستامبۇلدا دومبىرا شەرتەتىن ادام جوق ول كەزدە. سوندا ايتاتىنىمىز تورت-بەس ءان. حالىق سونىڭ وزىنە ماز-مەيرام بوپ، باسىمىزدان سيپاپ، ءبىزدى «جارايسىڭدار» دەپ ماقتايتىن بولدى. اسىرەسە جاسى ۇلكەن كىشىلەر ءبىز جاستاردىڭ ۇلتتىق اسپاپ دومبىراعا قىزىعىپ ولەڭ ايتىپ جۇرگەنىمىزگە ءدان ريزا.
ء-سىزدىڭ دوستارىڭىز اراسىندا تۇركيالىق قازاقتاردىڭ اتاقتى ونەرپازى زەينەل دە بار ما ەدى؟
-زەينەلمەن كەيىنىرەك تانىستىق. زەينەل ول كەزدە ىستامبۇلدا تۇرمايتىن، انقارانىڭ ار جاعىندا نيگدە قالاسىنا قاراستى التاي دەگەن اۋىلدا تۇراتىن. ونىڭ ءوزى شىعارعان اندەرى بار ەستيتىنبىز. دەگەنمەن ول الىستا تۇراتىن. ءجيى كەلمەيتىن، جىلىنا بىر-ەكى رەت كەلىپ كەتەتىن. زەينەل كەيىن ءوزىنىڭ ءبىر ءان كاسسەتاسىن شىعاردى. سوسىن ىستامبۇلعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن زەينەلمەن تانىسىپ ارالاستىق.
-قاي جىلى تانىستىڭدار؟
-1982 جىل عوي دەيمىن. زەينەلدىڭ 3-4 ءانى بار ەدى. اندەرى كەرەمەت ەدى. بىزگە ۇنادى. سونسوڭ، ءار تويعا، شىلدەحانالارعا مەن، عاني، زەينەل ۇشەۋمىز بىرگە بارا باستادىق. سودان كەيىن، زەينەل نيگدە جاقتا كاسەتتا شىعاردى. تۇرىكتەردىڭ ءبىر مادەنيەت قوعامىنىڭ باستىعى زەينەلدى قولداپ قازاقشا اندەرىنىڭ ءبارىن ستۋديودا جازىپ كاسەتتا جاساتىپ بەردى. ءسويتىپ زەينەلدىڭ جولى بولا باستادى. نەگىزى زەينەلدى ءان جولىنا ءبىر قىزعا عاشىق بولۋى جەتەلەدى. شىعارعان اندەرىنىڭ ارقاسىندا عاشىق قىزىنا ۇيلەندى. ويتكەنى قايناتاسى باستاپقىدا قىزدارىن بەرگىسى كەلمەدى. ول سوندا سۇيگەن قىزدىن انگە قوستى. ءسويتىپ ول قىزعا ارناپ 4-5 ءاندى بىردەن شىعارىپ جىبەرگەن بولاتىن.
-اقىن بولىپ كەتكەن ەكەن عوي.
-قالاي ەدى، سول اندەردىڭ ءبىرى بىلاي باستالاتىن:
«بىرەۋىڭ عوي ءجۇز مىڭ دەيسىڭ،
بىرەۋىڭ عوي ءسوز بىلمەيسىڭ.
شاريعاتتى ايتىپ تۇرىپ،
ءسىز بىزدەرگە قىز بەرمەيسىڭ.
سەن، سەن، سەن قارا كوزدىم.
كوزاينەكتەر سالعىش ءوزىڭ.
ءبىر جىگىتتىڭ جۇرەگىن عوي،
ورتەپ كەتتى وسى ءسوزىڭ...»
ءسويتىپ تۇركيادا ءوسىپ انا تىلدە مەكتەپ كورمەگەن، گازەت وقىماعان جاستار اراسىنان زەينەل دەگەن قازاقشا ولەڭ جازاتىن ءبىر اقىنى شىقتى. سودان سوڭ،
«قيىلعان قاسىڭدى، قارا كوزىڭدى،
توگىلگەن شاشىڭدى سۇلۋ رەتىڭدى،
سايراعان ءتىلىڭدى، ءتاتتى ءسوزىڭدى،
اسىرەسە جاقسى بولعان سەنىڭ ءوزىڭدى.
ساگىندىم ساعىندىم سەنى ساعىندىم.”
سوسىن قىزدى بەرمەي قويعاننان كەيىن، ولەڭگە «كۇلگەندى» قوسىپ «حا حا حا» دەپ كۇلكىلى قىزىق ءبىر ءاندى دە شىعاردى.
-ءبىر ەكى ءسوزىن ايتىپ بەرسەڭىز.
-«تانىسقان جەر التاي قازاق.
قۇشاقتاسىپ جول جاعالاپ.
عاشىعىم دەپ ايتىپ ەدىم ،
ويىمىز ءبىر جاقسى بالا.
سەنى قالاي ۇمىتايىن.
ءسىزدى قالاي ۇمىتايىن.
«حا حا ااحا، وحو وح وحو»
جىلاماشى قاراكوزىم،
اقجۇرەك سەن اپپاق كوزىڭ.
ايرىلعىم كەلمەيدى عوي.
ايرىلماسا جانىم گۇلىم.
سەنى قالاي ۇمىتايىن.
ءسىزدى ءقايتىپ ۇمىتايىن؟!» سىياقتى.
وسىلاردان كەيىن زەينەلدىڭ اتى شىقتى. ەلدىڭ ءبارى «زەينەل، زەينەل» دەپ كەتتى. ەندى زەينەل بىزدەن بۇرىن دومبىرا شەرتەتىن سوندىقتان دا ول بىزدەن ءبىر قادام بولسا دا الدا بولدى سول ۋاقىتتاردا. ەلدىڭ ءبارى زەينەلدى جاقسى كورىپ اتاعى شىعىپ كەتكەننەن كەيىن قىزدىڭ اكە –شەشەسىنىڭ دە بەتى قايتتى. قىز دا بارامىن دەپ وتىرىپ العاننان كەيىن، زەينەل ماقساتىنا جەتتى.
-حالىق تا قولداعان شىعار.
ء-يا. حالىق تا قولدادى، قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە قىسىم جاسادى. ءسويتىپ زەينەل سۇيگەن جارىمەن ۇيلەنىپ مۇراتىنا جەتتى. سوندا مەن ويلايمىن، ەكىنشى جاقتان بۇل دومبىرانىڭ قۇدىرەتى شىعار دەپ. ءسويتىپ قالىڭ مالدى تولەمەي قىزدى الدى عوي. ءقازىر ول فرانسيادا پاريجدە، تۇرادى. بالا شاعالارى بار، ءتىپتى بالا-شاعالارىنىڭ الدىن ۇيلەندىرىپ نەمەرەلى بولىپ وتىر.
-ەندى بەشەكە ءسىز كومپوزيتورسىز. بىزگە، ءوزىڭىزدىڭ شىعارعان اندەرىڭىز تۋرالى ايت ساڭىز. العاشقى ءاندى قالاي شىعاردىڭىز؟ وسى جايىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
-1982-83 جىلدارىندا، اكە-شەشەلەرىمىزدىڭ جاس كەزدەرى. كەشكە دەيىن ۇيدە وتىرعاندا جيىلىستا، تۋعان جەرلەرىن ايتىپ، ساعىنىپ اڭگىمە ەتىپ وتىراتىن. سول كەزدەگى قۇلاعىمدا قالعانى، كوپ ايتاتىنى التاي تاۋى. قايران التاي جەرى دەيدى. ءسويتىپ ول كىسىلەردىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى – التاي بولاتىن. ەندى ونى كورەمىز بە، كورە المايمىز با دەپ، كەشكە دەيىن وسى التاي جايىندا ايتاتىن. سول كەزدە جاس بالامىز، التايدىڭ قايدا ەكەنىن بىلسەك تە ءوزىمىز كورمەگەنبىز. ايتەۋ اكە-شەشەلەرىمىزدىڭ تۋعان جەرى دەپ سىيلاپ جۇردىك. ءبىر كۇنى اكە-شەشەمىزدىڭ تۋعان جەرىنە دەپ، تۇركياعا كەلگەن بارلىق قازاقتاردىڭ، التايدان كەلگەن قازاقتاردىڭ قۇرمەتىنە سول التاي تاۋىن انگە قوسىپ، وسى كىسىلەردىڭ دۇعاسىن الايىن، ريزاشىلىعىن الايىن دەپ، ارماندارىن وسى انگە قوسايىن دەپ، «التاي تاۋى» دەگەن ءاندى شىعاردىم. ءوزىم اقىن بولماسام دا جۇرەگىمنىن شىققان ءسوزىمدى ۇيقاستىرىپ جازىپ، دومبىراعا سالدىم. 1983 جىلدان باستاپ «التاي تاۋى» دەگەن ءانىمدى اقىرىن-اقىرىن ايتا باستادىم. ودان كەيىن التى ايداي ۋاقىت وتكەن ءبىر كەزدە ءبىر كۇنى شىلدەحاناعا شاقىردى. ۇلكەن كىسىلەر باس قوسىپ شىلدەحانادا وتىر ەكەن. سول ۇلكەندەر ەكىن ءبىزدى شىقىرىپ دومبىرامەن ءبىر –ەكى ءان ايتىپ بەرسىن دەپ. سوندا عاني ەكەۋمىز باردىق. ءبىر ەكى ءان ايتىپ بولعاننان كەيىن: “سىزدەر ءۇشىن، التايدان كەلگەن بابالارىمز ءۇشىن، اتالارىمىز ءۇشىن ءبىر ءان شىعارىپ، دومبىراعا سالدىم، جاقسى-جامان دەمەڭىزدەر، وسى ءاندى سىزدەرگە ءبىرىنشى رەت ايتىپ بەرەمىن. سىزدەر تىڭداڭىزدار. ەگەر پىكىرلەرىڭىز بار بولسا سودان سوڭ ايتارسىزدار. ۇناسا نەمەسە ۇناماسا ءوز پىكىرلەرىڭىزدى ايتارسىزدار” دەدىم. ءسويتىپ «التاي تاۋى» دەگەن ءاندى سول جەردە ايتىپ جىبەرىپ ەدىم، ءان بىتىسىمەن الگى كىسىلەردىڭ ءبارى جىلاپ، مەنى ءقۇشاقتاپ-سۇيدى. سول كەشتە مۇمكىن 5-6 رەت قايتا قايتا ايتتىم عوي دەيمىن. سول كەزدە ولار تۇركيادا تۋىپ ەلدى، التايدى كورمەگەن جىگىت قالايشا مۇنداي ءان شىعاردى دەپ تاڭ قالعان ەكەن.
ء-سىز بۇرىن التايدى كورمەدىءڭىز ەمەس پە؟
ء-يا، التايدى بۇرىن كورمەدىم. سولاي بولسا دا:
«بالا كەزىمدە سەنىمەن بىرگە ءوسىپ ەدىم،
اعاشتارىڭا سۋ بەرىپ ءوسىرىپ ەدىم.
قايران تاۋىم سەنى ساعىنۋشى ەدىم.
مال سايراتىپ، ات ويناتىپ ءجۇرۋشى ەدىم.
التاي تاۋىم، قايران تاۋىم.
ايرىلدىم عوي ون بەسىمدە،
جەتىمسىرەپ تۇرسىڭ با سەن؟
سەنى ويلاپ جۇرەمىن مەن.
سەنى تاستاپ سوندا ءقايتىپ كەتىپ ەدىم.
مۇنداي ۇزاق قالاتىنىمدى ءبىلۋشى ما ەدىم؟!
ساعىنعانمەن كۇنىم ءوتتى، ساعان جەتسەم.
تىرشىلىگىمدە سەنى ءبىر كۇن كورىپ ولسەم.
التاي تاۋىم، قايران تاۋىم.
ايرىلدىم ون بەسىمدە،
جەتىمسىرەپ تۇرسىڭ با سەن؟
سەنى ويلاپ جۇرەمىن مەن»
دەپ اندەتىم ەدىم، وسى ءاندى ەستىگەن بۇكىل قاريالار جىلاپ جىبەردى. ودان كەيىن، ءوزىم دە وتە قاتتى قۋاندىم. وتە تولقىدىم. حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتىم. مەن سىياقتى دومبىرانى كورمەگەن، ءاندى بىلمەيتىن، قازاقشانى ەش تۇسىنبەيتىن شەتەلدە تۋىپ وسكەن قازاقتىڭ ءبىر جىگىتى ءۇشىن كۇندەردىن كۇنىندە قازاقشا ءان شىعارۋ دەگەن ادام سەنگىسىز ۇلكەن ۋاقيعا عوي. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن ءبىر ماقتانىش، ابىروي ەدى.
- قاراپ تۇرسام، ءسىز دومبىرانى العاش قولعا العاننان التى جىلدان كەيىن ءان شىعارىپ كەتىپسءىز. تالانتىڭىز بار ەكەن.
-دۇرىس، ءان شىعارىپ كەتتىم. سودان سوڭ، وسى ءاندى بارلىق جەردە ايتىپ جۇردىك. سوسىن، جاستار ءۇشىن اندەر شىعارۋ كەرەك بولدى. جاستار ءان شىعارۋىمدى سۇرادى. جاس جىگىتتەر بىزگە دە جاقسى ءبىر اندەر شىعارساڭىز، ءبىزدىڭ دە ايتىمىز كەلەدى، دەدى. ءسويتىپ ولارعا دەپ ءان شىعاردىم.
- قانداي اندەر شىعاردىڭىز؟
-الدىمەن ءوزىمنىڭ قۇرداستارىم ءۇشىن ءان شىعاردىم. ونى سول ۋاقىتتا شىعاردىم. سوسىن ءۇزىلىس بولدى. 15-20 جىلداي. نەگە دەسەڭىز، سىرتقا شىعىپ كەتتىك. ساۋد ارابياسىندا 5 جىل جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. 1984-5 جىلى كەتتىم ول جاققا. 1990 كەلدىم. كەلگەن سوڭ، تۇركيادا تەرى جۇمىستارى جاقسى بولىپ جاتىر ەكەن. جۇمىستان باس كوتەرە المادىق. قاتتى جۇمىس ىستەپ، تۇنگى ساعات 2-3 تەرگە دەيىن جۇمىس ىستەپ جاتىپ، تاڭەرتەڭ تۇرىپ تاعى جۇمىسقا كەتتىك. سولاي ونەردەن كوپ ءۇزىلىس بولىپ كەتتى. ونەردەن بۇرىن الدىمەن، جان باعۋ، ءۇيدى اسىراۋ كەرەك بولدى. ويتكەنى بالا-شاعامىز بار ەدى. ولارعا اقشا، ءۇي كەرەك بولدى. 1991 جىلى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن تۇڭعىش رەت 1993 جىل قازاقستانعا باردىم. العاش بارعاندا ءتورت اي بولدىم. ودان كەيىن ساۋدا ىسىمەن جۇڭگو جاققا بارىپ كەلدىم. بەيجىڭگە، گانكونگقا دەيىن قىدىرىپ، موسكۆادان ءبىر-اق شىقتىم. وسىلاي بىرنەشە جىل ساۋدامەن اينالىستىق. تىككەن تەرى كيىمدەردى باسقا ەلدەرگە اپارىپ ساتا باستادىق. جامان بولمادى، ءبارى جاقسى، دۇرىس بولدى. 1994 جىلدان كەيىن، جاعدايىمىز جاقسارا تۇسكەننەن سوڭ قازاقستاندا جاقسى اندەر، كۇيلەر تىڭداپ ءجۇرىپ، جۇرەك قايتا دومبىرا دەپ سوعا باستادى. سونسوڭ، تۇركيادا تاعى دا دومبىرانى قولعا الدىق. بۇل ءبىر جاعىنان ماعان ۇلتتىق مىندەت رەتىندە دە كورىندى. ويتكەنى ارتىمىزدان كەلە جاتقان جاستاردان دومبىرا ۇيرەنىپ جاتقان جوق. زەينەل بولسا ەۋروپاعا كەتىپ قالعان. جولداسىم عاني دەگەن جىگىت گەرمانياعا كەتتى. مۇستافا قاسانتۋ دەگەن جىگىتىمىز بار ەدى، ول دا گەرمانياعا كەتتى. جىگىتتەردىڭ بارلىعى تارالىپ كەتتى. دومبىرانى تارتاتىن ادام بولماي قالدى. ودان كەيىن، وسى دومبىرانى قولعا الىپ، وسى جاستارعا مۇرا قالدىرايىق، بىرنەشە ءان شىعارايىق. قازاقستاننىڭ جاقسى اندەرىن ايتايىق دەگەن وي كەلدى. سونان سوڭ، قانشاما جىل بولدى، مىنا «زامانداس» دەگەن توپتى قۇردىق. 2009 با ەدى؟ قاي جىلى ەدى؟ ءبىز 94-95 جىلدار جايلى ايتىپ وتىرمىز، ءيا؟ 1995 جايلى ايتىپ جاتىرمىز. ءسويتىپ ون-ون بەس جىل وسى دومبىرانى شەرتىپ تويلارعا، قوناقتارعا، شىلدەحانالارعا باردىق. جۇمىسقا بايلانىستى، بوس ۋاقىتتاردا وسىنداي شارۋالارمەن... سوندا مەنىڭ شىعارعان اندەرىم: «التاي تاۋىم»، ەكىنشى «كوكتەم» دەگەن ءبىر ءانىم بار. ءسوزى مەن ءانى وزىمدىكى. «مەن شەت ەل قازاقتىڭ بالاسى» جاستارعا ارنالعان ءبىر ءانىم تاعى بار. ءسوزى مەن ءانى دە وزىمدىكى. جانە مىنا بيلەۋ ءۇشىن مۋزىكا شىعاردىم. «بۇرىنعى كۇندەردى ويلاپ كەتتىم، سەن مەنى شىندان شىن تاستاپ كەتتىڭ، تاپساڭ دا تابا المايسىڭ مەندەي ادام» دەگەن ءبىر ءان شىعاردىم جاستار ءۇشىن. ودان كەيىن، «جالعىز كوڭىلىم» دەگەن ءبىر ءان، «جالعىز قالعان كوڭىلىمنىڭ يەسىن تابا المادىم» دەگەن انمەن بەس ءان بولدى. «جانىم گۇلىم، مارالىم» دەگەن ءبىر ءان شىعاردىم.
- 2009 جىلىندا ءسىز سەدات مىرزامەن بىرىگىپ جاستارعا دومبىرا ۇيرەتتىڭىز عوي؟
- 2009 جىلدان كەيىن سەدات دەگەن ىنىمىزبەن بىرىكتىك. سەداتپەن بىرگە وسى حورلاردا جۇمىس جاسادىق. سەدات سولاحوعلۋ دەگەن قازاقستاندا، تۇركىستان قالاسىنداعى ح.ا. ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كونسەرۆاتورياسىن 5 جىلدا ءبىتىرىپ كەلگەن. سول جىگىتپەن بىرگە جولىمىز ءبىر بولدى. سول جىگىتپەن بىرگە ىستامبۇلداعى قازاقتاردىڭ قۇرعان قورلارىندا جۇمىس ىستەدىك. مادەنيەت باستىعى بولىپ سەداتتى الىپ كەلدىم. سەدات دومبىرا ءمۇعالىمى. 2010 جلىدان كەيىن بالالارعا ساباق بەرە باستادىق. سول ۋاقىتتان وسى ۋاقىتقا دەيىن سول ءىس-شارا، جۇمىستارمەن اينالىستىق. وسى كۇنگە دەيىن جيىرما بالا دومبىرا ۇيرەندى. سونىڭ ىشىندە جاقسى ۇيرەنىپ شىققان 5-6 بالا بولدى.
- سءىز «قازاق قورىندا» مادەنيەتتەن جاۋاپتى باستىق بولدىڭىز. قانداي جۇمىستار ىستەدىنىز؟
- ءيا، «قازاق قوعامىندا» دا مادەنيەت باستىعى بولىپ ناۋرىز تويلارىندا كونسەرتتەر ۇيىمداستىردىم. سول كەزدەردە بەكبولات تىلەۋحان دا تۇركياعا كەلگەن. ۇيدە قونىپ ەتىپ، ءبىر كونسەر ۇيىمداستىردىق. «زايتينبۇرىن-اقتەڭىز» زالىندا. ول كىسى دە كونسەرتىن بەردى. ول كونسەرتتەن بۇرىن ساحناعا مەن شىقتىم ءۇي يەسى بولىپ. سودان سوڭ ءسوزدى بەكبولات اعامىزعا بەردىك. كەرەمەت كەش ءوتتى. ونىڭ اراسىندا كوپ كەشتەر وتكىزدىك. قازاقستاننان كەلگەن توپتار بولدى، انشىلەر بولدى، بيشىلەر بولدى. ودان كەيىن تۇركياعا قازاقتاردىڭ كەلگەندىگىنىڭ 64 جىلدىعى بولدى. وسىدان باسقا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە ارنالعان كونسەرتتەر دە ۇيىمداستىردىق. 2014 جىلى العاش رەت استانا قالاسىندا «تۇركيا-قازاقستان دوستىق كەشى كونسەرتى» ءوتتى. ونى ءبىزدىڭ جولداسىمىز بەلگىلى تاەكۆوندو سپورتىنىڭ شەبەرى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ تۋعانىنا 60 جىلدىعىنا ارنادىق. بۇل پروفەسسور ءابدىۋاقاپ قارانىڭ كومەگىمەن بولدى. سول كىسىنىڭ كومەگىمەن قازاق قورىمەن بىرگە ءبىز دە باردىق. ءبىز ءۇشىن بۇل تاريحي وقيعا بولدى. وتە ماڭىزدى، ماعىنالى بولدى. اتامەكەندە العاش رەت تۇركيانىڭ قازاقتارى بولىپ بارىپ سول جەردە وزدەرىنىڭ اندەرىن شىرقادى. سول ءۇش ءان ايتىلدى. «اتاجۇرتىم»، «ساعىندىم»، «سەنى قالاي ۇمىتايىن» دەگەن اندەر. «ساعىندىم»، «سەنى قالاي ۇمىتايىن» زەينەلدىڭ ءانى، «اتاجۇرتىم»، ءانى مەنىكى، ءسوزى يبراحيم اقسەل اعامىزدىكى بولاتىن. استاناعا شاشۋ رەتىندە سول ءاندى ءبىرىنشى رەت اپاردىق.
- استانادا وتكەن اندەردىڭ نوتاعا ءتۇسىپ كىتاپ تا بولدى عىوي.
- دۇرىس، «تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ دوستىق كەشى» دەدىك. سول مادەنيەت جاعىنا قىزمەت جاساۋ ماقساتىمەن دە كوپ جۇمىس ىستەدىك دەپ ويلايمىز. نەگە دەسەڭىز، بۇل جەردەن تۇرىكتىڭ ءبىر ءانىن اپاردىق «ەسكى دوستار» دەگەن. سول ءاندى قازاق فيلورمانيا وركەسترى وينادى. ونى قازاقشاعا اۋدارعان ءابدىۋاقاپ قارا. سول ءاندى نوتاسىمەن بىرگە «فيلارمونيا» وركەسترىنە بەردىك. مەنىڭ «التاۋ تاۋى» دەگەن ءانىمدى سول كىسىلەرگە ءبىر جىل بۇرىن وتكىزىپ، كونسەرتتە بەرگەن ۋاقىتتا، ساحناداعى تۇركيادا تۇراتىن كومپازيتور بەشير احمەت كوسەنىڭ ءانى «التاي تاۋىم» دەپ ايتقاندا، قاتتى تولقىپ سەزىمگە بەرىلدىم. مەن ساحنانىڭ ارتىندا تۇرعانمىن. وتىرىك ايتپايىن، جىلاپ جىبەردىم. ءبىز ءۇشىن بۇل ۇلكەن قۋانىش بولدى. بۇل ءبىز جەتە الاتىن جەڭىس ەمەس ەدى. قۇداي تاعالا ءبىزدى وسى كۇنگە جەتكىزدى. جانە ۇلكەن جاڭالىق بولدى. تۇركيا قازاقتارى ءۇشىن ماقتانىش بولدى. سول كىسىلەر،70 كىسىمەن «فيلارمونيا» وركەسترىمەن وسى ءاندى ايتقان كەزدە ساحنادا وتىرعان كىسىلەردىڭ بارلىعى جىلى قابىل الدى. سول كۇنى ەڭ سوڭعى بولىپ ءبىز ساحناعا شىقتىق. حالىق ءبىزدى وتە قاتتى باۋىرىنا باستى. نەگە دەسەڭىز، كونسەرت بىتكەن سوڭ، ءبارى ريزا بولىپ، كەتپەي تەلەجۋرناليستتەر، كومپازيتورلار، كەتپەي مەنىمەن تانىسىپ، سۇحبات الىپ ءبىزدى قاتتى قۋانىشقا بولەدى. اتامەكەنگە بارىپ-كەلىپ تۇرامىز. سول كەزدەرگە وتە قاتتى قۋانامىن، ريزا بولدىم، اسەر الدىم. سول ساپاردا 2 كۇن بولدىق استانادا. وتىرىك ايتپايىن، ۇيىقتامادىم دەسەم دە ورنى بار. ۇيىقتاماي، قۋانىپ ۇشىپ-قونىپ كەلدىك. كەرەمەت، ەستەن شىقپايتىن، تاريحي كۇن بولدى. ەندى ءبىز كوز جۇمىپ بۇل دۇنيەدەن كوشىپ كەتەتىن بولساق، ارمان بولماس ەدى.
- اتالارىڭىز دا ريزا بولدى عوي، «التاي تاۋىم» دەپ جىلاپ ەڭىرەپ، اتامەكەنگە جەتىپ وتىر.
- شىنىن ايتساق، سول كىسىلەردىڭ دۇعاسىمەن بولدى بارلىعى. «التاي تاۋىم» سول كىسىلەردىڭ دۇعاسىمەن...
- سوسىن استاناعا تاعى ءبىر ءان اپارعان سىياقتى ەدىڭىز عوي!
ءيا، مۇستافا وزتۇرىكتىڭ سوزىنە جازىلعان، ءانىن ابدۋلعاني ماكىم دەگەن جولداسىم ءانىڭ جازعان ەدى. ول مۇستافا وزتۇرىكتىڭ ءوزىنىڭ اكەسىنە ارناپ جازعان ءانى ەكەن. بۇرىندا بىرگە جۇرگەندە سۇراعانبىز، «بۇل ءاندى قالاي شىعارىپ ءجۇرسىڭ؟ ءقايتىپ؟ جانە نەگە جازدىڭ؟ كىمگە جازدىڭ؟ سۇيگەنىڭ بار ما؟ » دەگەندە، «جوق» دەدى. « مىناۋ مەنىڭ اكەم ءۇشىن ارناعانىم، اكەمدى وتە جاقسى كورەمىن. مەن اكەم ءۇشىن ولەمىن» دەپ ، قانداي ۇلتشىل كوردىڭىز بە؟!اكەسى ءۇشىن ءان جازاتىن تۇركيادا جىگىتتەر شىقتى.
- ايتىپ جىبەرسەڭىز.
- «جۇلدىزداردى تىلەيسىڭ بە؟
كۇندى الىپ بەر دەيسىڭ بە؟
تاعى ساعان ارناعانىم.
جاندى قوسىپ بەر دەيسىڭ بە؟
بۇلبۇل قۇستار سايراعان،
گۇلشەشەكتەر باقشادان،
ءبىر ۋىس گۇل بەرەيىن.
قابىل الساڭ مەن ساعان.
جۇلدىزداردى تىلەيسىڭ بە؟
كۇندى الىپ بەر دەيسىڭ بە؟
تاعى ساعان ارناعانىم.
جاندى قوسىپ بەر دەيسىڭ بە؟» دەگەن مۇستافانىڭ وسى ءانى دە نوتاعا ءتۇستى. «مەملەكەتتىك فيلارمونيا» وركەسترى 70 كىسىمەن وسى ءاندى ايتتى. ەندى بىزدە ايتارى جوق، كوزىمىزدىڭ جاسى سارقىلعان كۇن بولدى. وتە اسەر الدىق، وتە كەرەمەت كەش بولدى. ەرەكشە جاقسىلىق بولدى.
- كورگەن تۇستەي بولىپ كەتتى دەسەءڭىزشى!
- ءتۇسىمىزدى ايتساق سەنبەيمىز عوي. بىرەۋ ايتسا سەنبەيمىز. سونىڭ ءبارى، شىنعا اينالىپ، راس بولدى. ەندى تاعى ءبىر ءان، ابدۋلۆاحاپ قارا عالىم باۋرىمىزدىڭ جازعان ءبىر ءانىن دومبىراعا ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. قۇداي قالاسا وسى ناۋرىزعا دايىنداپ شىعارامىز. ءاننىڭ اتى – «اتامەكەن». سول «اتامەكەندى» دومبىراعا سالىپ جاتىرمىز قازىرگى ۋاقىتتا. مۇمكىن 2 ايدا كوپشىلىك قاۋىمعا ۇسىنامىز دەپ ويلايمىن. قۇداي قالاسا، اللا امانشىلىق بەرسە. ينشاللا وسى جىلى وسى ءان شىعادى. قۇداي جەتكىزسە، دەن ساۋ بولسا شىعارامىز. ازىرگە وسى جۇمىستارمەن شۇعىلدانىپ جاتىرمىز.
- كوپ راقمەت سىزگە.
ءابدىۋاقاپ قارا
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
پىكىر قالدىرۋ