تاما ەسەت باتىر – قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتال سىن تۇسكەن ءحۇىىى عاسىردىڭ داڭقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ەل تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزەڭدە تاما ەسەت باتىر ەرلىك پەن قاھارماندىق، اقىل-پارسات، كوشباسشىلىق قاسيەت ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. سوندىقتان ول ەلدىڭ ەرەكشە سىي-قۇرمەتىنە بولەندى.
ەسەت باتىر كوكى ۇلى جونىندە تولىققاندى ارنايى عىلىمي تۇرعىداعى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇمىسى بولماسا دا، جەكەلەگەن ەنسيكلوپەديالىق-انىقتامالىق، عىلىمي سيپاتتاعى ماقالالار بارشىلىق. بۇل ورايدا، ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، ەسەت كوكى ۇلىنىڭ تۋعان جىلى 1667 جىل دەپ بەلگىلەۋ تاريحشىلار اراسىندا قالىپتاسقانداي بولاتىن. الايدا، 2012 جىلى جاريالانعان «يستوريا كازاحستانا ۆ دوكۋمەنتاح ي ماتەريالاح» اتالاتىن الماناحتا ەسەت باتىر كوكى ۇلىنىڭ تۋعان جىلىنا قاتىستى تىڭ دەرەك كەزدەسەدى. ول دەرەك ۆ.تاتيششيەۆتىڭ 1738 جىلدىڭ 13 تامىزى مەن 2 قىركۇيەك ارالىعىندا جۇرگىزگەن جازبا كۇندەلىگىندە ورىن تاپقان. كۇندەلىكتە 14 تامىزدا ءابىلقايىر حان اتىنان بىرنەشە نوكەرلەرىمەن ورىنبور بەكىنىسىنە تاما ەسەت باتىر كوكى ۇلىنىڭ كەلىپ كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەنى ايتىلادى: «... نا ونوە تاينىي سوۆەتنيك سكازال، ەسلي توكمو ۆ ۆاس كو يسپولنەنيۋ پوۆەلەننوگو پوسلۋشانيە نە وسكۋدەەت، تو ۆ ميلوستيۆوم ناستاۆلەنيي ي وحرانەنيي يزوبيلوۆات موجەتە؛ نا چتو ون، يسەت، (ەسەت، – ءو.ي.) سجاۆ رۋكي، وحنۋل ي سكازال: «يا زا سەبيا رۋچايۋس، دا منە جيت نەدولگو، پونەجە-دە 69 لەت مينۋلو» [يستوريا كازاحستانا ۆ دوكۋمەنتاح ي ماتەريالاح: الماناح. ۆىپ.2 استانا: توو «وبششەستو ينۆاليدوۆ –چەرنوبىلەس»، 2012. – 438 س. – 65 بەتتە.]، دەگەنى جازىلعان.
تاتيششيەۆتىڭ جازباسىنان بىزدەر 1738 جىلى ەسەت باتىر 69 جاستا بولعاندىعىن كورەمىز. دەرەكتىڭ شىنايىلىعى ەشكۇمان تۋعىزبايدى. ولاي بولسا، تاما ەسەت 1669 جىلى دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى. مۇنى بىزدەر ناقتى بايلام رەتىندە ۇستاۋىمىز قاجەت. ءبۇل-بىر.
ەكىنشىدەن، بۇگىنگى تاڭدا باتىردىڭ قايتقان جىلىنا قاتىستى دەرەكتەردى دە پىسىقتاۋ قاجەت. زەرتتەۋشىلەر تاما ەسەتتىڭ قايتقان جىلى رەتىندە 1749 جىلدى كورسەتىپ كەلەدى.
ەسەت باتىردىڭ قايتىس بولعان جىلى جونىندە بەلگىلى كەڭەستىك تاريحشى عالىم م.پ.ۆياتكين: «ەسەتتىڭ ولگەن جىلىن انىقتاي المادىم: ول 1746-1751 جىلدار ارالىعىندا قايتقان. ول تۋرالى دەرەكتەر ورىس جازبالارىندا 1746 جىلعا دەيىن عانا كەزدەسەدى» دەپ جازعان بولاتىن. پروفەسسور م.ۆياتكيننىڭ پىكىرىنشە، ەسەت باتىر قازا بولعانان كەيىن، 1751 جىلدان باستاپ جەتىرۋلىقتاردىڭ باسشىسى بولىپ، نۇرالى حاننىڭ اعاسى ايشۋاق سۇلتان تانىلادى. تاريحي قۇجاتتىق ءمانى بار دەرەكتى سويلەتسەك: 1748 ج. 11 قىركۇيەكتە ورىنبورعا ەسەت تارحان اتىنان باۋىرى تۇرىمبەت باتىر جانە ەسەت باتىردىڭ ۇلى ەلبول نەمەسە ەربول بولۋى دا مۇمكىن (ورىسشا دەرەكتە يۋلبۋلدا). قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن جاۋگەرشىلىك زاماندا ەل بولساق دەگەن سەنىممەن باتىردىڭ ۇلىنىڭ اتىن ەلبول قويۋى دا مۇمكىن. اعالى ءىنىلى ەكەۋى ي.نەپليۋيەۆكە ەسەت تارحاننىڭ حاتىن جەتكىزگەن. ول حاتتا قالماقتاردىڭ قازاق دالاسىنان ۇرلىقپەن ايداپ كەتكەن جىلقىلارىن قايتارۋىن سۇراعان، وسى ماسەلە بويىنشا، بريگادير تيەۆكەليەۆتىڭ بۇل ءىستىڭ شەشىلۋىنە ات سالىسۋىن وتىنگەن، سەبەبى، تيەۆكەليەۆتىڭ مۇنداي ماسەلەلەردى شەشۋدە بايلانىسىنا سەنىم ارتقان. ەسەت تارحاننىڭ جايىق كازاكتارىنىڭ اتامانىنا جولداعان حاتىن باۋىرى تۇرىمبەت جەتكىزەدى، حاتتا جايىق كازاكتارىنىڭ جاساعان قوقان-لوققىسىنا قارسى تارحان ەسەتتىڭ جاۋاپ كورسەتەتىندىكتەرى مازمۇنداعى حات جولداعانىنان تيەۆكەليەۆ حاباردار بولعانى ايتىلادى.
ەكىنشى ءبىر دەرەكتە: 1748 جىلى 20 قاراشادا كىشى ءجۇز جەرىنە بارعان كازاك اتامانى سمايل-مۋللا ابدرەزياكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا تىركەلگەن اقپارى بويىنشا: « ...1748 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ەسەت تارحان ءوزىنىڭ ۇلىسىمەن ەمبى وزەنىمەن قاراكول ارالىعى مەن بورسىقتى شاتقالىندا جانە ەلەك وزەنى بويىندا بۇرىنعىسىنشا كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى ايتىلادى».
قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى ەسەت باتىردىڭ قايتقان جىلىن 1749 جىل دەپ كورسەتەدى. وكىنىشتىسى، ەسەت باتىر كوكى ۇلىنىڭ قايتقان جىلىن كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى شىققان ەڭبەكتەردە 1749 جىل دەپ كورسەتىپ كەلەدى.
ءبىز ەندى، ەسەت تارحان 1749 جىلدان كەيىنگى ۋاقىتتا ومىردە بار بولعاندىعىن ايعاقتايتىن دەرەكتەرگە قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك. XVIII ع. قازاق-ورىس قاتىناستارىنا قاتىستى قۇجاتتارداعى دەرەكتە: 1750 جىلى 19 قاڭتارىندا ەسەت تارحان مەن قارا باتىر جىبەرگەن ەكى جىگىت نۇرالى حان اتىنان گۋريەۆ قالاشىعىنا جاقىن جەردەگى كوشىپ جۇرگەن قالماقتارمەن جانە ورىس كوپەستەرىمەن ساۋدا جاساۋعا كەلىسىم بەرۋلەرىن سۇراعان حات اكەلگەنى ايتىلادى. قازاق-ورىس، قازاق-قالماق اراسىنداعى الىس بەرىس ايىرباس ساۋدالارىن شەشۋ ءۇشىن استراحان گۋبەرناتورىنا ات سابىلتقان. قازاق ەلشىلەرىن استراحانعا جىبەرمەۋگە استراحان گۋبەرنياسىنان گۋريەۆ كومەندانتى كاپيتان سابينين بۇيرىق الادى. وسىلايشا ءبىر كەزدەرى رەسەي پاتشالىعى قازاقتاردىڭ ساۋدا ساتتىق قاتىناس جاساۋ تۋرالى كەلىسسوزىنەن باس تارتادى. ساۋدا جۇرگىزۋ تۋرالى ەسەت باتىرلاردىڭ كەلىسسوزدەرى استراحان گۋبەرناتورىنان قولداۋ تاپپاسا دا، ءىس جۇزىندە ساۋدا جاسالدى. كەزىندە م.ۆياتكين جازعانداي، ساۋدا زاڭسىزدىق سيپات الدى.
1750 جىلى 5 ماۋسىمىندا شەكتى-قىرعىزدار رۋىنىڭ ستارشىنى بايىمبەت باتىردىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى بەرىلگەن اسقا ەسەت تارحان، باقتىباي باتىر مەن نۇرالى حان جانە ونىڭ ەكى ءىنىسى جانە ت.ب.، باتىرلار قاتىسقان. كەلەسى دەرەكتە،كراسنويارسك ديستانسياسىنىڭ كومانديرى سەكۋند مايورىنىڭ راپورتىندا:«1754 جىلدىڭ جازىنان كۇزىنە دەيىن، وزەرنوي بەكىنىسىنە جاقىن جەردەگى توعايدى ستارشىن ەسەت باتىر ءجۇز ۇيىمەن جايلايدى. ەسەت تارحان اۋىلىن مال جايىلىمىنا جاقسى توعايدىڭ قالىڭ شابىندىعى قىزىقتىردى، دەگەن سوزدەر جازىلعان.
باشقۇرتستانداعى XVIII ع. ەكىنشى جارتىسىنداعى 1755-1756 جىلدارىنداعى وتارلىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن قازاق دالاسى دا تىسقارى قالمادى. م.ۆياتكين دەرەگىندە، 1755 جىلى باتىرشا باستاعان باشقۇرت حالقىنىڭ ەڭ ءىرى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىندە 50 000 شاماسىنداي باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرى قازاقستانعا قاراي كوشتى. قازاق دالاسىنا كوشكەن باشقۇرتتاردىڭ كوپ بولىگى كىشى ءجۇز جەرىنە ورنىقتى. كوتەرىلىسشىلەر جوسپارى بويىنشا، قازاقتارمەن بىرگە رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ بولاتىن. جەتىرۋ ستارشىندارى ولاردى قولداپ، كىشى ءجۇز جەرىندە پاتشاعا قارسى كۇرەسۋ ماقساتىندا قازاق باشقۇرتتاردان قۇرالعان ارالاس جاساقتاردىڭ دا قۇرىلعانى ايتىلادى.
1756 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا كىشى ءجۇزدىڭ ەلەك (يلەسك، – ءو.ي.) بەكىنىسىندە بەلگىلى قازاق باتىر-بيلەرىمەن تارحاندارىنىڭ جينالىسى وتەدى. بۇل باسقوسۋعا اللانازار، تولەباي، ەسەت تارحان، كۇشقارا، جارحان (ورىسشا دەرەكتە ياركان دەپ بەرىلگەن - ءو.ي) نۇرالى حان باۋىرلارى ەكى سۇلتان دا قاتىسادى. ءماسليحاتتا قازاق اۋلىن پانالاپ جۇرگەن ەستەكتەردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تالابى بويىنشا كەرى قايتارۋ ماسەلەسى قارالادى. ەستەكتەر ماسەلەسى بويىنشا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تالابىن ورىنداپ ولاردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي تۇگەلدەي قايتارىپ بەرۋگە شەشىم قابىلدايدى.
1755-1756 جىلدارداعى باشقۇرت حالقىنىڭ وتارلىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ اسەرىنەن بولعان قازاق دالاسىنداعى ساياسي جاعداي ەسەت تارحان تاعدىرىنا دا تەرىس اسەرىن تيگىزبەي قويماعان. 1755-1756 جىلدارداعى باشقۇرت-قازاق حالقىنىڭ وتارلىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ساتسىزدىگىنەن سوڭ پاتشا ۇكىمەتى، 1757 جىلى ارنايى باشقۇرت كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقاندارمەن كۇدىكتىلەردى تاۋىپ، ۇستاپ جازالاۋعا بۇيرىق بەرەدى. كەيىننەن، 1757 جىلى «جاڭادان كۇدىكتى دەگەن ادامداردى ىزدەستىرۋ مەن تەرگەۋ ىسىنە جاۋاپقا تارتۋدى مۇنان بىلاي توقتاتۋ تۋرالى» («و پرەكراشەنيي دالنەيششيح روزىسكوۆ ي ۆسياكوگو پريۆلەچەنيا ك سلەدستۆيۋ نوۆىح زاپودوزرەننىح ليس») دەپ بەرىلگەن ارنايى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جارلىعى شىعادى.
پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن كوتەرىلىسشىلەر مەن ۇيىمداستىرۋعا باسشىلىق جاساۋعا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكتى، سەزىكتى ادامداردى جازالاۋدىڭ اياقتالعانىن جاريالاۋى، باتىر، تارحان ەسەتتىڭ 1757 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جالداعان جانسىزىنىڭ قولىنان قازا تاپقاندىعىن بۇل دەرەك قۋاتتاي تۇسەدى. جاڭادان كۇدىكتى دەگەن ادامداردى ىزدەستىرۋمەن تەرگەۋ ىسىنە تارتۋدى مۇننان ءارى توقتاتۋ تۋرالى جارلىعى ويىمىزعا بىردەن-بىر دالەل. ولاي بولسا، ەسەت باتىر كوكى ۇلى 1757 جىلى 88 جاسىندا قايتىس بولعان.
رەسەي پاتشا ۇكىمەتى ءسوز جوق، قازاق دالاسىن وتارلاۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى حاندىق مەملەكەتىن جويىپ، ەلىنە قورعان ەلدىڭ قۇرمەتتىلەرىن قور ەتۋ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنىڭ باستى قاعيداسى بولدى. رەسەي پاتشا ۇكىمەتى ءابىلقايىر مەن باراق اراسىنداعى قاتىناستى شيەلەنىستىرۋ ارقىلى اقىرى ءابىلقايىردىڭ ولىمىنە باراقتى سەبەپشى ەتۋى ناقتى مىسال بولا الادى. نەمەسە، ەسەت تارحاننان دا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇتىلعىسى كەلگەندىگى حاقىنداعى ەسەت باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى جازباعا تۇسكەن دەرەك بار. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى قۇرال توقمىرزين تاما ەسەت باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەدەن باتىردى رەسەيدىڭ سول كەزدەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن تاعايىندالعان سىيلىققا باسكەسەر جانسىزدارىنىڭ ولتىرگەندىگى جونىندەگى دەرەكتە: «...ءبىر كۇنى كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقاندا، كۇن استىنان اق مۇنارا شاپان كيگەن، استىندا اق بوز اتى بار بىرەۋ دارەتىن جاڭا الىپ بولىپ، كيىز ۇيگە قاراي قادام باسا بەرگەن ەسەت باتىرعا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەرىپ تونە ءتۇسىپتى. باتىر سالەم الۋعا وقتالىپ بۇرىلا بەرگەندە، بىردەڭە جارق ەتە تۇسەدى. شەتىن شاپاننىڭ ەتەگىمەن جاۋىپ كەلگەن قارانيەت شولاق نايزاسىن ەسەت كوكى ۇلىنىڭ وڭمەنىنە قاداي تۇسكەن. قارت باتىر:«اڭدىعان جاۋ ما ەدىڭ؟» دەپ، جانسىزدىڭ قولىنان ۇستاي العان ەكەن. نايزاسىن سۋىرىپ الۋعا شاماسى كەلىپ ۇلگەرمەگەن الگى قاراقشى كۇننىڭ استىنا قاراي قاشا جونەلىپتى». كارى قۇلاق قارتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، تاما ەسەت باتىر كىسى قولىنان قازا تاپقان. ءولتىرۋشى – تاتار ساۋداگەرى ەكەن. پاتشا اكىمدەرى باتىردىڭ باسىنا بايگە تىككەن، سول ءۇشىن، سەرتتەسىپ كەلگەن كورىنەدى. بۇرىن ەسەتتىڭ اۋىلىنا تالاي رەت ساۋدا جاساي كەلىپ، تاڭ نامازىنا تۇراتىنىن بىلگەن ەكەن دەيتىن قارتتار. ەل اۋزىندا قالعان اڭگىمەنى جازباعا ءتۇسىرىپ جەتكىزۋشى جازۋشى قۇرال توقمىرزين. رەسەي يمپەرياسى وزدەرىنە شىن بەرىلىپ، باعىنعان تاتار، كازاك، باشقۇرت ادامدارىن جانسىز رەتىندە جۇمساپ وتىردى. قازاق دالاسىنا كەلگەن كوپەس ساۋداگەرلەردىڭ قۇپيا تىڭشىلىقپەن اينالىسقان قىزمەتتەرىن مۇراعات دەرەكتەرى دە راستايدى. قازاق دالاسىنا جىبەرىلگەن ورىس پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ تىڭشى جانسىزدارى كوبىنە كوپەس ساۋداگەر بولىپ جىبەرىلىپ تۇرعان. قازاق باتىر، بيلەرى مۇنداي ساۋداگەر كوپەستەردىڭ تۇپكى تىڭشىلىق ماقساتتارىن دا بىلگەن. «وردالارىنا، ازىرگە بىردە-بىر كوپەس كەلمەي تۇرعاندا كوشۋ كەرەكتىگىن حابارلاپ ساقتىق شارسىن جاساعان ساتتەرى دە بولعان..». پاتشا ۇلىقتارى وتارلىق ساياساتتىڭ قازاق دالاسىندا جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگى بولعان ەسەت تارحانان قۇتىلۋ جولىن «وزدەرىنشە» قاراستىرعان. ەسەت باتىردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن ادام جالداپ ءولتىرۋى تۋرالى قازاقي دەرەك شىندىققا جاناسادى. ەسەت باتىردىڭ قايتقان جىلى 1757 جىل. ويتكەنى 1757 جىلدان كەيىنگى تاريحي دەرەكتەردە بارتىردىڭ ەسىمى اتالمايدى.
جاسى 90-عا جاقىنداعان تورىنەن كورى جاقىن قارت باتىردى ادام جالداپ ءولتىرۋدىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە نە قاجەتى بار ەدى دەۋشىلەر دە بولادى. ولارعا بەرەر جاۋابىمىز مىناداي: بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باشقۇرت كوتەرىسشىلەرىن قولداپ، ولارمەن بىرگە باشقۇرت –قازاق كوتەرىلىسشىلەر جاساقتارىن قۇرعان جەتىرۋدىڭ بەلگىلى باتىر كوسەمدەرىن جاسى مەن جاعدايىنا قاراماي كىنالى ەسەبىندە جازالاۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋلارى. ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى باس كوتەرۋلەرىن بولدىرماۋ ماقساتىندا ەسەت تارحاندى ءولتىرۋ ارقىلى ۇرەي تۋعىزۋ سەس كورسەتۋلەرى بولاتىن. ۇشىنشىدەن، ەسەت باتىردىڭ باشقۇرت، قالماق، جوڭعار باتىر-بيلەرىمەن بۇرىننان تانىستىعى بار، جاۋ قولىندا ەكى ەلدىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ جولىندا 7 جىل اماناتتا بولعان، قالماق ءتىلىن بىلەتىن، جاۋلاسسا دا ەلدىك ماسەلەلەردە مامىلەگە كەلگەن كەزدەرى دە بولعاندىعىن بىلەتىن پاتشا ۇكىمەتى قارت باتىردان رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى نارازىلىقتاعىلاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇگىت جاساپ، ۇلت-ازاتتىعى كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋى مۇمكىندىگىنەن قورقۋى. تورتىنشىدەن، رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋشى بيلىك جۇيەسىنە قارسى بولعانداردى جويۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋداعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1757 جىلعى بۇيرىقتارىن ورىنداۋى. بەسىنشىدەن، ەلى مەن جەرى ءۇشىن، قاسىق قانى قالعانشا، كەۋدەسىنەن اقتىق دەمى شىققانشا كۇرەسە بەرەتىن باتىر كوسەمدەردىڭ تاعدىرىن انىقتاپ قويعان بولاتىن. ويىمىزدى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مىنا نۇسقاۋى قۋاتتاي تۇسەدى: «...نازناچاەمىە ناچالنيكي دولجنى بىت كيرگيزى (قازاقتار. – ءو.ي.) نە ستولكو پولزۋيۋششيەسيا ۋجە ۆليانيەم يزداۆنا، سكولكو سپوسوبنىە پريوبرەستي ەگو». ەندىگى جەردە پاتشا ۇكىمەتى قازاق دالاسىندا جاڭا وتارلىق باسقارۋ جۇيەسىن قولدايتىنداردى عانا ماراپاتتاپ كوتەرۋدى ويلادى. «جاڭا جۇيەنى» قولدايتىنداردى تابۋ ءۇشىن، قارت تارحان ەسەت باتىرلار كەدەرگى بولادى دەپ ۇيعارعان بولاتىن.
ويىمىزدى قورىتا كەلىپ ايتپاعىمىز، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن قىرقاسى، تاۋى مەن وزەنى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءاربىر جەر اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى تالاي-تالاي اڭىزدار مەن اڭگىمەلەر بار. ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار. وسىنىڭ ءبارىن جاس ۇرپاق ءبىلىپ وسۋگە ءتيىس»، ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن [نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ». 2017 جىل.]
ولاي بولسا، تاريحي تۇلعالار تاريحىن تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحى تۇرعىسىنان جاس ۇرپاققا تانىتۋ ەسەت باتىر كوكى ۇلىنىڭ عۇمىرناماسىنا قاتىستى بابامىزدىڭ تۋىلعان جانە قازا بولعان جىلدارىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەرمەن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن اقيقاتىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز. بۇل-ءبىر.
ەكىنشىدەن، – بۇدان بىلاي تاما ەسەت باتىر كوك ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى ايتىلىپ جازىلاتىن تاريحي تانىمدىق ەڭبەكتەردە ەسەت كوك ۇلى 1669 جىلى تۋىلىپ، 1757 جىلى 88 جاسىندا وپات بولعاندىعى تۋرالى ەسكەرىلسە.
ۇشىنشىدەن، بەستاماق ەلدى مەكەنىندە ەسەت باتىر كوكىۇلىنا ارنالعان ەسكەرتكىشى 10 قاراشا كۇنى سالتاناتتى تۇردە اشىلماق. ەگەر ەسكەرتكىش تاقتاسىنا باتىردىڭ تۋىلعان جانە قازا بولعان جىلدارى جازىلاتىن بولسا، باتىردىڭ 1669 جىلى تۋىلعانى جانە 1757 جىلى قايتقانى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر بويىنشا دالەلدەنگەن نۇسقاسى جازىلسا، بيىلعى جىلدىڭ 26 قازاندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جالاعاش اۋدانى اقارىق اۋىلىندا ەسەت باتىرعا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. وكىنىشتىسى، باتىردىڭ ەسكەرتكىش تاقتاسىنا «ەسەت باتىر كوكى ۇلى 1667-1749» دەپ جازىلعان. باتىردىڭ عۇمىرنامىسىنا قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بويىنشا تارالاتىن قازاق تاريحى جۋرنالىنا جاريالانعان ءبىزدىڭ ماقالالارىمىزداعى سونى تىڭ دەرەكتەر نازارعا الىنباعان.
تورتىنشىدەن، العا اۋدانىنىڭ بەستاماق ەلدى مەكەنىندەگى تاما ەسەت باتىرعا ارنالعان ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋى سالتاناتىنا وراي وتەتىن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا ەسەت باتىردىڭ مازارىنىڭ باسىنداعى 1667 جىلى تۋىلعاندىعى تۋرالى بەلگىسى دەرەك بويىنشا دالەلدەنگەن 1669 جىلعا، 1749 جىلى قازا بولعاندىعى تۋرالى بەلگىنى 1757 جىلعا تۇزەتۋ.
بەسىنشىدەن، العا اۋدانىنىڭ بەستاماق ەلدى مەكەنىنىڭ اۋماعىنداعى ەسەت باتىر كوكى ۇلىنىڭ پورترەتىندەگى تۋىلعان جىلى 1667 جىلدان 1669 جىلعا قايتقان جىلى تۋرالى 1749 جىلىعى مالىمەتى 1757 جىلعا تۇزەتىلىپ قايتا جاڭعىرتىلىپ ءىلۋ تۋرالى ماسەلەلەر قارالىپ، بۇگىنگى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ناتيجەسى بويىنشا قاۋلى قابىلداپ، قاۋلى شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قۇزىرلى ورىندارعا تاپسىرىلسا. ءوسىپ كەلە جاتقان كەيىنگى جاس ۇرپاقتى شاتاستىرماي كەشتە بولسا اقيقاتىن ايتۋ ەل قورعانى بولعان تاريحي تۇلعا باتىردىڭ تاريحىنا قاتىستى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن اقيقاتىن تانىتۋ بارشامىزدىڭ ەل قورعانى بولعان ەسەت باتىر بابامىزدىڭ ارۋاعى الدىنداعى پارىزىمىزدىڭ وتەۋى بولماق.
وتەگەن يحسان ۇلى يسەنوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
قوستاناي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق
ينستيتۋتىنىڭ دوسەنتى.
پىكىر قالدىرۋ