وسى ارادا مىنانى ەسكەرتە كەتەمىن: قاتىن — قازىرگى قازاق تىلىندە ارحايزمگە اينالعان ۇعىم، ول اۋەلگى زاڭدىق قۇقى مەن ماعىناسى بويىنشا — دارەجەلىك اتاۋ. وتاعاسىنان كەيىنگى زاڭدى بيلىك يەسى، جەرگە مۇراگەرلىك ەتەتىن، مۇلىك پەن مالدىڭ ەنشىلەسى، سىباعا باسى. قازاق قوعامىنداعى قاتىندار — يەرارحيالىق (اۋلەتتىك) ورنىنا قاراي: بايبىشە، توقال، قۇداعي، قۇداشا، كەلىن، قىز، ابىسىن، اجىن، جەڭگە، سونداي-اق ءوزى تەڭدەس ەركەكتەرمەن تەڭ قۇقىقتا — ناعاشى، جيەن، بولە رەتىندە ءارقايسىسى ءوز ورنىنا قاراي بيلىككە ارالاسىپ، ەنشى الىپ، ءتيىستى سىباعاسىن بولىسكەن. ءتىپتى كۇڭنىڭ دە مۇراگەرلىك قۇقى بولعان. ال بۇگىنگى ادەبي ءتىل اينالىمىنداعى ايەل ۇعىمىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى — كۇڭسى، ياعني كۇڭنەن دە تومەن، باس ەركى جوق، ولسە — قۇنسىز، ەڭبەگىنە جالاقى تولەنبەيتىن، تۋعان بالاسى دا ەسەپكە الىنبايتىن باسىبايلى ءۇي سالماسى. كەڭەستىك تەڭگەرمە ساياسات تۇسىندا ساۋاتى تومەن ورتادان تومەن، تاربيە مەن ادەپ سىڭبەگەن بەلسەندى قازاق ايەلدەرى: «ءبىز مەنشىك يەسى — قاتىن ەمەسپىز، مال-مۇلىكسىزبىز، باسىبايلى كرەستيانكالار سياقتى ءبىز دە ايەلدەرمىز» دەپ تاپتىق استار بەرىپ، 1927 جىلدان باستاپ شىققان جۋرنالدىڭ اتىن «ايەل تەڭدىگى» (كەيىنگى «قازاقستان ايەلدەرى») دەپ اتادى. سودان باستاپ «ايەل» ۇعىمى جازبا ادەبي تىلدىك تەرمين رەتىندە قالىپتاسىپ قالدى. ال وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاتار، نوعاي، قاراقالپاقتار «ايەل» تەرمينىنەن سانالى تۇردە باس تارتتى.

ايەلدەرگە ارنالعان باسىلىمدار «وزبەكستان قوتىن-قىزلارى»، «تاتارستان قاتىنلارى» دەپ اتالدى. ءبىز، نەگىزگى ءافسانا ارقاۋىنىڭ ماقساتىنا سايكەس، ولاردىڭ تاق بيلىگىنە يەلىك ەتەتىن زاڭدى قۇقىن، بيلىك اياسىن، مۇراگەرلىك ەنشىسىن انىقتايتىن دارەجەلىك ماعىنا بەرەتىن «قاتىن» اتاۋىن قولداندىق. ايتپەسە، ولاردىڭ «قاتىندىق» رۋحىن ايەلگە دەيىن تومەندەتسەك، وندا يمپەريانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان، قۇرىلتايدىڭ شەشىمى ارقىلى «قاتىن» (يمپەراتريسا) دارەجەسى بەرىلگەن تەركەن قاتىندى، وگىل-قايمىش قاتىندى، سورقاق قاتىندى، ءشابي قاتىندى، ماندۋحاي قاتىندى، تايدۋللا قاتىندى «كۇڭ» ەسەبىندە كەمسىتكەن سياقتى كورىنەر ەدىك. مۇنداي ماعىناسى تepic تۇسىنىك بەرەتىن ۇعىمدار ءار تىلدە كەزدەسەدى. سونداي-اق، وسى ءافسانادا كەزدەسەتىن «التىن ۇرىق»، «كەكتى جاتىر»، «كەكتى قاتىندار»، «ۇلى جەسىرلەر»، «كۇندەستەر» ت.ب. تىرناقشاعا aلىنعaن سەزدەردىڭ تاريحي تەرمين ەكەنىن ەسكەرتىپ، جاتسىنباي قابىلداۋدى وتىنەمىز. ال cءوزىمىز سەنىمدى شىعۋى ءۇشىن «حاتۋن — تيتۋل پرەدستاۆيتەلنيسى حانسكوگو رودا. يم وبلادالي داجە تە دوچەري حانوۆ، كوتورىە سوستويالي ۆ براكە س پرەدستاۆيتەليامي مەنەە زناتنىح سەمەيستۆ. سۋپرۋگي حانوۆ يز چيسلا دوچەرەي بەكوۆ نە يمەلي پراۆا نا ەتوت تيتۋل ي نازىۆاليس وبىچنو ۋدجين (فۋدجين) يلي بەكي (بەگىم — ت.ج.)، ۆپروچەم، ۆ لەتوپيسنوي تراديسيي يح تاكجە موگلي نازىۆات حاتۋن، نەسكولكو پوۆىشايا يح ستاتۋس»، — دەگەن ورىس عالىمدارى ر.يۋ. پوچەكايەۆ پەن ي.ن. پوچەكايەۆانىڭ پىكىرىن ءتۇپنۇسقا بويىنشا كەلتىرۋدى ورىندى سانادىق.

تۇرسىن جۇرتباي