«كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىك بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋىزىنىڭ الاسى!» - بۇل ناقىل ءسوزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز ءبىر بولساق، ءبىزدىڭ جەڭبەيتۇعىن جاۋىمىز بولمايدى، ماقساتىمىزعا جەتەمىز! ونسىز ءبىزدىڭ كۇنىمىز جوق، قۇرىپ كەتەمىز. قۇرىماس ءۇشىن، بوسپاسىمىز ءۇشىن كۇشىمىزدى بىرىكتىرىپ، ءيىن تىرەسىپ، بىر-بىرىمىزگە جاردەم بەرىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك.
م. شوقاي
*** ***
بيىل الاش-وردا اۆتونومياسىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى. الاش قايراتكەرلەرىن ارداقتاۋ تۋراسىندا 1 اقپاندا ۇكىمەت وتىرىسىندا سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا دۇرىستاپ دايىندالۋىمىز كەرەك. الاشتىڭ 100 جىلدىعى سول زامانمەن قالىپ قويماي، بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتپەن بايلانىستىرۋ ورىندى بولادى»، - دەگەن ەدى. وعان قازاق ءتىلدى باق-تار مەن الاشتانۋشى، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋشى عالىمدار دا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ جاتىر.
جىل باسىندا ءاليحانتاۋنشى عالىم سۇلتانحان اققۇل ۇلى الاش كوسەمى تۋرالى – قازاقشا «ءاليحان بوكەيحان. قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى»، «ءاليحان بوكەيحان. امانات» (ورىسشا «اليحان بۋكەيحان. تۆورەس يستوريي» جانە «اليحان بۋكەيحان. زاۆەششانيە») دەپ اتالاتىن قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى 2 تومنان تۇراتىن 2 كىتاپتى جۇرتشىلىققا ۇسىندى. سونداي-اق، ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى، دوسەنت، شوقايتانۋشى باقىت سادىقوۆا الاشتىڭ تاعى ءبىر اردا پەرزەنتى، «ءبىر تۇتاس تۇركىستان» يدەياسىنىڭ اۆتورى مۇستافا شوقاي تۋرالى «Türkistan Milli Birliği» اتتى كىتاپتى جارىققا شىعاردى.
الاشتىڭ اسىل ۇلدارىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي-وعلىن ءوزى بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلتى ءالى جەتە تانىعان جوق. سوندىقتان دا قازاق جۇرتى مۇستافانىڭ تۇلعالىق بولمىسىن تانىتاتىن كىتاپتارعا اسا ءزارۋ. «Türkistan Milli Birliği» كىتابىمەن تانىسۋىمىزعا گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى امان مامبەتالييەۆ سەبەپ بولدى.
مۇستافا شوقاي XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ پىكىرلەسى بولا تۇرا، ماقساتى ءبىر بولا تۇرا باتىسقا نەگە كەتتى؟ مۇستافانىڭ باتىسقا الاش-وردانىڭ ايتۋىمەن كەتكەنىن مۇراعاتتار دالەلدەيدى. بۇل تۋرالى باقىت سادىقوۆا ءوزىنىڭ بۇرىنعى كىتاپتارىندا جان-جاقتى دەرەك كەلتىرگەن. مىسالى، فرانسيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنىڭ ارحيۆىنەن تابىلعان دەرەكتە: «مۇستافا شوقاي 1921 جىلدىڭ مامىرىندا تۇركىستان ۇلتتىق ۇيىمدارىنىڭ جولداۋىمەن كەلدى» دەپ جازىلعان.
تاعى ءبىر دەرەك الەكەڭنىڭ: «ارامىزداعى جاس، ءوزى ساياساتكەر، بىرنەشە تىلدە سويلەيتىن، ءارى زاڭگەر، قوقان اۆتونومياسىنىڭ پرەمەر-مينيسترىن شەتەلگە شىعارايىق» دەپ ۇسىنىس تاستاعانىن كورسەتەدى. ەميگراسياعا(مۇعاجىرلىققا) ۇلكەن باقىلاۋ بولىپ تۇرعان تۇستا الاششىلدار ونى شەتەل اسىردى. بۇل تۋرالى وگپۋ مۇراعاتىنداعى قۇجات بىلاي سويلەيدى:
نا يدەولوگيچەسكوم فرونتە پوستوياننىي پرەدستاۆيتەلستۆو وگپۋ تاك جە وتمەچال سحودستۆو پوزيسيي ميگراسيي كازاحسكيح ناسيوناليستوۆ. وسوبەننو ۆ سفەرە پروسۆەششەنيا. دوكازاتەلستۆا پريۆوديل. اليحان بۋكەيحانوۆا ۆ كرۋگۋ ناسيوناليستوۆ اكتيۋبينسكوي گۋبەرنيي، ۆىسكازالسيا و پولزە پرەبىۆانيا مۋستافى زا رۋبەجوم: «ۆ سوۆرەمەننوي شكولە نۋجنو پرەپوداۆات تاك، چتوبى وت سوۆەتسكوگو ۆليانيا نە وستالوس ي سلەدا. پرەدسكازانيە چوكايەۆا نە وستانەتسيا ليش نا سترانيساح گازەت، ونو چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا بۋدەت رەالنىم. پوكا چوكايەۆ ناحوديتسيا ۆ پاريجە، مى وت ەتوگو نيچەگو نە تەرياەم. ناوبوروت، ەتو ياۆيتسيا تولچكوم دليا تەح، كتو ەششە كولەبلەتسيا ۆ ناشيح رياداح». ءاليحان بوكەيحاننىڭ وسى تۇسىنىكتەمەسىنەن كەيىن، وگپۋ ۇلتشىل ميگرانتتاردى باقىلاۋعا الادى. ولاردىڭ قازاقستانداعى جۇمىسقا قابىلەتتى تۋىستارىن، ورتا ازيامەن بايلانىسىن، باسىلىمدارى مەن ادەبي باسپالارمەن قاتىناسىن قاتتى قاداعالاۋعا الادى. الاش-وردا ەكى ۇلكەن ماسەلەنى قولعا الدى: 1. جەر؛ 2. ءبىلىم. وسى ءۇشىن دە الاشورداعا سىرتقى تارماقتا وتە قابىلەتتى ادامنىڭ بولعانى قاجەت ەدى.
وسى جاعدايعا وراي، سىرتقى تارماقتى باسقارعان مۇستافا شوقايدىڭ ىس-ارەكەتى جونىندە سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە حالىق ەشقانداي ماعلۇمات الا العان جوق. شوقاي ءومىرى قۇپيا سىر بولدى. ءتىپتى شەتەلدە مۇستافا شوقايدىڭ نە ىستەپ، قانداي كۇي كەشىپ جۇرگەنىن ەشكىم بىلمەدى. سەبەبى، ارحيۆتىك دەرەكتەردىڭ بارلىعى رگۆا-دا (رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك اسكەري ءارحيۆى) ساقتاۋلى. 1939 جىلدان قازىرگە دەيىن قۇلىپقا سالىنىپ، اشىلماي جاتىر. وعان تەك قانا ارنايى قىزمەتتىڭ وفيسەرلەرى، «لۋبيانكانىڭ اقساقالدارى» قولجەتكىزە الادى. قانشاما عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر ولارعا حات جازسا دا بىرىنە دە ەشقانداي رۇقسات بەرىلمەي كەلەدى.
«اقىلسىزعا بيلىك بەرسە، اقىلدىنى ازدىرار» دەگەندەي، ءارحيۆتىڭ، اقيقاتتىڭ قاپاستا جاتقاندىعىنان ماسكەۋ مۇستافا شوقاي تۋرالى نە بولسا سونى ايتا بەردى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالا جابا بەردى. ولار «ءبىز جاسىرعان اقيقاتتى ەشقاشان ەشكىم اشا المايدى، وتىرىگىمىزدى ەشكىم شىعارا المايدى» دەپ ويلادى. 1960 جىلداردان كەيىن ورىستاردىڭ ءوسىمى باياۋلاپ، سانى ازايا باستادى. ودان سوۆەت ۇكىمەتى سەسكەنىپ، ورىس ەمەس حالىقتاردى، اسىرەسە ورتا ازيا حالىقتارىن جاسىتۋ ءۇشىن بەتتەرىنە مۇستافا شوقايدى وقسىن-وقسىن باستى. سولايشا 1960-1970 جىلدارى شوقايدى قارالايتىن كىتاپتار مەن فيلمدەر شىعا باستادى. ال، ول ايىپتىڭ ءبارىن باقىت سادىقوۆا بۇعان دەيىنگى كىتاپتارىندا دالەلدەپ وتىرىپ، تەرىسكە شىعارعان. باقىت سادىقوۆا سوڭعى 20 جىلىن تۇگەل شوقايدىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىك تۇلعاسىن زەرتتەۋگە ارناعان. بۇعان دەيىن بىرەۋى فرانسۋز تىلىندە، جيىنى 6 كىتاپ شىعارعان ول مۇستافا شوقايدى تالماي زەرتتەۋىنە مۇستافانىڭ جارى ماريا شوقايدىڭ وسيەتى سەبەپ بولعانىن ايتادى. مۇستافا شوقاي ىرعىز اۋدانىنىڭ تۋماسى ءالىم الماتقا پاريج كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسۋگە، تۇركيانىڭ ازاماتتىعىن الۋعا كومەكتەسكەن. پاريجدە وقىپ، مۇستافانىڭ شاعىراعىندا تالاي بولعان ءالىم المات ەكى جىلدان كەيىن تۇركياعا كەلىپ ۇيلەنەدى. ماريا شوقاي قايتىس بولار الدىندا ءالىم الماتتى شاقىرتىپ «مەن مىنا سوۆەت ۇكىمەتىندە قانداي كىتاپتار شىعىپ مۇستافا شوقايدى قارالاپ جاتقانىن بىلەمىن. سەنەن جالعىز سۇرايتىنىم مۇستافا شوقايدىڭ وتانىنا، قازاق ەلىنە مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق شىندىعىن ايتىپ جەتكىز» دەپ وسيەت ەتكەن. باقىت يسايىن قىزى انە سول وسيەتتىڭ ورىندالۋىنا ۇلەس قوسسام دا ءومىرىن شوقايتانۋعا ارناعان.
«وتىرىكشىنىڭ ءبىر سوزىنە، اقيقاتتىڭ مىڭ ءسوزى» دەمەكشى، سوۆەت ۇكىمەتى 80 جىل قارالاعان مۇستافا شوقايدى باقىت سادىقوۆا 20 جىل بويى اقتاپ، ءار ايىپقا قارسى دالەلدەر قامتىعان ءبىر-بىر كىتاپ جازىپ شىقتى. باقىت سادىقوۆانىڭ «Türkistan Milli Birliği» كىتابىندا انە سول رگۆا قورىنداعى پولياك عالىمدارى ارقاسىندا جارىققا شىققان مۇستافا شوقاي تۋرالى دەرەكتەر وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. رگۆا قورىنداعى ارحيۆتىك دەرەكتەر ارقاسىندا Türkistan Milli Birliği ۇيىمىنىڭ جۇرگىزگەن ءىس ارەكەتتەرى جارىققا شىعىپ، مۇستافا شوقايدىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ءرولىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سوندىقتان Türkistan Milli Birliği اتتى كىتابىندا اۆتور سسسر بارلاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ پروپاگاندا ارقىلى «مۇستافا شوقاي پولشانىڭ، فرانسيانىڭ، جاپونيانىڭ، انگليانىڭ بارلاۋشى قىزمەتتەرىنىڭ اگەنتى بولدى» دەگەن ماسەلەنى جان-جاقتىلى زەرتتەيدى. سول سەبەپتەن پولياك ەكسپوزيتۋراسىنىڭ(بارلاۋ قىزمەتى) قۇجاتتارىنىڭ مازمۇنىن قىسقارتپاستان كەلتىرىپ، وسى ايىپتىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن قارايدى.
كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى باسىلىمى 3-اق ايدا ساتىلىپ كەتكەن. وسىعان وراي كىتاپ اۆتورىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
*** ***
كىتابىڭىز قۇتتى بولسىن باقىت يسايىن قىزى، كىتاپتى «Türkistan Milli Birliği» دەپ اتاۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟
ۇلتازاتتىق كۇرەس تەك قانا بىزدە بولعان جوق. بارلىق ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ جەرىندە بولدى. مۇستافا شوقاي 1918 جىلى 1 مامىردا تۇركىستان دالاسىنان كەتتى عوي. اتاپ ايتقاندا تاشكەنتتەن. ول الدىمەن رەسەيگە ۋفاعا بارىپ، تاتارلار جانە باشقۇرتتارمەن كەزدەسەدى. كاۆكازدا، جايىق بويىندا(پوۆولجەدە)، گرۋزيادا ءجۇرىپ وتكەن جولىندا كەزدەسۋلەردى ءوزىنىڭ مايدانداستارىمەن، سول كەزدەگى ۇلتازاتتىق كۇرەستىڭ باسشىلارىمەن وتكىزدى. وسىنىڭ ءبارىن قۋعىن مەن سۇرگىننىڭ اراسىندا جاسادى. مىسالى، گرۋزياعا قىزىلدار باسىپ كىرگەندە مۇستافا مەن جۇبايى قاراتەڭىزگە جولعا شىققان ەڭ سوڭعى كەمەگە ءمىنىپ ۇلگەردى.
مۇستافا باتىسقا باس ساۋعالاپ، نەمەسە جايدان جاي كەتەيىن دەپ كەتە سالعان جوق، الاششىل دوستارىنىڭ، كۇرەسكەر باۋىرلارىنىڭ، الاشوردانىڭ اماناتىن ارقالاپ كەتتى. بۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەمىز؟ ونىڭ جارى ماريا شوقايدىڭ ەستەلىگىنەن. مۇستافا شوقايدى زەرتتەۋ ءۇشىن ماريا شوقايدى زەرتتەۋ كەرەك بولدى. ماريا شوقاي ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىن بىر-ەكى بەتتەن مۇستافا شوقايدىڭ تۇركياداعى شاكىرتى تاحير شاعاتايعا جىبەرىپ وتىرعان. ال، تاحير شاعاتاي ونى تۇرىكشەگە اۋدارىپ ساقتاعان. «مۇستافا شوقاي جۇبايىنىڭ اۋزىنان» دەگەن كىتاپ دايىنداعان. مەن ماريا شوقايدىڭ ءاربىر ەستەلىگىن ماعىناسىن جوعالتپاۋ ءۇشىن ءوز ستيلىندە ورىسشاعا اۋدارىپ شىقتىم.
مۇستافا شوقاي تۇركىستاننان كەتەر جولىندا ۇلتازاتتىق كۇرەستىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ وتىرىپ، ستراتەگياسىن ايقىنداپ، تاكتيكا قۇرعان. ەڭ باستىسى شەشىم ستاليننىڭ تۋىنداپ كەلە جاتقان توتاليتارلىق جۇيەسىنە توسقاۋىل بولۋ. ستاليندىك پروپاگاندادان قورعانۋ جانە اشكەرەلەۋ. وسى ءۇشىن ولاردىڭ ءبارى ەۋروپاعا ساياسي ەميگراسيا جاسادى. بۇل تاريحقا ەڭ العاشقى جالپىحالىقتىق كەلىسىلگەن ساياسي مۇعاجىرلىق بولىپ ەندى. ەۋروپادا ساياسي ەميگراسيانىڭ، ۇلتازاتتىق كۇرەس جەتەكشىلەرىنىڭ، اق گۆاردياشىلداردىڭ جينالعان جەرى فرانسيا. 1921 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا، فرانسياعا رەسەيدەن 1 ميلليون ەميگرانت(مۇعاجىر) بارعان. سول ميلليوننىڭ ىشىندە قازاقستاننان بارعان ساسي مۇعاجىرلار مۇستافا مەن ماريا شوقاي. ميلليوندار ىشىنەن جالعىز فرانسياعا بارعان مۇستافا شوقاي Türkistan Milli birliği اتتى ۇيىم قۇردى.
Türkistan Milli birliği ونشاقتى ادامنان عانا قۇرالعان جوق. ەۋروپادا، ورتا ازيادا عانا ەمەس، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە دەيىن جۇزدەگەن مىڭ مۇشەسى بولدى.
مۇستافا شوقايدىڭ پاريجدەگى كۇرەس جولى قالاي باستالدى؟
مۇستافا شوقاي پاريجگە بارعاندا تادەۋش گولۋۆكو دەگەن كىسىنى كەزدەستىرەدى. تادەۋش گولۋۆكو قازاقستاندا جەر اۋدارىلعان پولياك وتباسىندا تۋعان. تۋىپ-وسكەن جەرى سەمەي قالاسى. اكەسى تەمىرجول ستانسياسىنىڭ باستىعى بولعان. مۇستافا شوقايمەن بىرگە پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. ماماندىعى جۋرناليست، جازعان ماقالالارىن «قىرعىز(ول كەزدەگى قازاقتاردىڭ اتاۋى)» دەگەن بۇركەنىش اتپەن جاريالاپ وتىرعان. قازاق تىلىندە ەركىن سويلەگەن. پاتشالىق رەسەي قۇلاعان سوڭ ول ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا كەتەدى. پولشا ەگەمەندىك العاننان كەيىن ونى فرانسياداعى پولشانىڭ ەلشىلىگىنە قىزمەتكە جىبەرگەن. مۇستافامەن جولى تۇيىسكەن تادەۋش «ياش تۇركىستان» مەن «يەني تۇركىستان» جۋرنالىن شىعارۋعا قارجى تاۋىپ بەرەدى.
ال، باتىسقا جينالعان ۇلتازاتتىق كۇرەس جەتەكشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «پرومەتەي» دەگەن انتيبولشيەۆيكتىك فرونت اشىلادى. بۇل فرونت قارۋسىز، زورلىق-زومبىلىقسىز، ۇستەمدىك ساياساتقا قارسى اقىل-ويدىڭ ايقاسىن جۇرگىزدى(كەيىن وسى ءتۇرىن ماحات ماگاندي «نەناسيلستۆەننوە فورما سوپروتيۆلەنيە»).
پرومەتەي قوزعالىسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
«پرومەتەي» قوزعالىسى 1926 جىلى پولشا باسشىسى يۋزەف پيلسۋدسكييدىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان. ونىڭ قاتارىندا مۇستافا شوقاي باسقارعان ەميگرانتتىق ۇيىم «Türkistan Milli Birliği» دە بولدى. پرومەتەيدى كەيبىر مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار دا قولدادى. اتاپ ايتقاندا: ۇلتتار ليگاسى جانە فرانسيا، شۆەيساريا مەملەكەتتەرى قولداۋ جاسادى. پرومەتەي تۋرالى، پرومەتەيدىڭ ونداعان جىلدار بويعى جۇمىسى تۋرالى سسسر-دە تەك قانا ستالين حاباردار بولدى. ءتىپتى سسسر بارلاۋ قىزمەتى بىردە-بىر پرومەتەي اگەنتىن ۇستاي العان ەمەس.
پرومەتەيدىڭ پولشادا ساقتالعان قۇجاتتارىنىڭ باسىم بولىگىن 1939 جىلى قىركۇيەكتە گەرمانيا قۇپيا قىزمەتى (Sicherheitsdienst) توناعان، وسىدان كەيىن پرومەتەي ءوز قيمىلىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيىننەن 1945 جىلى مامىردا سوۆەت اسكەرى بەرلينگە كىرگەندە ول قۇجاتتار ماسكەۋگە اكەتىلدى. كۇنى كەشەگە دەيىن ول قۇجاتتار رەسەيدەگى مەملەكەتتىك اسكەري ارحيۆتە(رگۆا) جەتى قۇلىپپەن جابىلىپ جاتتى.
نەلىكتەن پرومەتەي قۇجاتتارىنا باسقا ەلدەردىڭ قۇپيا قىزمەتتەرى قىزىقتى؟ سەبەبى پرومەتەيدى قامقورلىعىنا العان پولشانىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى(ەكسپوزيتۋرا). ال، پولشا ەكسپوزيتۋراسى نەگە پرومەتەيدى قامقورلىعىنا الدى؟ ويتكەنى پولشا ول كەزدە ءوز ەگەمەندىگىن جاڭا عانا العان ەل ەدى. سوندىقتان سسسر مەن گەرمانيا سياقتى الىپ يمپەريا اراسىندا تۇرعان ەل ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن قورعاۋ كەرەك بولعاندىقتان، بۇل ماسەلە پولشا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باقىلاۋىنا تاپسىرىلدى. پولشا مەن سسسر 1920 جىلعا قاراي نەگىزىنەن بىردەي ۋاقىتتا رەسپۋبليكا جاريالادى. سول ءۇشىن دە ەكەۋىنىڭ دە ەڭ باستى ماقساتى ۇلت ساياساتىن مەڭگەرۋ بولدى. ەڭ باستىسى ۇلت ساياساتى. پولشا دا، سسسر دە كوپۇلتتى مەملەكەت. دەمەك، بۇل ماقساتقا جەتۋ جولىندا پولشا ۇلتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ۇمتىلدى، ستالين بولسا ورىس ەمەس ۇلتتاردى كۇشپەن باعىندىرۋ ساياساتىنا بەت الدى.
پيلسۋدسكيي ءوزى مارشال بولعاندىقتان، سەنىمدى اسكەري ادامدارىن بيلىككە قويىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدا تەمىردەي ءتارتىپ ورناتتى. جەمقورلىقتى جىلدام جويدى. ول ساناسيا(سالاۋاتتاندىرۋ) ساياساتىن ەنگىزدى. پرومەتەي قوزعالىسى مەن پولشا بيلىگى بىر-بىرىنە ءتيىمدى بولدى. سەبەبى بارلىق ۇلتتارعا تەڭدەي قۇقىقپەن قارادى. سوۆەت ۇكىمەتىن باسقارعان ستالين ورىستان باسقا ۇلتتاردى كۇشپەن باسىپ وتىرا، ورىس حالقىنىڭ كوپشىگىن جۇمساقتاپ، ماقتاۋعا سەمىرتتى، باسقا ۇلتتان ۇستەم سەزىندىردى. ستاليننىڭ ساياساتى ءوزىنىڭ بيلىگىن سانى نەعۇرلىم كوپ ورىس حالقىنا نەگىزدەدى، ەگەر قازاقتىڭ نەمەسە باسقا ۇلتتىڭ سانى كوپ بولسا ساياسات سول ۇلتتىڭ ۇستىنەن جاسالار ەدى. ال، ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا ورىس قاراقشىلارىن باسشى ەتىپ جىبەرىپ، باسقا ۇلتتاردىڭ ءبارىن وعان جەم ەتتى. «شىعىستىڭ جابايى حالقىنا مادەنيەت اپاراسىڭدار» دەپ جىبەرگەن ستاليننىڭ جاندايشاپتارى وزگە ۇلتتارعا وزبىرلىق كورسەتتى.
پيلسۋدسكييدىڭ ساياساتى رەسەيدىڭ بوداندىعىنداعى مەملەكەتتەردىڭ بوستاندىق الۋىنا كومەكتەسۋ. ال، ەگەر ۇلتتار وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن السا، ارينە رەسەي السىرەيدى. ال، ستاليننىڭ پروپاگانداشىلارى «رەسەيگە قارسى شابۋلى جاسالىپ جاتىر» دەپ ايعايلادى. پرومەتەي رەسەي نەمەس ورىستارعا ەمەس جالپى قانداي دا بولسىن يمپەريالىق ساياسات وكتەمشىلىگىنە قارسى باعىتتالعان بولاتىن.
«پرومەتەيگە» پاتشالىق رەسەي قۇلاعان سوڭ ونىڭ وتارىنداعى اۆتونوميالىق ەلدەر ۋكراينا، گرۋزيا، كۋبان، دون، كارەليا، قىرىم، جايىق(ۆولگا) بويىنداعىلار، سولتۇستىك كاۆكاز بەن تۇركىستان سياقتى رەسەي ۇلتتىق اۆتونوميالارىنىڭ باسشىلارى، بۇرىنعى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى، بىرنەشە ءتىل بىلەتىن، ءتىپتى شەتەلدەردە ءبىلىم العان زيالىلار (ونىڭ ىشىندە مۇستافا شوقاي دا بار) مۇشە بولدى. الايدا، ولار پولشانىڭ نەمەسە باسقا ءبىر ەلدىڭ ارناۋلى قىزمەتىنىڭ بارلاۋشىسى بولعان ەمەس. وعان دالەلدى Türkistan Milli Birliği كىتابىمدا كەلتىرگەنمىن. «كاپيتان حاراشكيەۆيچ ۆىرازيل ءسۆوو نەگاتيۆنوە وتنوشەنيە ك پرەدلوجەنيۋ سوۆەتنيكا دۋبيچا كووردينيروۆات پرومەتەيسكۋيۋ رابوتۋ س رابوتوي رازۆەدكي: “كونەچنو، مى موگلي بى يسپولزوۆات درۋزەي دليا رازۆەدىۆاتەلنوي رابوتى، داۆايا يم وپرەدەلوننىە زادانيا، ودناكو ەتو نادو دەلات نا توم جە تاكتيچەسكوم پۋتي، تو ەست چەرەز يسكرەننيە ۆىسكازىۆانيا پو وپرەدەلوننىم ۆوپروسام. پەرەنوس جە ەتيح رابوت ۆ كونتررازۆەدكۋ – ابسۋرد”. زاتەم، ناپومنيۆ، چتو ۆسيا رابوتا دولجنا ۆەستيس س وپوروي نا دوۆەريە، ون پوسوۆەتوۆال نە زابىۆات، چتو “پرومەتەيسى، نە ياۆليايۋتسيا پولسكيمي گراجدانامي، چتو وني، پرەجدە ۆسەگو، پاتريوتى سۆويح ستران، ي ليش زاتەم – سويۋزنيكي پولشي” (ۆىدەلەنو منوي – ب.س.).»
پرومەتەيشىلەردىڭ ماقساتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولعاندىقتان، پرومەتەيدىڭ ىشىندە ءار ۇلت ءوز ساياسي ۇيىمىن جانە ساياسي ورگانىن قۇرعان. مۇستافا شوقايدىڭ قۇرعانى Türkistan Milli Birliği جانە ونىڭ ساياسي ورگانى «ياش تۇركىستان» جۋرنالى.
جوعارىداعى دەرەكتى مەن قايدان الدىم؟ پرومەتەي تۋرالى مەن العاشقى جىلدارى ەشبىر قۇجات تابا المادىم. سوسىن بىرنەشە رەت ول كەزدە كوزى ءتىرى، مۇستافا شوقايدىڭ قارىنداسى مادينا اپايدىڭ قولىمەن رگۆا-عا(رەسەي مەملەكەتتىك اسكەري ءارحيۆى) زەرتتەۋشى رەتىندە حات جازدىم. رگۆا «جابىق ارحيۆ، كورۋگە بولمايدى» دەگەن جاۋاپ بەردى.
رگۆا-دان پولشاعا پرومەتەي قۇجاتىن قايتارىپ العان ۆارشاۆا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى «جاڭا پرومەتەيشىلەر» ماعان دا قازاقستانمەن بايلانىستى قۇجاتتاردى بەرىپ جىبەردى. سول قۇجاتتىڭ ىشىنەن مۇستافا شوقايعا قاتىستىسى 200 بەتتەي بولدى.
جاڭا پرومەتەيشىلەردىڭ ىشىندە ءبىر جاس جاپون پروفەسسورى حيرواكي كۋروميا ماعان كونە جاپون تىلىندە دە قۇجاتتار بەردى. الماتىدا ورنالاسقان قازاق-جاپون تىلدەر ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى ميزۋتاني مىرزا 1937 جىلى جارىق كورگەن قۇجاتتى جاپون عىلىم اكادەمياسىنا جىبەرىپ، قازىرگى جاپون جازۋىنا كوشىرتتى. سودان سوڭ ميزۋتاني مىرزا ونى ورىس تىلىنە اۋدارىپ بەردى. قۇجاتتى زەرتتەي كەلە ەش جەردە جوق دەرەكتەر تاپتىم. قۇجاتتا تۇرار رىسقۇلوۆ پەن مۇستافا شوقاي تۋرالى دەرەكتەر بار. مەنىڭ بىلۋىمشە بۇل مۇستافا شوقاي تۋرالى اشىلعان ەڭ العاشقى جاپون تىلىندەگى ارحيۆ. جوعارىداعى پولياك تىلىندەگى قۇجاتتار دا، وسى جاپون ارحيۆىندەگى دەرەكتەر دە قازاقستاندا بۇرىن جاريالانباعان بولاتىن. بۇل قۇجاتتاردىڭ مازمۇنىن بايلانىستىرعان ۇلتشىلدىق ماسەلەسىن زەرتتەدىم.
ۇلتشىلدىق دەدىڭىز، كىتابىڭىزدىڭ اتى دا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى». ءسىز زەرتتەگەن ۇلتشىلدىقتىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟
پرومەتەيشىلەردىڭ نەگىزگى تاقىرىبى، جۇمىستارى ۇلتشىلدىق توڭىرەگىندە وربىگەن. ءدال سول كەزدە ۇلتشىلدىقتىڭ ءۇش ءتۇرى قالىپتاستى.
1. پرومەتەيزم – جالپى ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ بۇعاۋدان ارىلۋ ءۇشىن جاساعان كۇرەسى، دوكتريناسى. «پرومەتەيزم كاك دوكترينا ەدينوگو فرونتا ۆوزروديۆشيحسيا نارودوۆ، ۆىستۋپايۋششيح زا ءسۆوو ناسيونالنوە ساموو-پرەدەلەنيە»؛ ۇلتتاردىڭ ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، دۇنيەجۇزىندە ونىڭ دا الار ورنى بار ەكەنىن دالەلدەيدى. ياعني، تولىق ماعىناسىنداعى ۇلتشىلدىق. ەگەردە ءبىر قوعام ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇرام دەسە وعان دەموكراتيالىق مىنەزدەگى ۇلتشىلدىق قاجەت. ءدال وسى قاعيدا – 1920 جىلدارى الاشورداشىلار توڭىرەگىندەگى جالپىۇلتتىق زيالىلار قازاق حالقىنىڭ جەكە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن الەم الدىندا دالەلدەپ، مەملەكەت قۇرۋعا دايىن ەكەنىن پاش ەتتى. وسى جاعدايدى مۇستافا شوقاي دەموكراتياشىل ۇلتشىلدىق دەپ اتاعان. عىلىمدا ۇلت بولۋدىڭ شارتتارى ءتىلى، تاريحى، ءدىنى، مادەنيەتى، ءداستۇرى بولۋى كەرەك. ءبىر ۇلتتى ۇلت ەتىپ، ۇلتتىق قوعامدى قالىپتاستىراتىن وسى فاكتورلار. ەگەردە وسى فاكتورلاردىڭ بىرەۋى جويىلسا بۇل ۇلتتىڭ ۇلتشىلدىعىنا ءقاۋىپ ءتونىپ، كەلەشەگى كۇڭگىرتتەنەدى. ۇلتتىڭ وسى فاكتورلارىنا جاسالعان اگرەسسيا ۇلتتى ۇلتسىزداندىرۋ بولىپ تابىلادى. ۇلتشىلدىق دوكترينا بولۋى مۇمكىن. مەملەكەت قۇرعان ۇلت ءومىرىنىڭ ءار سالاسىنىڭ دوكتريناسىن قابىلداۋى ءتيىس.
2. شوۆينيزم. مۇستافا شوقاي «شوۆينيزم بولشيەۆيكتەردىڭ اتامەكەنىمىزدەگى ۇلتتىق قوزعالىسقا قارسى قولدانىپ وتىرعان ەڭ زالالدى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ءبىزدى ۇلتتىق شوۆينيزممەن ايىپتاۋى بولىپ تابىلادى» دەيدى، ءارى شوۆينيزمگە مىناداي انىقتاما بەرەدى: «شوۆينيزم دەپ باسقا ۇلتتاردىڭ مۇددەلەرى ەسەبىنەن تار ۇلتشىلدىققا بوي ۇرۋدى، باسقا ۇلتتاردىڭ ومىرلىك مۇددەلەرىن تەك ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قۇربان ەتۋدى ايتادى. ءشوۆينيزمنىڭ بوي كورسەتۋى ءۇشىن شوۆينيزممەن ايىپتالىپ وتىرعان ۇلت ءوزى ءومىر سۇرگەن ەلدە ۇستەم ورىندى يەمدەنۋى، مەملەكەتتىك بيلىكتى قولدا ۇستاۋى شارت!». دەمەك، ورىس ءشوۆينيزمى دەگەنىمىز رەسەي مەملەكەتىنىڭ دوكتريناسى، رەسمي ساياساتى. بۇل ساياسات پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ شاپانىن جامىلىپ، رەسەيدىڭ دەرجاۆالىق ۇستەمدىگىن نىعايتۋ جانە دە ورىس ەمەس حالىقتاردى ۇلتسىزداندىرۋ، ءبىر ۇلتقا باعىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ. پرولەتاريات تەك قانا رەسەيدە بولدى. پرولەتاريات ديكتاتۋراسى دەگەنىمىز نە؟ رەسەيدەن باسقا جەردە پرولەتاريات بولماعاندىقتان، وعان بۇركەمەلەنگەن ورىس ۇستەمدىگى نىعايدى. ستالين جاڭا «سوۆەت ۇلتى» دەگەن ۇلت قۇراستىرۋ، تاريحقا سول ۇلتتى قالىپتاستىرعان كىندىك اكەسى رەتىندە كىرۋدى ماقسات تۇتتى. سول سەبەپتەن ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ ۇلتشىلدىعىن جويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلتشىلدىقتى قۇراتىن ءار سالا: تىلىنە، دىنىنە، داستۇرىنە، تاريحىنا شابۋىل جاسالدى.
3. ناسيزم. 1934 جىلى پايدا بولعان ناسيزم نەمىس ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن ۇران ەتتى. ەگەردە ستالين سوۆەتتەر وداعى شەڭبەرىندە ورىس ۇستەمدىگىن ورناتسا، گيتلەر الەمدەگى بارلىق ۇلتتاردان نەمىس ۇلتىن ۇستەم كوردى. وسىنىڭ سالدارىنان گيتلەردىڭ تالابى بويىنشا ازاماتتىقتى تەك قانا ناسىلگە قاراپ بەرۋ ساياساتى قالىپتاستى. دۇنيەجۇزىندە تەك قانا اريي تۇقىمدى ۇلتتار بولۋى كەرەك دەپ سانادى.
كىتابىڭىزدا «تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ» 1920 جىلدان كەيىنگى دامۋىن جازىپسىز. ول ۋاقىتقا دەيىنگىسى زەرتتەلگەن بە؟
الەكساندر بەننيگسەن مەن شانتال لەمەرسە-كەلكەجە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 1920 جىلعا دەيىنگى تاريحىن زەرتتەگەن. ولار رەسەيدەگى مۇسىلمان ءباسپاسوزى مەن العاشقى پارتيالارىنىڭ زەرتتەۋشىلەر بولىپ تابىلادى. جازعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن لەمەرسە-كەلكەجە حانىم مەن ونىڭ ۇستازى الەكساندر بەننيگسەن فرانسيانىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتى قۇرمەتتى لەگيون وردەنىمەن ماراپاتتالعان. ولار ورىس وكتەمدىگى شەڭبەرىندە بولعان مۇسىلمان حالىقتارى گازەتتەر ارقىلى ءوز داۋىسىن شىعارىپ، العاشقى ساياسي پارتيالاردىڭ تۋىنداۋىنا قالاي سەبەپ بولعانىن كورسەتەدى.
ولاردىڭ La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920 (اۋدارماسى: 1920 جىلعا دەيىنگى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ باسىلىمدارى مەن ۇلتتىق قوزعالىستارى) كىتابىندا الاش-وردانىڭ(Alaš-Orda) قۇرىلۋى تولىقتاي زەرتتەلگەن. مىسالى بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باسقارۋىنداعى قازاق(Qazaq) گازەتىنىڭ شىعۋى، مۇحامەتجان سەرالين رەداكتورلىعىنداعى اي-قاپ(Aj-Qap) جۋرنالىنىڭ شىعۋى، باسقا دا وقيعالار تۋرالى تەرەڭىرەك جازادى. سونداي-اق زەرتتەۋشىلەر الاششىلداردىڭ رەسەي بيلىگىنەن قازاققا مەنشىكتى جەرىن قايتارۋ مەن ورىنبورداعى تاتار مۇفتيلىگىنەن تاۋەلسىز ءوز مۇفتيلىگى بولۋىن تالاپ ەتكەنى تۋرالى، ءارى، الاش پارتياسىنىڭ باستى ماقساتى قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ مەن نىعايۋىنا كۇش سالۋ بولعانىن جازادى. وسى ەڭبەكتە «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا الاش پارتياسىنىڭ رەسمي باسىلىمى بولعانى جازىلادى» دەپ كورسەتىلگەن.
بۇل كىتاپ بىزگە قالاي جەتتى؟ ونى قازاقستانعا الىپ كەلگەن اكادەميك، دەموكراتشىل زيالى دميتريي ءليحاچوۆ. ول فرانسۋز عالىمدارىنىڭ كىتابىنىڭ بارلىعىن كسەروكوپيا جاساعان. كىتاپتى 1990 جىلى الىپ كەلىپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جيەنى ەرلان ساتىبالدييەۆكە بەرگەن. سەبەبى، دميتريي ءليحاچوۆ سولوۆكي ارالىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇتقىندا بولىپ، ونىڭ اقىل-ويىنا ءتانتى بولعان. ەرلان ساتىبالدييەۆ بۇل كىتاپتى مۇرات اۋەزوۆكە بەرگەن. سوسىن كىتاپتىڭ الاشوردا جونىندەگى 40 بەتتىك فراگمەنتىن مەن مۇرات اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىمەن ءبىر تۇندە اۋداردىم. كەيىن «الەم» الماناحىندا باسىلىپ شىقتى. العى ءسوزىن جازعان تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ بولاتىن.
مۇستافا شوقاي تاشكەنتتە «بىرلىك تۋى(Birlik Tuuy)» گازەتىن شىعارىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ۇلتتىق ورگانىن جاساسا پاريجدە ول شىعارعان «ياش تۇركىستان» Türkistan Milli Birliği-نىڭ ساياسي ورگانى بولدى. 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن تۇركىستان دالاسىنا سوۆەت ۇكىمەتى تولىقتاي ورناپ، باسپاسوزدەر تۇگەلدەي جويىلعانىن بىلەسىزدەر.
سونىمەن مەنىڭ «Türkistan Milli Birliği» كىتابىم فرانسۋز عالىمدارىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.
تاشكەنتتە «بىرلىك تۋى» گازەتىن شىعارعان مۇستافا شوقاي ەۋروپادا سول گازەتتىڭ باعىتىن «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا الدەقايدا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىپ، ساياساتتانۋدىڭ تەورياسىن قالىپتاستىرا باستادى. سوندىقتان، مۇستافا شوقايدىڭ ەۋروپاعا بارعان سەبەبىن مۇستافا شوقايدىڭ ءوز سوزىمەن باسا ايتايىق: «ءبىز باتىس ەلدەرىنەن كومەك سۇراۋعا بارا جاتقان جوقپىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ەۋروپا ەلدەرىنە، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا كەڭەس وداعىندا باس كوتەرىپ كەلە جاتقان ءستاليننىڭ توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ، بولشيەۆيك يدەولوگياسىنىڭ استارىن اشىپ، ونىڭ تەك قانا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا ەمەس بۇكىل الەمگە ءقاۋىپتى ەكەنىن اشىق، ايقىن كورسەتۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدا، مۇعاجىر ازاماتتار الدىڭعى ساپتا بولىپ، وسى وي-پىكىردى بۇكىل ادامزاتقا جەتكىزۋگە پارىزدى»، - دەپ جازدى.
سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
(جالعاسى بار...)
P.S: ءقادىرلى وقىرمان، مۇستافا شوقاي الەمىن ءبىر كىتاپپەن، ءبىر ماقالامەن تانىپ كەتە المايتىنمىز انىق. باقىت سادىقوۆا حانىمنىڭ «Türkistan Milli Birliği» كىتابى ونىڭ ىزدەنىستەرىنىڭ سوڭعى ناتيجەسى ەمەس. قولىندا ءالى بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولارلىق دەرەكتەرى بار. عالىممەن بولعان سۇحباتىمىز تولىقتىرىلۋ ۇستىندە. قويار ساۋال، ايتار ويىڭىز بولسا، مارحاببات!
نۇرعالي نۇرتاي
پىكىر قالدىرۋ