قۇبىلعان الەم جارىسى - اقىلدى جاننىڭ تابىسى.

- شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى

كىشىرەك كەزىمدە، التايدىڭ ەرتىس جاعاسىنداعى اتام مەن اجەم تۇراتىن اۋىل اقتۇبەككە ءشوپ شابۋعا كومەككە باراتىن ەدىك. اعام ەكەۋمىز ەرىككەندە ءبۇيىنىڭ ىنىنە سۋ قۇياتىنبىز. ىنىنە سۋ كىرگەن ءبۇيى ىننەن اتىپ شىعادى. ۇستالعان بۇيىلەردى ۇلكەن بانكىگە سالىپ قويامىز. بانكىدەگى ون شاقتى ءبۇيى دە اشىققان سوڭ ءبىر-بىرىن جەي باستايدى. ەڭ سوڭىندا تەك بىرەۋى عانا قالاتىن. سول قالعان ءبۇيىنى اعام اراققا شىلاپ ءدارى جاساۋشى ەدى. الايدا اعام ءبۇيى جەپ تابيعاتى وزگەرگەن ءبۇيىنى ەشقاشان قايتادان دالاعا جىبەرگەن ەمەس. ءوزىنىڭ تەكتەستەرىن وزىنە جەگىزەتىن جاۋىزدىق قازاقتىڭ قانىندا بولماعاننان كەيىن دە اعامنىڭ ويىنا بۇنداي امال ورالماعان شىعار دەپ ويلايمىن. بالكىم، جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن يمپەريانى قۇرعان، ەڭ كوپ وتار ەلگە يە بولعان اعىلشىندار عانا ءوز تەكتەستەرىن وزىنە جەگىزەتىن جاۋىزدىقتى ويلاۋعا، ىستەۋگە بەيىم بولسا كەرەك. انگليالىق  اقشالى ءبىر كنيازدىڭ جەكە مەنشىك ارالى بولىپتى. كنياز وندا جىلىنا تەك بىر-ەكى رەت قانا بارىپ ايلاپ جاتىپ دەم الادى ەكەن. سول كنياز بالا كەزىندە اجەسىمەن بىرگە ارالىنا دەمالىسقا بارادى. بارسا ارالدا تىشقان قاپتاپ كەتىپتى. وندا بۇرىنىراق كەلگەن كەمەمەن بىرگە تىشقاندار دا كەلگەن ەدى. بۇلار ارالداعى كوكوس جەمىسىن جەپ كۇن كورەدى ەكەن. ارالدى تىشقانداردان ادالاۋ كەرەك بولادى. اجەسى كنيازعا ومىرىنە جەتەر ساباق بەرەدى. ولار ساياجايدىڭ جەر استى بولىمىنەن جەردى شۇڭقىرلاپ قازادى. قازعان شۇڭقىرعا ۇلكەن كۇبى شەلەك ورناتادى. شەلەكتىڭ قاقپاعىنىڭ ورنىنا سالماق تۇسسە ىشكە قاراي اشىلاتىن قىلىپ توپسالى ەسىك جاسايدى. ەسىكتىڭ ورتاسىنا تىشقانداردىڭ اۋزى جەتەتىندەي بيىكتىكتە كوكوستى ءىلىپ قويادى. تىشقاندار كوكوسقا جينالعاندا ەسىك ىشكە قاراي اشىلادى دا تىشقاندار شەلەككە قۇلايدى. ءبىر اي بولعاندا تىشقانداردىڭ ءبىرازى شەلەككە جينالىپ قالادى. ال، ارال يەسى شەلەكتەگى تىشقاندارعا تيمەيدى. اشىققان تىشقاندار الدىلەرى السىزدەرىن جەي باستايدى. ەڭ سوڭىندا ەكى تىشقان قالادى. وسى كەزدە بارىپ اجەسى نەمەرەسىنە تىشقانداردى ارالعا قايتا قويا بەرگىزەدى. ال، انا ەكى تىشقاننىڭ تابيعاتى مۇلدەم وزگەرگەن ەدى. ەندىگارى كوكوس جەيتىن تىشقان ەمەس، تىشقان ەتىن جەيتىن جىرتقىش، اڭشى تىشقانعا اينالعان بولاتىن.

وسمان تۇرىكتەرى دە قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى تاربيەلەيتىن قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى ەۋروپانى جاۋلاپ العان. ولار وزدەرى جاۋلاپ العان ەلدەرىندەگى جاسى ون بەستەن تومەن ۇل بالالاردى ەلىنە اكەلىپ، دىنگە كىرگىزگەن، تۇرىكتىڭ رۋحىن سىڭىرگەن. تۇرىكتىڭ تىلىندە تاربيەلەگەن. ازىرگى تۇركياداعى تۇرىكتەردىڭ تۇرلەرىنىڭ ءارقالاي بولۋى دا ارالاس نەكەدەن، قالا بەردى زامانىنداعى «اسىراندى» ۇلەسىنەن ەدى. ءدىنى وزگەرگەن ەلدىڭ بالاسى ءوز قانداستارىن ءوزىنىڭ دىنىنە كىرگىزۋگە قاتتى قۇشتار بولادى. ال، ءدىنى مەن قاتار ءتىلى كەتكەن ۇرپاقتىڭ ءدىلى دە وزگەرەدى. ءدىل ەڭ سوڭعى تىرەك. ءدىلى وزگەرسە ۇلتتىڭ سيپاتى دا وزگەرەدى. ول ەندى باسقا ۇلتتىڭ، باسقا ۇلىستىڭ ادامى. وسى تۇركىلەنگەن «تۇرىكتەر» ەڭبەگى ەۋروپانى جاۋلاپ الۋدا اسا زور بولدى. تۇرىكتەردىڭ بۇلاي ىستەمەۋگە امالى دا جوق ەدى. ەۋروپاعا كىرگەن كوشپەندىلەر قانشاما قايتپاس باتىر بولسا دا جان سانى شەكتى بولاتىن. سوعىس بولعاننان كەيىن ادام ولەدى. ولگەن قانداستارىنىڭ ورنىن تابيعي وسىممەن نەمەسە ورتا ازياداعى تۋىستاس حالىقتار ەسەبىنەن تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.  وسمان تۇرىكتەرى ەۋروپانى جاۋلاردان بۇرىن، قاعان شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا دا، ونىڭ جاھان جاۋلاعان ۇرپاقتارى قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى، باعىنعان ەلدەردىڭ الاماندارىن ەكىنشى ءبىر ەلدى جاۋلاعاندا ساداق جەبەسى سەكىلدى تىزىلگەن قوسىننىڭ ەڭ الدىنا قويعان. ولار قورىققانىنان، شاراسىزدىقتان، ءومىر ءسۇرىپ ءتىرى قالۋ ءۇشىن وسىنداي تاۋەكەل ۇتىسقا امالسىز كوندى. بالكىم، سول الىپ يمپەريانىڭ جاۋلاپ الىنعان بودان حالىقتارى كەيىن تۇركى تەكتى مونعول بولماي، سول ەلدەرگە ءسىڭىپ كەتۋى - جەرى، ەلى جاۋلانسا دا ءدىلى، ءتىلى جاۋلانباعانىنان شىعار؟

80 جىلداردا اقشا تابۋدى كوزدەگەن ءبىر قانشا ميلليونەرلەر الەمدەگى ەڭ مىقتى فۋتبولشىلاردى  جيناعان. دۇنيەدەگى ەڭ مىقتى ۇجىم قۇردىق دەپ ويلاعان. ول فۋتبولشىلار راسىندا دا مىقتى ويىن كورسەتكەن. وزدەرىندەي قۇراما ۇجىمداردى توقتاۋسىز جەڭىپ وتىرىپتى. الايدا، وسى ەڭ ۇزدىكتەردەن تالداپ الىنعان ۇجىم تەك ءبىر تەكتى، ءبىر تىلدەگى كوماندامەن جارىسقا تۇسكەندە بىردە جەڭسە بىردە جەڭىلىپ وتىرىپتى. باسىندا وسىنىڭ بايىبىنا بارا الماعان ۇجىم يەلەرى: «بۇلاردا ۇلتتىق ورتاق  نامىس جوق، سوسىن جەڭىلەدى»،- دەگەن قورىتىندىعا كەلىپتى.

جوعارىداعى اڭگىمەنى نەگە ايتتىق؟ قازاقتا اسا جاۋىز ادامدى «ءدىلى قاتتى» دەپ ايتاتىنى بار. سول «قاتتى ءدىلدى» ادام كوبىندە ارالاسپا «قاننان» بولادى. بۇنى ادامزات تاريحىنداعى سانسىز مىسالدان دالەلىن تاۋىپ الۋعا بولادى. بۋدان تۇقىم اناعۇرلىم ومىرشەڭ، اناعۇرلىم قاتىگەز بولاتىنى بار. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا وزگە ەلدىڭ، وزگە ۇلىستىڭ قىزىن العان. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىق، اتاقتى حان كەنەنىڭ ءوزى جاۋلاسقان قالماق قىزىنان تۋىلعان. جەتى اتادان اسىرىپ قىز الاتىن قازاقتىڭ «جەتى سۋدان ءوتىپ، سەگىزىنشى ەلدىڭ قىزىن الاتىن» سالتى دا بار. بۇل دا سول «جەتى اتادان اسىرۋ» زاڭدىلىعىنا كەلەدى. ال، بابالارىمىز وزگەدەن ايەل السا دا تۋىلعان ۇرپاق ءوزى بولىپ، قازاق بولىپ ءومىر ءسۇردى. قازاق ءۇشىن قان مايدانعا شىعىپ، ەلىن، جەرىن قورعادى؟ نەگە؟ مەنشە سەبەبى ۇلتتىق ورتادا جاتىر. بۇرىنعى كەزدە ءبىز ءوز جەرىمىزدە كوپ ەدىك. ءتىلىمىز تۇنىق، ءدىنىمىز تازا، ءدىلىمىز بەرىك ەدى. جەكە ادام قانشا مىقتى بولسا دا ءومىر سۇرگەن ورتاسىنان اسپايدى. قاشاندا ورتانىڭ اسەرى اتا-انانىڭ اسەرىنەن دە باسىم بولماق. تۇنىق قازاقى ورتادا باباسىنىڭ ىزگى سالتىمەن ەسەيگەن ۇرپاق قالاي قازاق بولماسىن! ءبىز قازاقتار «انا ءتىلى» دەپ ايتساق تا اتا تىلىندە - قازاق تىلىندە سويلەيتىن ەل ەدىك.

بۋدان ەكى ءتۇرلى بولادى. ءبىرى قان بۋدان، ەكىنشىسى ءدىل بۋدان. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن قازاقستاندا قان بۋدان كوبەيدى. قازاقتار قالاعا شوعىرلانا باستادى. ۋربانيزاسيالانۋدىڭ ءبىر زيانى بولسا وسى قان بۋدانداردىڭ كوبەيۋىنە شارت-جاعداي جاسالىپ بەرىلۋىندە ەدى. قان بۋدانداردىڭ كوبى ءدىل بۋدانعا اينالدى. ال، وسى ءدىل بۋداندار الدىمەن تىلدەن ايىرىلدى. قوعامدا كىم كوپ، سونىڭ دەسى ءجۇرىپ، دەگەنى بولادى. قالاعا وتىراقتاسقان قازاق اراسىندا وزگە ۇلتتان قىز العان، نەمەسە وزگە ۇلتپەن ۇيلەنگەن قىزدارىمىزدان تۋعان ۇرپاقتاردىڭ كوبى سول جاتقا اۋىپ كەتتى. نەگە؟ مەنىڭشە، وزگەمەن ۇيلەنگەن قانداستارىمىزدىڭ ءدىلى جۇمساق بولدى. قارسى جاققا ەرىكتى، ەرىكسىز تۇردە بەيىم بولىپ كەتتى. ال، ۇرپاق مىقتىعا قاراي بەيىم بولىپ وسەدى. وسىدان از جىل بۇرىن ءبىزدىڭ مىقتىلاردى، كوسەمدەردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، رۋحاني تىرەكتەرىنەن تايدىرسا، قالعان ەلدىڭ ءدىلى بوس بولماي قايتەدى. سوسىن، قوعامدىق ورتادا جاتتىڭ سانى باسىم، دەسى ۇستەم بولدى. جوعارىلاپ وقۋ، ساپالى ءبىلىم، جۇمىس بارلىعى قالادا. ءبىلىم الۋ ءۇشىن، جۇمىس ءۇشىن قالاعا كەلگەن ۇرپاق ەندى ءتىل كىرىپتارلىعى مەن ءدىل بۋداندىعىنا تاپ بولدى.

وسى زاماندا سوعىستاردىڭ ەڭ قيىنى اقپاراتتىق سوعىس. كوزگە كورىنبەيتىن سوعىس. سوعىس بولادى ەكەن مايدانعا الدىمەن جاستار شىعادى. وزگەلەردىڭ سانى باسىم، ساپاسى جوعارى اقپاراتتىق شابۋىلىنا باتىستىڭ، ورىستىڭ، قىتايدىڭ ينفورماسيالارىمەن ەسەيگەن جاستارىمىز قالاي قارسى شىعادى؟ مايدانداعى جاستارىمىز قارۋىن تاستاپ، قولىن كوتەرىپ قارسى جاقتىڭ قاتارىنا ءوتىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ءبىزدى - قازاق ەلىن، قازاق ۇلتىن كىم قورعاي الادى؟ ول ءۇشىن ءبىز قانداي جۇمىستار ىستەۋىمىز كەرەك؟ سەنىڭ ادامدىق جەكە باس مۇددەڭدى كىم قورعايدى؟ سەنىڭ ۇرپاعىڭنىڭ بولاشاعىنا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ اتا-باباڭنان جالعاسقان ءتىلىڭ قايتكەندە ساقتالىپ، ۇرپاعىڭ اللانىڭ حاق جولىنان اۋىتقىماي ءومىر سۇرەدى؟ سەن ەلىڭە نە ىستەپ بەرە الاسىڭ؟ سەن ءوزىڭنىڭ ۇرپاعىڭا قانداي ورتا قالدىرا الاسىڭ؟ سەنىڭ باباڭا ىرىق بەرگەن مىقتىلىق نەدە؟ سونشاما قىرعىن كورگەن قازاق قالايشا امان قالدى؟ سەبەبى - سەنىڭ تاريحي وتانىڭ بار. وزىڭە تيەسىلى جەرىڭ بار جانە وسىلاردى قورعاۋعا، بولاشاق ۇرپاققا امان ەتۋگە ءتيىس نامىسىڭ بولعاندىعىندا.

ءقازىر جەر بەتىندە 2000-نان استام ۇلت بار. جان سانى 10 ميلليوننان اساتىن ۇلت 60 قانا. اللاعا تاۋبە! ءبىز وسى الپىستىڭ ىشىندەمىز. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى بەكبولات تىلەۋحان ايتقانداي: «جان سانى ون ميلليوننان اسقان ۇلت قۇرىمايدى! قازاق قۇريدى دەگەننىڭ تىلىنە شوق ءتۇسسىن!» قازاق ەلىنىڭ جەر بايلىعى الەمدە توعىزىنشى ورىندا. تەك، قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى وزگە مەملەكەتتە. وسى بەس ميلليون قازاق ەلگە ورالۋى كەرەك! ەلىڭ بولعاننان كەيىن ۇلتتىق ورتاڭ بولادى. اللا قۋات بەرسە ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ وڭالامىز. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». از كوپكە باعىنادى. قازاق كوبەيۋى كەرەك.

قازاق ءۇشىن ەڭ ءقاۋىپتى وزگە ۇلت، باسقا مەملەكەت ەمەس، ءدىلى بۋدانداسقان وزگەرگەن ۇرپاق. ءتىلى شاتادان ءدىلى شاتا جامان. ينفورماسيادان ۇتىلساق ۇلت بولار نەگىزدەن دە ۇتىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ەل ىشىندە ءتىلىمىزدى تۇزەپ، ءدىلىمىزدى تازارتۋىمىز، ەل سىرتىنداعى قازاقتاردىڭ بىرەۋىن بولسا دا ەلگە قايتارىپ اكەلە بەرۋىمىز كەرەك. ءاربىر مينۋتتا ءبىر قازاق باعىتىن باسقا ارناعا بۇرىپ جاتقان بولۋى مۇمكىن. اسىرەسە، شەتەلدەگى قانداستار. ولاردىڭ حالى مۇشكىل! ولاردى ۇلتتىق سەنىمنەن ايىراتىن، جات قىلاتىن سەبەپتەر كوپ. سول باعىتتا جانىن سالا جۇمىس جاساپ جاتقان كۇشتەر بار ىرگەمىزدە.  تامشىدان تەڭىز قۇرالادى. ءسىز بەن ءبىز باردا، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنىنا سەنەيىك، سەنىمىمىز ءۇشىن كۇرەسەيىك. ءار قازاق شاما-شارقىمىز كەلگەنىنشە ارەكەت قىلۋىمىز كەرەك!

قالىمقان ۇلى قاناتبەك

2014-جىل 26 قىركۇيەك.

قىزىلوردا، قۇمكول.