سوڭعى 25 جىلدا ورتا ازيادا مۇسىلماندارعا جانە ساياسي يسلامعا دەگەن كوزقاراس قالاي وزگەردى؟

يسلامنىڭ اسەرى جاي عانا ءدىن نەمەسە پايعامباردىڭ ءسوزى شەڭبەرىندە عانا ەمەس، ساياسي كۇشتە دە الەم بويىنشا بەلەڭ الىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي ءۇردىس ءداستۇرلى مۇسىلماندارعا عانا ەمەس، دەمونستراسيالىق زايىرلى مەملەكەتتەردە دە ءجۇرىپ جاتىر.

بۇل تۋرالى زەرتتەۋشىلەر مەن ساياساتتانۋشىلار توبىنىڭ ءتۇرلى ايماقتاردىڭ تاريحي تاجىريبەسىن ساراپتامادان وتكىزۋ ناتيجەسىندە شىققان بايانداماسىندا وقىلدى.

اسىرەسە كسرو قۇلاعان سوڭ-اق يسلامنىڭ وركەندەۋى بايقالعان ورتا ازيا ەلدەرىندە مۇنداي بەتالىس ەرەكشە بايقالدى.

تاجىكستان

مەملەكەتتە يسلام ءدىنىنىڭ وركەن جايۋ پروسەسى 1992-1997 جىلعى قاندى ازاماتتىق سوعىستى جانشۋعا سەپتىگىن تيگىزدى.

دەموكراتيالىق احۋال مەن ساياسي ەركىندىكتىڭ تالابى ءدىني سەنىمنىڭ دە ەركىندىگىن تالاپ ەتۋگە اكەپ سوقتى. رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ كوبى ءدىندى ەركىن ۇستانىپ، مەشىتتەرگە بارىپ، ءبىلىم الۋدى كوزدەدى.

الايدا كەبىر راديكالدى ازاماتتار بۇل شەشىممەن كەلىسپەي، ەلدە يرانداعىداي مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرعىسى كەلدى.

تاجىكستان بيلىگى بۇل شەشىمگە تۇبەگەيلى قارسىلىق تانىتتى. ال شارتتى «يسلامدىق دەموكراتتار» ۇكىمەتپەن ارنايى ىمىراعا كەلۋدەن باس تارتتى. ەلدە سوعىس باستالدى.

بىرنەشە جىلعا سوزىلعان اسكەري قاقتىعىستىڭ سوڭى بىتىمگە كەلۋمەن اياقتالدى: قارۋلانعان يسلامشىلدار توبى قارۋ-جاراقتارىن جينادى، ەسەسىنە ولاردىڭ وكىلدەرى مەملەكەتتىك لاۋازىمداردى يەلەنىپ، تاجىكستان پارلامەنتىنەن ورىندار بۇيىردى.

ءسويتىپ 2015 جىلعا دەيىن ەلدە تاجىكستاننىڭ يسلامدى قالپىنا كەلتىرۋ پارتياسى جۇمىس ىستەدى. 2015 جىلى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ابدۋلحاليم نازارزودا مەملەكەتتىك توىكەرىس ارەكەتىن قولعا الدى. تاجىكستان پروكۋراتۋراسىنىڭ پىكىرىنشە، يسلامدى قالپىنا كەلتىرۋ پارتياسىنىڭ باسشىلىعىن كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلارمەن تىكەلەي قاتىسى بار دەپ سانادى.

سوڭعى جىلدارى بيلىكپەن ءجيى قاقتىعىسقا ۇشىراپ جۇرگەن پارتيا ءتۇبى تەرروريستىك بولىپ، باسشىلىعى تەمىر توردان ءبىراق شىقتى.

بۇگىندە تاجىكستاندا يسلام ساياسي ومىردەن ءبىراشاما الىستاعان، يمامدار مەن مۇفتيلەر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر رەتىندە اي سايىنعى جالاقى الىپ تۇرادى. مەملەكەت باسشىسى ەمومالي راحمون حيدجاب كيۋدى تاجىكستاننىڭ ۇلتتىق سالتىنا نۇقسان كەلتىرەتىنىن تالاي ايتتى.

وزبەكستان

تاجىكستانعا قاراما-قايشى جاعداي وزبەكستاننان بايقالادى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن العاشقى جىلدارى مەملەكەتتە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءدىني كوتەرىلىس ورىن الدى. بايانداما مالىمەتىنە سايكەس، 1989 جىلدان 1993 جىلعا دەيىن مەشىتتەردىڭ سانى 300-دەن 6000-عا دەيىن كوتەرىلدى، ادامداردىڭ قاجىلىققا بارۋى جيىلەدى.

سول ۋاقىتتاردا وزبەكستان باسشىسى يسلام كارىموۆ ءدىن سالاسىن مەملەكەتتىك قاتاڭ باقىلاۋعا الۋدى تاپسىردى.

ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بولدى – كورشىلەس تاجىكستانداعى ءدىني احۋال مەن وزبەكستانداعى يسلام قوزعالىسى. ناتيجەسىندە كۇش قۇرىلىمدارى يمامداردىڭ ءار قادامىن اڭدۋعا كوشتى، 90 جىلداردىڭ سوڭىندا 1000-عا جۋىق مەشىت جابىلدى.

1999 جىلى تاشكەنتتە بولعان جارىلىس، 2005 جىلى «اكروميا» تەرروريستىك توبىنىڭ پايدا بولۋى وزبەك بيلىگىنىڭ تاڭداعان ساياساتىنىڭ ادىلدىگىنە سەندىردى.

بۇگىندە رەسپۋبليكادا ەكى جاقتى جاعداي ورىن العان. ءبىر جاعىنان بيلىك ءدىني ينستيتۋتتاردىڭ كوبەيۋىن قولدايدى. مەملەكەت باسشىسى شاۆكات ميرزيەيەۆ ەلگە ساپارى بارىسىندا مەشىتتەردى، مەدرەسەلەر مەن مادەني جەرلەردى مىندەتتى تۇردە ارالاپ شىعادى. جانە قاجىلىققا كۆوتانى ۇلعايتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى دا ءجيى ايتادى.

ەكىنشى جاعىنان، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار يسلامدى ۇستاناتىندارعا كۇدىكپەن قارايدى.

قىرعىزستان

ءدىني ەركىندىك ماسەلەسىندە قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى ورتا ازيا بويىنشا كوش باستاپ تۇر دەسەك تە بولادى.

قىرعىزستاننىڭ العاشقى پرەزيدەنتى اسقار اقايەۆ ءدىني جاڭارۋعا اسا ساقتىقپەن قاراعان، دىننەن گورى تاريحي-مادەني سالتتى جوعارى قويدى. ال باسشىلىققا قۇرمانبەك باكييەۆ كەلگەن سوڭ جاعداي وزگەردى.

باكييەۆ ءدىني ماسەلەلەردى اشىق تالقىعا سالىپ تۇردى. 2001 جىلى 11 قىركۇيەكەتەگى ساياسي يسلامنان كەيى دە باسشىنىڭ مۇسىلماندىق ينستيتۋتقا دەگەن كوزقاراسى وزگەرە قويمادى. ەلدە مەشىتتەر سانى ارتتى.

Sputnik تاجىكستان