قازىرگى تاڭدا كەي مۇسىلماندار وزدەرىن ىلگەرىدە وتكەن ءسالاف ساليحتاردىڭ ىزدەرىمەن جۇرۋشىلەرمىز دەپ كۇندەلىكتى ومىردەگى ءجۇرىس-تۇرىستارىنا دەيىن وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. وزدەرىن اقيقات جولىندا ساناعان سالافيلىك اعىم وكىلدەرى (ۋاحابشىلار) ءوز ۇستانىمدارىنا قارسى شىققان ادامداردى اداسۋشىلار دەپ تانيدى.

اۋەلى، «ءسالاف» ءسوزىنىڭ تىلدىك ماعىناسىنا توقسالساق. بۇل ءسوز «زاماننىڭ اۋىسۋى» ياعني، «وتكەن ۋاقىت» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. تەرميندىك ماعىنادا «ءسالاف» دەپ يسلام ۇممەتىنىڭ العاشقى ءۇش كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن مۇسىلمانداردى ايتامىز. وسى ورايدا پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.): «ۇمبەتىمنىڭ ەڭ قايىرلىسى مەنىمەن بىرگە ءومىر سۇرگەندەر جانە ولاردىڭ ىزىنە ەرگەندەر مەن ودان كەيىنگى كەلگەن ۇرپاق» دەگەن ءحاديسى دە ويىمىزدى قۋاتتايدى.

دەگەنمەن، بۇگىنگى قوعامدا مۇسىلماندار اراسىندا «ءسالاف» تەرمينى تۋرالى تەرىس تۇسىنىك قالىپتاستى. مۇسىلماندار اراسىندا پايدا بولعان نيەتى بۇزىق توپتار وزدەرىنىڭ پاسىق امالدارىن وسى ءبىر تەرمينمەن يەلىك ەتۋگە كۇش سالۋدا. كوزقاراستارىنىڭ تەرىس بولعانى سونشالىقتى، ولار وزدەرىنەن باسقانى مۇسىلمان سانامايدى، ءتىپتى، دۇشپان كورۋگە دە دايىن تۇرادى. داتكە قۋات ەتەتىنىمىز، يسلام الەمىندە از دا بولسا «ءسالافيزم» يدەولوگياسىن اشكەرەلەيتىن ەڭبەكتەر جازىپ، ولارعا قارسى بەتپە-بەت سۇحباتقا، اشىق ايقاسقا شىققان عۇلامالار توبى بار.

«ءسالاف» تەرمينىنىڭ العاشقى قولدانۋ كەزەڭىنە ورالساق. بۇل ۇعىم ۇلىبريتانيانىڭ قولداۋىمەن جامال اد-دين افعاني مەن مۇحاممەد ابدۋھتىڭ بىرلەسە وتىرىپ قۇرعان «يسلام رەفورماسى» اتتى قوزعالىسىنان باستاۋ الادى. ءوز ۋاقىتىندا وسىنداي قوزعالىس ۇرانى مىسىر حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تاراپ، ۇلكەن قولدانىسقا يە بولدى. ويتكەنى، ول كەزدە مىسىر ەلىندە كوپتەگەن بۇلىكتەر مەن تەرىس كوزقاراستار بەلەڭ العان زامان ەدى. ناتيجەسىندە، مىسىر حالقى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرىنشىسى، باتىس وركەنيەتىن قولدادى. ەكىنشىسى، يسلام ءدىنىن تازا قالپىندا ساقتاپ، كۇللى دىنگە ەنگىزىلگەن جاڭالىقتار (بيدعاتتار) مەن الىپ-قاشپا ويلاردان تازارتىپ، ونى كۇندەلىكتى زاماناۋي ومىرمەن بايلانىستىرۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. وسى تۇستا جامال اد-دين افعاني مەن مۇحاممەد ابدۋھ ەكىنشى كوزقاراستى كوتەرىپ، ەل ىشىندە «ءسالافيا» تەرمينىن ۇران ەتتى. مۇنداعى ماقسات ىلگەرىدە وتكەن ءسالاف ساليحتاردىڭ جولىن قايتا جاڭعىرتۋ، دىنگە ەنگەن بۇكىل زاماناۋي جاڭالىقتاردىڭ كوزىن جويۋ بولدى. سونىمەن قاتار، نەگىزگى ماقساتتىڭ ءبىرى يسلام الەمىنە بۇگىنگى مۇسىلمانداردىڭ زۇلىمدىققا دۋشار بولعان، بەيشارالىق ءحالىن كورسەتىپ، ىلگەرىدە باقىت پەن مولشىلىقتا، ادىلدىك پەن بەيبىتتە ءومىر سۇرگەن ءسالاف ساليحتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قىزىقتىرىپ، سولاردىڭ جولىمەن جۇرۋگە جىگەرلەندىرۋ بولدى.

وسىلايشا، ءسالافيزم يدەولوگياسى حالىقتىڭ ساناسىنا تەز ءسىڭىپ، مۇسىلماندار اراسىندا بولىنۋشىلىك پايدا بولدى. بۇعان دەيىن ءسالافيزم يدەولوگياسى ارنايى ءمازھاب بولىپ قالىپتاسپاعان ەدى، ءارى ونى دارىپتەۋشى مۇسىلمانداردىڭ ءۇنى باسىڭقى ەدى.

ۋاقىت وتە مۇسىلماندار اراسىندا تىكەلەي مۇحاممەد يبن ابدۋل ۋاححاب ەسىمىمەن بايلانىستى «ۋاحابيا» (ۋاحابشىلار) ءمازھابى پايدا بولدى. اتالمىش ءمازھاب اراب دالاسىندا تەز تارادى جانە مىسىردا وسى يدەولوگيا توڭىرەگىندە جۇمىس جاسايتىن ارنايى ورىندار دا بولدى. ال ءسالافيزمدى جاقتاۋشىلار «ۋاحابيا» ءمازھابىنىڭ وكىلدەرى اتالدى. ءبىرشاما جىلداردان سوڭ ۋاحابشىلاردىڭ اراسىندا «ۋاحابيا» تەرمينىنىڭ ورنىنا «ءسالافيا» ءسوزىن قولدانۋدى ءجون سانادى. سەبەبى، ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، ءسالافيزم يدەولوگياسى تەك مۇحاممەد يبن ابدۋل ۋاححابتان توقتامايدى، بالكي يسلامنىڭ العاشقى ءۇش ءقادىرلى ءداۋىرى بولعان ءسالاف ساليحتارعا تىرەلەدى ەكەن. سوندىقتان، «ۋاحابيا» ءمازھابىن قولداۋشىلار وزدەرىن حالىققا ابدۋل ۋاححابتىڭ ەمەس ءسالاف ساليحتاردىڭ سەنىم-نانىمدارىن ۇستانامىز دەپ جۇباتادى.

اقيقاتىندا، ىلگەرىدە وتكەن ءسالاف ساليحتار زامان تۇرعىسىندا بىزدەن بۇرىن ءومىر سۇرگەندىكتەن، ولاردىڭ جولىمەن ءجۇرۋ نەگىزگى مىندەت بولىپ سانالمايدى. ءبىز ولاردى قۇرمەتتەيمىز ءارى ولار اللانىڭ كىتابىن (قۇراندى) ەڭ جاقسى ءارى ناقتى تۇسىنگەندىكتەن، اراب ءتىلىنىڭ جاقسى ساقتالعان زاماندا ءومىر سۇرگەندىكتەن جانە دە ولاردىڭ كەيبىرى پايعامباردىڭ (س.ع.س.) شاكىرتتەرى نەمەسە سول زامانعا جاقىن ءومىر سۇرگەندەرى ءۇشىن ءبىز دىندە ولاردىڭ جولىن وزىمىزگە ۇلگى تۇتامىز. سەبەبى، ول زاماندا ءدىن تازا ساقتالعان، بۇگىنگىدەي ءدىني قاراما-قايشىلىقتار مەن دىنگە ەنگىزىلگەن جاڭالىقتار جانە ءدىني توپتار كوپ بولعان ەمەس. وسى ءۇشىن دە ءسالاف-ساليحتار قاشاندا ءدىننىڭ نەگىزگى وزەگى شايقالماستاي ساقتالعان زاماندا ءومىر سۇرگەن جانە ءدىني ماسەلەلەردە بىزدەردىڭ سەنىمدى قاينار كوز بولىپ تابىلادى. شىنايى ءسالاف ساليحتاردىڭ جولىنا ەرۋ – ەشبىر ءدىني ءماتىندى وزگەرىسسىز نەمەسە ولاردىڭ كوزقاراستارىنا قارسى شىعۋسىز قابىل ەتىلەدى. وسىنداي ەش تولقۋسىز باعىتتى ۇستانعان كەز كەلگەن زاماناۋي مۇسىلمان عانا تۋرا جولدى تابارى انىق جانە بىرلىككە اپارار «ءاحلي سۋننا ۋال جاماعا» اتىنا كىرۋگە لايىقتى بولىپ تابىلارى ءسوزسىز. ال، ەگەر ءسالاف ساليحتاردىڭ اتىن جامىلىپ ءدىني كوزقاراستارى نەگىزگى دىنگە سايكەس كەلمەيتىن بولسا، ونداي مۇسىلمان بىرلىكتىڭ جولىندا ەمەس جانە سول ىلگەرىدەگى ءسالاف ساليحتاردىڭ داۋىرىندە ءومىر سۇرسە دە اقيقاتتىڭ كىلتىن تاپپايتىنى انىق.

بۇل ءقادىرلى ءسالاف ساليحتار زامانىندا ءدىني كوزقاراستار بارلىعىندا بىردەي بولدى دەگەن ءسوز ەمەس. ول ۋاقىتتا دا ءدىني تالاستار بولدى، الايدا، مۇنداي تالاستار ولاردىڭ اراسىنا جىك تۇسىرمەگەن جانە مۇسىلماندار اۋىزبىرشىلىگىن جوعالتقان ەمەس. سەبەبى، ولار ءدىني تارتىسقا تۇسكەندە ءبىر-بىرىن قۇرمەتتەپ اقيقاتقا توقتايتىن ەدى. ال، قازىرگى ءسالافيا جاقتاۋشىلارى وزگە مۇسىلماندارمەن ءدىني تارتىسقا تۇسەر بولسا، وركوكىرەكتەرى باسىم، وزىنەن باسقانى مويىندامايتىن، اقيقاتقا توقتامايتىن ودان ءارىسى بويلارىندا وزىمەن ساناسپايتىن باسقا مۇسىلمانعا دەگەن جەككورىنىش قاسيەتتەرى پايدا بولادى. سالدارىنان مۇسىلماندار اراسىنا جىك ءتۇسىپ، اۋىزبىرشىلىك جوعالادى.

سونىمەن قاتار، ءسالاف-ساليحتار داۋىرىندەگى مۇسىلمانداردىڭ بويلارى ادامي مورالدىق قاسيەتكە تولى بولعان. ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، ادەبى، سويلەۋ مانەرى، بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى، قۇلشىلىعى، كىشىپەيىلدىلىگى، ادىلدىگى، قامقورلىعى جانە ت.ب. سەكىلدى سيپاتتار كەز-كەلگەن وزگە ءدىن وكىلىن يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا ىقپال ەتەتىن. ويتكەنى، ءسالاف ساليحتار تۇلعا رەتىندە مىنەز- قۇلىقتارىنىڭ ءوزى وزگەگە ناسيحات ەدى.

بۇگىنگى ءسالافيا جاقتاۋشىلارىنىڭ ءسالاف ساليحتاردىڭ جولىمەن جۇرەمىز دەگەن سوزدەرى امال جۇزىندە ورىندالىپ جاتقان جوق جانە ول تەك ءتىلدىڭ ۇشىندا عانا ايتىلادى. سونداي-اق، تەك ءسالاف ساليحتاردىڭ جولىن ۇستانامىن دەپ ولاردىڭ جولىن جالعاستىرعان ەشبىر تۇلعا جوقتاي ءارى حاق جولى تەك كورمەدە ساقتالعان مۇرا ىسپەتتى، ونىمەن ەشبىر ادام جۇرە المايتىن ءبىر شەكتەۋ بار سەكىلدى اسەر قالدىرادى. استە ولاي ەمە س، ءسالاف ساليحتاردىڭ جولىن جالعاستىرۋشى جانە ونى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋشى ءقادىرلى تابيعيندەر مەن فيقھ سالاسىندا ۇلى ءتورت ءمازھاب عۇلامالارى بولدى. مۇنداي عۇلامالار بۇگىندە يسلام الەمىندە بىرەگەي مويىندالعان ءارى قۇران كارىم مەن سۇننەتكە نەگىزدەلگەن ەڭ سەنىمدى قاينارلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

سوندىقتان، قازىرگى تاڭدا مۇسىلماندار اراسىندا تەرىس يدەولوگيانى جاقتاۋشىلار قاتارى ازايماي تۇرعاندىقتان، كەز كەلگەن مۇسىلماننان ءدىني ءبىلىم الۋدا وتە مۇقيات بولۋ زامان تالابىنا اينالدى. سەبەبى، ءدىن وقيمىن دەپ، وزگەنىڭ شوقپارى بولعانىن بايقاماي ءوز باۋىرىنا قارسى شىعىپ، يسلامنىڭ جولىمەن جۇرەمىن دەپ، يسلامدى قارالاپ جاتقان مۇسىلماندار قانشاما. كوڭىل قىنجىلتارى، مۇنداي يدەولوگيانىڭ سالدارىنان اقيقاتتىڭ يىسىنەن الىستاپ وزىنە قارسى شىققاندارعا دەرەۋ ءدىني ۇكىم شىعارىپ، ولاردى اداسقاندار، دەپ ايتۋ مۇسىلماندار اراسىندا قالىپتى قۇبىلىسقا اينالعانداي. ال، مۇنداي شيەلەنىستى دىنىمىزدەن شىعارىپ تاستاۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

يسلام سەنىمىنىڭ ادامدار اراسىنداعى تاتۋلىقتى، بەيبىتشىلىك پەن بىرلىكتى عانا ناسيحاتتايتىنىن تۇسىنە بىلگەن ءاربىر سانالى ازامات جوعارىدا اتالعان اداسۋشىلىقتارعا جول بەرمەي، مۇسىلمان حالقىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن عانا ءبىلىمىن كەڭەيتكەنى نە بولماسا ءبىلىم يەلەرىنە ىلەسكەنى ابزال. كۇللى مۇسىلمان ءقادىر تۇتاتىن قاسيەتتى قۇراندا بىزگە «اللانىڭ جىبىنەن (دىنىنەن) بەكەم ۇستانىڭدار دا، بولىنبەڭدەر!» («ءالي يمران» سۇرەسى، 103-ايات)؛ «…ءارى ىزگىلىك پەن تاقۋالىق جولىندا ىنتىماقتاسىڭدار، كۇنا مەن دۇشپاندىق جولىندا سىبايلاسپاڭدار!» («ءمايدا» سۇرەسى، 2-ايات) دەپ بۇيىرىلعان. ەندەشە، بۇيرىققا بويسۇنۋ، جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان قايتارۋ مۇسىلمانعا جۇكتەلگەن مىندەت بولماق.

شەيح ءالي جۇما، مىسىردىڭ ەكس-مۇفتيى

قمدب رەسمي سايتى