سوڭعى كۇندەرى قوعامدا ءالىپبي كونۆەرتەرى تۋرالى پىكىرتالاس پەن تالقى كوپ بولدى. كەيبىرەۋلەر «ءالىپبي كونۆەرتەرىن جاساۋ وڭاي، ءتىل ءبىلىمىن قاجەت ەتپەيدى» دەگەن پىكىردە بولسا، ەكىنشى ءبىر تاراپ «قازاق ءتىلى تاڭبالارىنىڭ كونۆەرتەر باعدارلاماسىن جاساۋدىڭ كۇردەلى ءارى كوپ شىعىندى تالاپ ەتەتىنىن» ايتادى.
وسىعان وراي Qamshy.kz ءتىلشىسى 13 جىلدان بەرى كونۆەرتەر جاساۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن مالايزيادا تۇراتىن پروگرامميست جولداس نۇرسۇلتانمەن سۇحباتتاستى.
بىلۋىمىزشە ءسىز ءالىپبي كونۆەرتەرىن جاساۋشىلاردىڭ ەڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرىسىز. كونۆەرتەر جاساۋمەن قاشاننان بەرى اينالىساسىز؟ وعان نە تۇرتكى بولدى؟ زەرتتەۋ تاجىريبەڭىزدە نە ءتۇيدىڭىز؟
ءالىپبي كونۆەرتەردى جاساۋمەن 2004 جىلدان بەرى اينالىسامىن. وعان دەيىن كونۆەرتەر جاساۋشىلارمەن تانىس بولعانمىن. سول كەزدەگى «تامشى» جانە «مەرەكە» تورابىن اتاپ كەتۋگە بولادى. وعان قوسا باتىر، ەرتاي دەگەن پروگرامميستتەر كونۆەرتەردىڭ قاراپايىم نۇسقاسىن جاساعان كورىنەدى. الايدا، ول كەزدە قازاق تىلىندەگى سايتتار دا از ەدى.
كىرىلشە (كيريلليسا تاڭباسىنداعى. -رەد.) سايتتاردى اشساق، ونداعى جازۋلاردى وقي المايتىنبىز، ونى ءتۇسىنۋ كەرەك بولدى، سوندىقتان وسى قاجەتتىلىك نەگىزىندە كەمەلدى ءبىر ءارىپ كونۆەرتەر جاساۋعا تۋرا كەلدى. كىرىلشەدەن توتە جازۋعا (احمەت بايتۇرسىن ۇلى ىقشامداعان اراب جازۋىنا ۇقساس ءالىپبي. -رەد) سايكەستەندىرۋ العاشىندا ارىپتەردىڭ ورنىن الماستىرا سالۋ بولىپ كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ورتا مەكتەپتەگى «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن اشىپ، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن قايتا قاراپ، بىرەر اي پىسىقتاۋعا تۋرا كەلدى. كونۆەرتەر جاساۋ بارىسىندا قازاق ءتىلى گرامماتيكا زاڭدىلىعىن جەتە يگەرۋ قاجەت، قىسقاسى قازاق ءتىلى گرامماتيكا زاڭدىلىعىن كومپيۋتەر تىلىنە اينالدىرۋ كەرەك.
تاجىريبە بارىسىندا تۇيگەنىم، كونۆەرتەر كىرىلشە نۇسقانى توتەگە 99%-دان جوعارى دالدىكپەن اكەلەدى، ءتىپتى تەرەڭدەي زەردەلەسە ودان جوعارى دارەجەگە جەتكىزۋگە بولادى. توتە جازۋعا اينالدىرۋدا نەمەسە كەرىسىنشە توتە جازۋدان كىرىلشەگە سايكەستەندىرۋدە دايەكشە جانە ك، گ، ە (ك، گ، ە) سياقتى ارىپتەرمەن قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنا باعىنبايتىن شەت تىلىنەن كىرگەن كىرمە سوزدەر ەڭ كوپ اۋرەشىلىك اكەلەدى، ال ءقازىر ولار وتە كوپ. كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىنا يكەمدەسە بۇل ماسەلەدەن ارىلۋعا بولادى.
توتەنى كىرىلشەگە سايكەستەندىرۋدىڭ ەڭ قيىن تۇسى - توتە الىپبيدەگى دايەكشەنىڭ بولۋىمەن جۋان داۋىس جانە ءتىل ارتى جىڭىشكە داۋىس، ۇندەستىك سىندى ت. ب قازاق ءتىلى گرامماتيكا زاڭدىلىعىنىڭ بولۋى. ونى كومپيۋتەر تىلىنە اۋدارۋ قيىنداۋ. كوپ ويلانىپ، كوپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ەگەر ادامزات كومپيۋتەر تىلىنە ىلەسپەي، كەرىسىنشە كومپيۋتەر ادام ساناسىنا ىلەسۋ كەرەك دەگەن قاعيدانى ۇستانساق، توتە جازۋ گرامماتيكاسىنا كومپيۋتەر ىلەسە المايدى!
توتە جازۋدىڭ اتى كونە دەلىنگەنىمەن، ونىڭ گرامماتيكا زاڭدىلىعى كومپيۋتەر ءتىلى اتتى يمپەريا تولىق باعىندىرا الماعان اسقار شىڭدارمەن تەرريتوريالارعا جاتادى. بۇل ماسەلەدە كومپيۋتەر جانە عىلىم-تەحنيكا قانشا دامىدى دەگەن كۇندە دە ادام ساناسىنا ەشقاشان جەتە المايتىنىنىڭ از دا بولسا ءبىر دالەلى.
بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن «قاجەتتى سوزدەر» ءۇشىن قور دايىنداپ، سايكەستىرۋ بارىسىندا سول كۇماندى سوزدەرى بەلگىلەپ، ىڭعايلاستىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، بۇل پروسەسس ۋاقىت جانە قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى.
كيريلليسامەن لاتىنشا ءارىپتى سويلەمدەردە دايەكشە ءتۇسىپ قالۋ، قوسىلۋ دەگەن زاڭدىلىقتار جوق بولعاندىقتان، كومپيۋتەر تىلىمەن ىڭعايلاستىرۋ بارىسىندا ەش قيىندىق اكەلمەيدى. ال كونۆەرتەرلەردىڭ جارىققا شىعۋى كيريلليسانىڭ توتە جازۋعا اينالدىرۋ نەمەسە كەرىسىنشە سايكەستەندىرۋگە اسا زور قوزعاۋشى كۇش بەرىپ، اراب-كيريلل، لاتىن سىندى ۇقساماعان ارىپتەردىڭ قولدانىلۋى سەبەپتى كەلىپ شىعاتىن كەدەرگىلەردى الشاقتىقتاردى جويدى دەۋگە بولادى.
ءقازىر مالايزيادا كورىنەسىز. ونداعى قىزمەتىڭىز ينتەرنەت تەحنولوگياسىمەن بايلانىستى ما؟
ءقازىر ينتەرنەت قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى پروگراممالارمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. بۇگىندە ينتەرنەت جانە عىلىم-تەحنيكا دامىدى. ينتەرنەتتىڭ پايداسى بار ەكەنىن جوققا شىعارمايمىن. دەيتۇرعانمەن ونىڭ ادامعا اكەلەر ءتۇرلى زيانى مەن ءقاۋپى دە اسا مول. تەحنيكا دامىعان سايىن ونىڭ زيانى دا ايشىقتالىپ كەلەدى.
وقۋشى كەزىمدە java，C++، php تىلدەرىمەن پروگرامما جازۋمەن اينالىسقانمىن. بەيجىڭدە Softtek-IT Services and Business Process دا java engineer بويىنشا پروگرامميست بولىپ جۇمىس ىستەدىم. Software باعىتى بويىنشا جەكە جۇمىستار ىستەۋگە دە قۇلشىندىم. كەيىن دامىعان شەتەلدىڭ عىلىم تەحنيكاسىن كورىپ، ءبىلىم الۋ نيەتپەن پاريجدەگى Paris-sud 11 University-گە وقۋعا ءتۇستىم. ماگيسترلىق ءبىلىم الدىم. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي باعدارلامالارى، اسپاپتارى وتە وزىق، جەتىستىكتەرى مول. اتالعان جوو-نى فرانسيانىڭ الدىڭعى قاتارلى 3 مىقتى ۋنيۆەرسيتەتىنە كىرەدى. وندا كوپ تاجىريبە جينادىم. École Polytechnique-دە تاجىريبەدەن ءوتتىم. وندا عىلىمي ورتا وتە كەمەلدى. كوپتەگەن پايدالى اقپاراتقا قانىق بولدىم. عالامشاردىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن، اقش، انگليا، فرانسيا، يتاليا، جۇڭگو، لاتىن امەريكاسى، تۇركيا، اراب ەلدەرىنەن كەلگەن كۋرستاستارىم دا الدىنا جان سالماس مايتالمان بولدى. ولارمەن قاتار ءجۇرۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك ەتىپ، قۇلشىنۋ قاجەت بولدى. ماگيستراتۋرانى بىتىرگەن سوڭ گەرمانيادا ءبىر جارىم جىلداي جۇمىس ىستەدىم. كەيىن مالايزياعا كەلدىم. وسىندا Software باعىتى بويىنشا قىزمەت ەتەمىن. نەگىزگى كومپيۋتەر ءتىلىم - C++.
قازاق ازاماتى رەتىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تاڭباسىن لاتىن گرافيكاسىنا اۋىستىرۋىنا قالاي قارايسىز؟ نەدەن ۇتامىز؟ لاتىن گرافيكاسىنا وتۋدە بىزگە ىڭعايلى ءتاسىل قايسىسى؟
ماماندىعىم ارنايى قازاق ءتىل عىلىمى بولماسا دا، كونۆەرتەر جاساۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا كومپيۋتەر ءتىلىن جۇمىس ىستەتكەندە ونى زەرتتەۋگە ءماجبۇر بولدىم. قازاقستاننىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋى تەحنيكالىق جاعىن ايتپاعاندا ءبىر قاۋىمنىڭ ۇلتتىق ساناسىمەن ۇلىتتىق پسيحولوگيالىق كۇيىنە تيگىزەر ىقپالى مول. لاتىنعا كوشكەننەن كەيىن ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسى دە وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن.
توتە جازۋدا دايەكشەنىڭ بولعاندىقتان ونى ايتىلۋىمەن جازىلۋى بارىسىندا قاي جەردە دايەكشەنى ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەندى ويلانادى. بۇل - ادامدى دايەكشەنىڭ گراماتيكالىق زاڭدىلىعىن ابدەن تۇسىنۋگە ماجبۇرلەگەندىكتەن، ادام ميىنىڭ ديناميكالى جۇمىس ىستەۋ فۋنكسياسىن جەتىلدىرەدى. ال، كيريلليسا جانە لاتىنشادا مۇنداي زاڭدىلىق جوق بولعاندىقتان نەمەسە توتە جازۋدا بار كەيبىر زاڭدىلىقتاردى قالدىرعاندىقتان، ونى ويلانباي توتەسىنەن قاعازعا نە كومپيۋتەردە تەرىپ جازۋعا بولادى.
قازاقستاننىڭ لاتىنعا كوشۋى زامان تالابى. سونىمەن بىرگە ول قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ تۇتاستانۋىنا، ونىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋگە وڭ اسەر ەتەدى. الايدا وعان ءبىر بۋىن نەمەسە بىرنەشە ۇرپاق الماساتىن ۋاقىت كەرەك تە شىعار. ونى ۋاقىت كورسەتەدى. ءالىپبي تۇگەلدەي تەز كوشە سالاتىن نارسە ەمەس قوي. وعان ءبىراز ۋاقىت كەرەك.
ءالىپبيدىڭ لاتىنعا كوشۋىنىڭ ۇلتقا، تىلگە جانە ساناعا بەرەر اسەرلەرىن تالقىلاۋ وتە كۇردەلى. ونى تالقىلاۋ ءۇشىن توم-توم كىتاپتار جازۋ كەرەك بولار. الايدا مەن مۇندا ۇسىنىلعان جوبالاردى كومپيۋتەر ورتاسىندا بولاتىن كۇيلەرىن عانا ايتپاقپىن.
لاتىن گرافيكاسىندا دياكريتيكانى ىسكە قوسۋ سول بۇرىنعى كيريلليسانىڭ ورنىنا لاتىنشا ارىپتەردى تاڭبالاۋ بولعاندىقتان، ول كيريلليساعا ۇيرەنىپ قالعان ادامداردىڭ مەڭگەرىپ كەتۋىنە وڭاي بولۋى مۇمكىن. دياكريتيكادا ASCII عا جاتاتىن تۇراقتى 26 ارىپتەن (ANSI ءقارىپتى كودتار) تىس، باسقا Unicode تۇرىندەگى بىرنەشە ارىپتەردى دە قولدانادى، ASCII تۇرىندەگى ارىپتەر پروگرامما ورتاسىندا ەڭ نەگىزدىك ارىپتەر بولىپ، تۇپكى كومپيۋتەر ءتىلى وسى ارىپتەرمەن جازىلادى، الايدا دياكريتيكادا Unicode بار بولعاندىقتان، ءبارىبىر پروگراممالاردى Unicode ورتاعا سايكەستەندىرىپ جازۋعا تۋرا كەلەدى. Unicode-تى ارىپتەردى ءبىرجاقتى ەتۋ ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى.
ۇسىنىلعان اپوستروفتى لاتىن گرافيكاسى كومپيۋتەر پروگراممالىق ورتادا تۇگەلدەي ASCII ءارىپتى كودتار توبىنا جاتاتىندىقتان، باعدارلاما جاساۋشىلارعا قولايلىراق بولماق. ونداعى «'» تاڭباسى ەش قيىندىق اكەلمەيدى ءارى بۇل اپوستروف كۇندەلىكتى اعىلشىن تىلىندە دە كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، John's، I'll، child's ت. ب. وسى تاڭبا ءۇشىن پروگراممادا قيىندىق بولعانى ەسىمدە جوق. ءوز باسىم لاتىنعا كوشۋ جوباسىندا پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان وسى اپوستروفتى لاتىن گرافيكاسىن قولايلى دەپ ويلار ەدىم. وعان تاعى دا قوسارىم وسى اپوستروفتى توتە جازۋداعى دايەكشە رەتىندە الىپ ءارى سونىمەن بىرگە ونى ءدال توتە جازۋ گرامماتيكاسىنا باعىندىرىپ ىسكە اسىرسا دەيمىن. ال وتە جازۋداعى باسقا ارىپتەردى لاتىنعا اۋىستىرىپ، دايەكشە زاڭدىلىعىن قوسا ەنگىزىلسە ەكەن.
قىسقاسى، قازاقتىڭ كونە توتە جازۋ گرامماتيكاسىن وزگەرىسسىز كوشىرىپ لاتىنداندىرۋ. بۇل ۇسىنىس كومپيۋتەرلىك پروگراممالارعا قيىندىق اكەلگەنىمەن، ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن ارتتىرۋعا، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن ءار ادام تولىق ۇيرەنىپ، تۇسىنۋگە يتەرمەلەيدى. ال گرامماتيكا بىلەتىن ادام ءسوزسىز ءتىلدى جاقسى بىلەدى، جادىندا ساقتايدى. كومپيۋتەرگە ىلەسپەي، قايتا كومپيۋتەردى تىلگە بەيىمدەۋ كەرەك، سەبەبى بۇل قاجەتتى نارسە. كومپيۋتەرگە ىلەسۋ نەمەسە بەيىمدەلۋ سانانىڭ ءتۇسۋى، جادىنىڭ السىرەۋى، ادامداردى ءوز قولىمەن روبوتتاستىرىپ، نازىك تە سۇلۋ ءارى تەرەڭ وي-سەزىم يىرىمدەرىن جوعالتۋ دەپ بىلەمىن.
مەملەكەت لاتىنعا وتۋگە ايتارلىقتاي قوماقتى قاراجات بولەتىنىن مالىمدەدى. شەتەلدە وقىعان مامان كوزىمەن قاراعاندا شىنىمەن دە لاتىنعا ءوتۋ كوپ قارجىنى تالاپ ەتە مە؟
لاتىنعا كوشۋ ۇلكەن ءىس بولعاندىقتان، وعان قىرۋار قارجى جۇمسالۋى زاڭدىلىق. بۇل مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ورەدەگى وتە ۇلكەن تاريحي جوبا. ماسەلەن، بانكتەگى بانك جۇيەسىنە سايكەس پروگرامما نەمەسە قىزمەت وتەۋىن جاساپ بەرگەن IT كومپانيا ەكىنشى رەت سول پروگرامما نەمەسە قىزمەت وتەۋىن جاڭالاپ نەمەسە وزگەرتىپ، شاعىن عانا پروگراممالىق مازمۇنداما قوسۋ نەمەسە الۋ ءۇشىن ولار بانكپەن ۇلكەن كەلىسىمشارت جاساپ، ميلليون دوللار قىزمەت اقىسىن الادى. ال ءبىر بيولوگيالىق زاتتىڭ ميكروسكوپپەن كورەتىن مولەكۋلالىق قۇرىلىس مودەلىن كومپيۋتەرلىك ساندىق ەسەپتەۋ جولىمەن انىقتاپ، جاساپ شىعۋ ءۇشىن ۇيدەي-ۇيدەي، ءتىپتى ءزاۋلىم عيماراتتاي اسا جوعارى جيلىكتى مەگا كومپيۋتەرلەر دايىنداۋ ءۇشىن ميلليونداعان، ءتىپتى 100 ميلليونداعان دوللار قاجەت. ال سول الىپ ساندىق مالىمەتتى جيىپ العان سوڭ، ونى قولدانۋعا ادامداردىڭ اقشاسى تۇگىلى ساناسى جەتپەي جاتىر. ال، لاتىن گرافيكاسى بانك دارەجەسىندەگى نەمەسە كوزبەن كورۋگە بولمايتىن بەلگىسىز الەمدەگى مولەكۋلالىق دارەجەدەگى نارسەلەر ەمەس. نازىك ءارى مەملەكەتتىك، ۇلتتىق دارەجەدەگى جوبا. كەمەلدى كونۆەرتەر جاساپ، وعان ءارتۇرلى جاناما قىزمەتتەر قوسۋ، ولاردى ءتۇرلى ورتاعا يكەمدەۋ ت.ب. قاتارلى ىستەر كوپتەگەن وي جۇمىسىن، تەحنيكالىق جۇمىستى، ادامدى، ۋاقىتتى جانە مول قارجىلىق قولداۋدى قاجەت ەتەدى.
ءسىزدىڭ زەرتتەۋلەرىڭىز اراسىندا جاساندى ينتەللەكت تە بار ەكەندىگىنەن حاباردارمىز. قانداي ناتيجەلەرگە جەتتىڭىز؟
2005 جىلى وقۋشى كەزىمدە جوعارى دالدىكتەگى كونۆەرتەر جاسادىم. ول ءبىرتالاي قولدانىسقا يە بولعان. ءقازىر اينالىسقان جوبا ينتەرنەت قاۋپىنەن قورعانۋ بولعاندىقتان، ادامداردى ينتەرنەت قاۋپىنەن زالالسىزداندىرۋدا ارنايى ءونىم جاسالدى. ەندى ونى كەمەلدەندىرىپ ساپالاندىرۋ، تولىقتىرۋ مەن دامىتۋ ساتىسى جۇرۋدە. بولاشاقتا ونى جۇرت اراسىنا كەڭ قولدانىسقا ەنگىزۋ جوسپارىمدا بار.
راقمەت! زەرتتەۋلەرىڭىز جوعارى ناتيجەگە جەتە بەرسىن!
سۇحباتتاسقان نۇرعالي نۇرتاي.
پىكىر قالدىرۋ